دەوڵەتی فاتیمی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

خەلافەتی فاتیمى
الخلافة الفاطمية الاسلامية
	; ئاڵای دەوڵەت
نەخشە
	; خەلافەتی فاتیمى لە فراوانترین ئاستیدا.
زانیاریی گشتی
پایتەخت	مەهدیە, قاهیرە
زمانی فەڕمی	عەرەبی
جۆری حوکم	شانشینی
مێژووى دامەزراندن	٩١٠ ز
مێژووى ڕوخان	١١٧١ ز
یەکەم خەلیفە	عوبەیدوڵڵا مەهدى
دوایین خەلیفە	عازید لیدینیللا
ئایین	ئیسلام
دراو	دینار
ڕووبەر	٩،٠٠٠،٠٠٠ كم²
دراو	٦٢،٠٠٠،٠٠٠ کەس (خەمڵێنراو)

گەڕان بە مێژوودا

→ گۆڕانکاریی کۆنتر گۆڕانکاریی نوێتر ←

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو

دیداریویکیدەق

نێوھێڵ

وەک پێداچوونەوەی ‏٠١:٠٤، ٢١ی ئایاری ٢٠١١

فاتمیەکان بنەماڵەیەکی دەسەڵاتداری شیعە بوون , ئەچنەوە سەر کۆمەڵی ئیسماعیلی شیعە, حوکمی تونس و میسر و شامیان کردووە, و لە چەند ماوەیەکدا حوکمی لیبیا و جەزائیر و مەغریبیان کردووە لەگەڵ بەشێکی دیاریکراو لە دوورگەی عەرەبی و سەقڵیە, و جەماوەرێکی گەورەیان ھەبوو لە باکوری سۆدان لە ڕێی میرنشینی کنوز لە نێوان ساڵی ٩٠٩ بۆ ١١٧١ز. پایتەختەکەیان قەیراوان بوو لە ساڵانی (٩٠٩-٩٢٠)ز, پاشان مەھدیە بوو لە تونس لە ساڵانی(٩٢٠-٩٧٣), ودواتر قاھیرە بوو لە ساڵی ٩٧٣وە.

نەژادیان

بە گشتی نازناوی فاتمیەکان ئەگەڕێتەوە بۆ فاتمەی کچی پێغەمبەری ئیسلام محەمەد, ئەچنەوە سەر ئەھل بێتی پێغەمبەر لە ڕێگەی ئیسماعیلی کوڕی جەعفەر سادق, و زۆربەی مێژوونوسان لەو باوەڕەدان کە نەژادیان بە ھەڵە دیاری کراوە بەھۆی ئەو ھەڵمەتەی عەباسیەکان لە دژیان دەستیان پێکرد, بۆ ئەوەی بڵاوبوونەوەی بانگەوازەکەیان ڕابگرن لەو وڵاتانەی کە لەژێر دەسەڵاتی خەلافەتی عەباسیدا بوون لە بەغدا.

مێژوویان

دەوڵەتی فاتیمی نزیکەی ٢٧٠ ساڵ فەرمانڕەوایی کرد (٩١٠-١١٧١)ز, بە عەبدوڵڵا مەھدی دەستی پێکرد ولە کۆتا ڕۆژانی عازیددا کۆتایی پێھات ولە سەر دەستی سەڵاحەدینی ئەیوبی لە ناوچوو, بە پێی شێوە و ئاستی تواناکانی دەوڵەت و ھێزی فەرمانڕەواکان ئەکرێت بۆ سێ قۆناغ دابەش بکرێت.

قۆناغی یەکەم (٩١٠-٩٧٣)ز

دامەزرێنەرەکەیان (عەبدوڵڵا مەھدی) سەرکەوتوو بوو لە بانگەوازەکەی بۆ دەستگرتن بەسەر دەوڵەتی ئەغالیبە بۆ ئەوەش سوودی لە کۆبوونەوەی ھۆزەکەی وەرگرت, پاشان شاری مەھدی لە ئەفەریقیا (تونسی ئێستا) کردە پایتەخت, و دواتر فاتمیەکان و ھاوپەیمانەکانیان بەرەو ڕۆژھەڵات ڕۆیشتن و ساڵی ٩٦٩ لە سەردەمی چوارەم خەلیفەی فاتمیدا (موعیز لیدینللا فاتمی) دەستی گرت بەسەر میسر و شاری قاھیرەی دامەزراند بە سەرکردایەتی جەوھەر سەقڵی.

قۆناغی دووەم (٩٧٣-١٠٩٤)ز

ئەمە قۆناغی بەھێز و فراوانخوازیە و بەرەو ڕۆژھەڵاتی ئیسلامی (شام و حیجاز و یەمەن), وێڕای ئەوەی دەسەڵاتی میسر وسەقڵیە و باکوری ئەفەریقایان ھەبوو.

قۆناغی سێیەم (١٠٩٤-١١٧١)ز

ئەمە قۆناغی لاوازی و داڕمانە, کە فەرمانڕەوا فاتمیەکان تایبەتمەندییەکانی خۆیان لە دەستدابوو و قەڵەمڕەویان کەمی کردبوو و تا لە ناوخۆی کۆشکدا بەر تەسک دەبوویەوە, لە کاتێکدا دەستە و تاقمەکانی سەربازەکان ھەرێمەکانی دەوڵەتیان دابەش کرد.

دوایین خەلیفەیان عازید لیدینیلای فاتیمی بوو کەوتە ژێر دەسەڵاتی سەرکردە سەربازیەکانی ئەیوبیەکان, کە سەڵاحەددینی ئەییوبی دوای ئەوەی وەزارەتی گرتە دەست ساڵی ١١٦٩ز, دواتر وتاری گەڕاندەوە بۆ خەلافەتی عەباسی لە ساڵی ١١٧١ز دا, و چەند ڕۆژێک بەسەر نەھێشتنی وتار بۆ فاتمیەکان تێنەپەڕی تا ئەوەی عازید کۆتا فەرمانڕەوای فاتیمیەکان لە میسر مرد, و بە مردنی ئەویش کۆتایی بە دەوڵەتی فاتمی ھات.

ئەم وتارە بەشێکە لە زنجیرەی

خەلافەت

خەلافەتی ڕاشدین

ئەبوبەکر · عومەر کوڕی خەتتاب
عوسمان کوڕی عەفان · عەلی کوڕی ئەبووتالیب

<دەوڵەتی ئەمەوی

موعاویە کوڕی ئەبووسوفیان · یەزید کوڕی معاویە ··· موعاویە کوڕی یەزید ··· مەروان کوڕی حەکەم

دەوڵەتی عەبباسی

ئەلسەفاح · ھارون ڕەشید ··· موستەعسیم بیللا

دەوڵەتی عوسمانی

دەوڵەتی فاتیمی

بابەتە پەیوەندیدارەکان

خەلافەتی ئەمەوی لە ئەندەلوس · خەلافەتی عەبباسی لە قاھیرە.

پایتەختی خەلافەتەکان

مەدینە · کووفە
دیمەشق ·بەغدا
قاھیرە . قوڕتوبە
ئەستەمبوڵ

ناودارەکانی خەلافەت

معاویە کوڕی ئەبووسوفیان · عومەری کوڕی عەبدول عەزیز
ئەبوجەعفەری مەنسور · ھارون ڕەشید
سوڵتان عوسمانی یەکەم . سوڵتان محەمەد فاتیح
سەلیمی یەکەم . سوڵتان سولەیمان قانونی
عەبدول حەمیدی دووەم

تایەتمەندییەکانی دەوڵەتی فاتیمی

فاتمیەکان کاریگەریەکی دیاریان ھەبووە لەسەر مێژووی ئیسلامی بەگشتی و میسر بە تایبەتی, زانست و ئەدەب پێشکەوت لە سەردەمەکەیاندا و قاھیرە پایتەختی سەردەمەکەی بوو و خوێندکاران لە ھەموو لایەکی جیھانەوە ڕوویان تێئەکرد بۆ بە دەستێنانی زانست و زانیاری, داری حیکمە و ئەزھەریان بنیات نا, و کتێب بڵاوبوویەوە و پارەیان دانا لە پێناوی شاعیر و ئەدیبەکان, زۆر لە عادەت و ئاکار ونەرێتەکانی میسر پەیوەستن بە دەوڵەتی فاتیمیەوە, و تا ئێستا کاریگەری دەوڵەتی فاتیمی دەرئەکەوێت لە میسر بە تایبەت لە مانگی ڕەمەزان و جەژنەکاندا.

وە سەردەمی فاتمی جیا ئەکرێتەوە بە گرنگیدان بە بۆنە و ئاھەنگەکان و ھەندێک لە مێژوونووسان دەرکەوتنی شانۆی عەرەبی ئەگەڕێننەوە بۆ ئەو سەردەمە.

و لە سەردەمی فاتمیدا ئەقبات و یەھود دەرکەوتنەوە لە ڕووداوەکاندا بێجگە لە ساڵانی کۆتایی خەلافەتەکە, پاشماوەی سەردەمی فاتیمی سەردەمی ئازادی بوو بۆ ئەقبات و یەھود و ھەندێکیان گەیشتنە پایەی بەرز لە دەوڵەتدا, ئەمەش وای کرد کەمایەتیەکانی تر بەشدار بن لە قبوڵکردنی یەکتردا, و ھەروەک دەوڵەت ھاوبەشی بە سونە کرد لە وەزارەتەکاندا لەوانە سەڵاحەددین کە دەوڵەتەکە لەسەر دەستی ئەو کۆتایی پێھات.

لیستی ناوی خەلیفەکان

عوبەدوڵا مەھدی ٩٠٩-٩٣٤.
قائیم بیئەمری لا، ٩٣٤-٩٤٦
مەنسور بیللای فاتمی، ٩٤٦-٩٥٣.
موعز لیدینللا، ٩٥٣-٩٧٥.
عەزیز بیللای فاتمی، ٩٧٥-٩٩٦.
حاکم بیئەمریلا، ٩٩٦-١٠٢١.
زاھیر لیئیعزازدینی للاە، ١٠٢١-١٠٣٦.
موستەنسیر بیللای فاتمی، ١٠٣٦-١٠٩٤.
موستەعلی بیلا، ١٠٩٤-١١٠١.
ئەلئەمر بیئەحکام ڵڵا، ١١٠١-١١٣٠.
حافیز لیدینللا، ١١٣٠-١١٤٩.
زافڕ بیدینللا، ١١٤٩ - ١١٥٤.
فائیز بیدینللا، ١١٥٤ -١١٦٠.
عازید لیدینیللای فاتمی، ١١٦٠-١١٧١.

ڕۆشنبیری

ھونەر و زانست پێشکەوت لە سەردەمی دەوڵەتی فایتمیدا, ئەمەش بە ھۆی وەرگێڕان بوو لە زمانە بیانیەکانەوە, و ھاندانی خەلیفە و سوڵتان و بەرپرسەکان بوو بۆ پیاوانی زانست و ئەدەب, شیعر پێشکەوت و زۆربەی شاعیرەکان وەسفی خەلیفەکانیان ئەکرد کە لە بەرامبەردا بەخششێک باشیان وەرئەگرت, لەگەڵ ئەمانەشدا ئەو کۆمەڵانە دەرکەوتن کە ئەیانویست ڕۆشنبیری و زانست بکەنە ھۆکارێکی بۆ مەرامی سیاسی و ئاینی خۆیان, لەوانەش ئەو گفتوگۆ و لێدوانە بوو کە بانگەوازکارە ئیسماعیلییەکان لەگەڵ زانا سونەکاندا ئەیانکرد.

ناوەندە ڕۆشنبیرییەکان

سەردەمی فاتیمی سەد ساڵ درێژبوویەوە کە ھەموو شتێک گەشەسەندنی بە خۆیەوە بینی, مەزھەبی فەرمانڕەواکان شیعە بوو, لە کاتێکا زۆربەی خەڵکەکە سونە بوون.

مزگەوتەکان, گۆڕەپانی ڕکەباری زاناکان بوو بە تایبەت زاناکانی مەزھەبی شیعە.
ئەزھەر, کە وەک ھەر مزگەوتێکی تر دەستی پێکرد بۆ دروشمە ئاینییەکان, بەڵام لە سەردەمی عەبدول عەزیزدا بووە زانکۆیەک کە فێرخوازان زانستیان لێ وەرئەگرت. و فاتیمییەکان شوێنیان بۆ ئەو فێرخوازانە دابین کرد کە لە ھەموو لایەکی جیھانی ئیسلامییەوە ئەھاتن بۆ خوێندن, و لە ئەزھەردا کتێبخانەیەکیان کردەوە کە لە ھەموو زانستەکان کتێبی لە خۆ گرتبوو.
کۆشکەکانی وەزارەت, کۆشکەکانیان کردە ناوەندێک بۆ بڵاوکردنەوەی ڕۆشنبیری شیعە و کتێبخانەیان تێدا کردەوە کە ھەزاران کتێبی لە خۆ گرتبوو لەوانە کتێبخانەی کۆشکی ڕۆژھەڵات کە خەلیفە موعز لیدینیلا دایمەزراند.
کتێبخانەکان, خەلیفە فاتمییەکان ھانی لایەنگرانی شیعەیان ئەدا, و ئەو کتێبخانەیەی لە کۆشکی خەلیفە فاتیمییەکان بوو ناوبانگێکی فراوانی لە جیھانی ئیسلامیدا ھەبوو.
داری حیکمە, لە ساڵی ٣٩٥ک حاکم بیئەمریللا داری حیکمەی بنیادنا, و ژمارەیەک لە مامۆستاکانی زانستی فیقە و تەفسیر پەیوەندیان پێوە کرد.
کتێبخانەی داری عیلم, کە پەیوەندیدار بوو بە داری حیکمەوە, و چەندین دانراوی تێدابوو کە خەڵک ئەیانتوانی سەیریان بکەن و لێکۆڵینەوەیان لەسەر بکەن.

بیناسازی

و ئەوەی کە لەبەردەستایە لەسەر کۆشکی فاتمییەکان تەنھا وتەی مێژوونووسەکانە, و لە تونس کۆشکێک ھەبوو کە زۆر بەشکۆ بووە, و لە قاھیرە دوو کۆشک ھەبووە, گرنگیەکی زۆریان دا بە بیناسازی و عوبەیدوڵڵا شاری مەھدی لە تونس بنیادنا وھەر لە سەردەمی فاتمیدا چەندین مزگەوتی نوێ بنیادنران و ڕازاێنرانەوە بە دیاردەی بیناسازی نوێ, ونەخش و نیگاری بیناسازی گەیشتە ئەوپەری جوانی لەو سەردەمەدا.

سەرچاوەکان

الدولە الفاطمیة, نوسینی/ د. محمد علی الێلابی
پوختەی مێژووی ئیسلامی, نوسینی/ د. سھیل طقوش
ویکی عەرەبی.

@@ ھێڵی ٣٩: / ھێڵی ٣٩: @@
 |}
-'''فاتمیەکان''' بنەماڵەیەکی دەسەڵاتداری شیعە بوون , ئەچنەوە سەر کۆمەڵی ئیسماعیلی شیعە, حوکمی [[تونس]] و[[میسر]] و[[شام]]یان کردووە, ولە چەند ماوەیەکدا حوکمی [[لیبیا]] و[[جەزائیر]] و[[مەغریب]]یان کردووە لەگەڵ بەشێکی دیاریکراو لە دوورگەی عەرەبی وسەقڵیە, وجەماوەریەکی گەورەیان ھەبوو لە باکوری [[سۆدان]] لە ڕێی میرنشینی کنوز لە نیوان ساڵی ٩٠٩ بۆ ١١٧١ز.
+'''فاتمیەکان''' بنەماڵەیەکی دەسەڵاتداری شیعە بوون , ئەچنەوە سەر کۆمەڵی ئیسماعیلی شیعە, حوکمی [[تونس]] و [[میسر]] و [[شام]]یان کردووە, و لە چەند ماوەیەکدا حوکمی [[لیبیا]] و [[جەزائیر]] و [[مەغریب]]یان کردووە لەگەڵ بەشێکی دیاریکراو لە دوورگەی عەرەبی و سەقڵیە, و جەماوەرێکی گەورەیان ھەبوو لە باکوری [[سۆدان]] لە ڕێی [[میرنشینی کنوز]] لە نێوان ساڵی ٩٠٩ بۆ ١١٧١ز.
-پایتەختەکەیان/ قەیراوان بوو (٩٠٩-٩٢٠)ز, پاشان مەھدیە بوو لە تونس لە ساڵانی(٩٢٠-٩٧٣), ودواتر قاھیرە بوو لە ساڵی ٩٧٣وە.
+پایتەختەکەیان قەیراوان بوو لە ساڵانی (٩٠٩-٩٢٠)ز, پاشان مەھدیە بوو لە [[تونس]] لە ساڵانی(٩٢٠-٩٧٣), ودواتر [[قاھیرە]] بوو لە ساڵی ٩٧٣وە.
 ==نەژادیان==
-بە گشتی نازناوی فاتمیەکان ئەگەڕێتەوە بۆ فاتمەی کچی پێغەمبەری ئیسلام [[محەمەد]], ئەچنەوە سەر ئەھل بێتی پێغەمبەر لە ڕێگەی ئیسماعیلی کوڕی جەعفەر سادق, وزۆربەی مێژوونوسان لەو باوەڕەدان کە نەژادیان بە ھەڵە دیاری کراوە بەھۆی ئەو ھەڵمەتەی [[دەوڵەتی عەبباسی|عەباسیەکان]] لە دژیان دەستیان پێکرد, بۆ ئەوەی بڵاوبوونەوەی بانگەوازەکەیان بوەسێنن لەو وڵاتانەی کە لە ژێر دەسەڵاتی خەلافەتی عەباسیدا بوون لە [[بەغدا]].
+بە گشتی نازناوی فاتمیەکان ئەگەڕێتەوە بۆ فاتمەی کچی پێغەمبەری ئیسلام [[محەمەد]], ئەچنەوە سەر ئەھل بێتی پێغەمبەر لە ڕێگەی ئیسماعیلی کوڕی جەعفەر سادق, و زۆربەی مێژوونوسان لەو باوەڕەدان کە نەژادیان بە ھەڵە دیاری کراوە بەھۆی ئەو ھەڵمەتەی [[دەوڵەتی عەبباسی|عەباسیەکان]] لە دژیان دەستیان پێکرد, بۆ ئەوەی بڵاوبوونەوەی بانگەوازەکەیان ڕابگرن لەو وڵاتانەی کە لەژێر دەسەڵاتی خەلافەتی عەباسیدا بوون لە [[بەغدا]].
 ==مێژوویان==
-دەوڵەتی فاتیمی نزیکە د٢٧٠ ساڵ فەرمانڕەوایی کرد (٩١٠-١١٧١)ز, بە عەبدوڵڵا مەھدی دەستی پێکرد ولە کۆتا ڕۆژانی عازیددا کۆتایی پێھات ولە سەر دەستی سەڵاحەدینی ئەیوبی لە ناو چوو, بە پێی شێوە وئاستی تواناکانی دەوڵەت وھێزی فەرمانڕەواکان ئەکرێت بۆ سێ قۆناغ دابەش بکرێت,
+دەوڵەتی فاتیمی نزیکەی ٢٧٠ ساڵ فەرمانڕەوایی کرد (٩١٠-١١٧١)ز, بە [[عەبدوڵڵا مەھدی]] دەستی پێکرد ولە کۆتا ڕۆژانی عازیددا کۆتایی پێھات ولە سەر دەستی [[سەڵاحەدینی ئەیوبی]] لە ناوچوو, بە پێی شێوە و ئاستی تواناکانی دەوڵەت و ھێزی فەرمانڕەواکان ئەکرێت بۆ سێ قۆناغ دابەش بکرێت.
 ===قۆناغی یەکەم (٩١٠-٩٧٣)ز===
-دامەزرێنەرەکەیان (عەبدوڵڵا مەھدی) سەرکەوتوو بوو لە بانگەوازەکەی بۆ دەستگرتن بەسەر دەوڵەتی ئەغالیبە بۆ ئەوەش سودی لە کۆبوونەوەی ھۆزەکەی وەرگرت, پاشان شاری مەھدی لە ئەفەریقیا (تونسی ئێستا) کردە پایتەخت, ودواتر فاتمیەکان وھاوپەیمانەکانیان بەرەو ڕۆژھەڵات ڕۆیشتن وساڵی ٩٦٩ لە سەردەمی چوارەم خەلیفەی فاتمیدا (موعیز لیدینللا فاتمی )دەستی گرت بەسەر میسر وشاری [[قاھیرە]]ی دامەزراند بە سەرکردایەتی جەوھەر سەقڵی.
+دامەزرێنەرەکەیان (عەبدوڵڵا مەھدی) سەرکەوتوو بوو لە بانگەوازەکەی بۆ دەستگرتن بەسەر دەوڵەتی ئەغالیبە بۆ ئەوەش سوودی لە کۆبوونەوەی ھۆزەکەی وەرگرت, پاشان شاری مەھدی لە ئەفەریقیا (تونسی ئێستا) کردە پایتەخت, و دواتر فاتمیەکان و ھاوپەیمانەکانیان بەرەو ڕۆژھەڵات ڕۆیشتن و ساڵی ٩٦٩ لە سەردەمی چوارەم خەلیفەی فاتمیدا (موعیز لیدینللا فاتمی) دەستی گرت بەسەر میسر و شاری [[قاھیرە]]ی دامەزراند بە سەرکردایەتی [[جەوھەر سەقڵی]].
 ===قۆناغی دووەم (٩٧٣-١٠٩٤)ز===
-ئەمە قۆناغی بەھێزی وفراوانخوازیە وبەرەو ڕۆژھەڵاتی ئیسلامیە ([[شام]] وحیجاز ویەمەن), وێڕای ئەوەی دەسەڵاتی [[میسر]] وسەقڵیە وباکوری ئەفەریقایان ھەبوو.
+ئەمە قۆناغی بەھێز و فراوانخوازیە و بەرەو ڕۆژھەڵاتی ئیسلامی ([[شام]] و حیجاز و یەمەن), وێڕای ئەوەی دەسەڵاتی [[میسر]] وسەقڵیە و باکوری ئەفەریقایان ھەبوو.
 ===قۆناغی سێیەم (١٠٩٤-١١٧١)ز===
-ئەمە قۆناغی لاوازی وداڕمانە, کە فەرمانڕەوا فاتمیەکان تایبەتمەندیەکانی خۆیان لە دەست دابوو وقەڵەمڕەویان کەمی کردبوو وتا لە ناوخۆی کۆشکدا بەر تەسک دەبوویەوە, لە کاتێکا دەستە و تاقمەکانی سەربازەکان ھەرێمەکانی دەوڵەتیان دابەش کرد.
+ئەمە قۆناغی لاوازی و داڕمانە, کە فەرمانڕەوا فاتمیەکان تایبەتمەندییەکانی خۆیان لە دەستدابوو و قەڵەمڕەویان کەمی کردبوو و تا لە ناوخۆی کۆشکدا بەر تەسک دەبوویەوە, لە کاتێکدا دەستە و تاقمەکانی سەربازەکان ھەرێمەکانی دەوڵەتیان دابەش کرد.
-دوایین خەلیفەیان عازید لیدینیلای فاتیمی بوو کەوتە ژێر دەسەڵاتی سەرکردە سەربازیەکانی ئەیوبیەکان, کە سەڵاحەددینی ئەییوبی دوای ئەوەی وەزارەتی گرتە دەست ساڵی ١١٦٩ز, دواتر وتاری گەڕاندەوە بۆ [[دەوڵەتى عەبباسى|خەلافەتی عەباسی]] لە ساڵی ١١٧١زدا, وچەند ڕۆژێک بەسەر نەھێشتنی وتار بۆ فاتمیەکان تێنەپەڕی تا ئەوەی عازید کۆتا فەرمانڕەوای فاتیمیەکان لە میسر مرد, وبە مردنی ئەویش کۆتایی بە دەوڵەتی فاتمی ھات.
+دوایین خەلیفەیان [[عازید لیدینیلای فاتیمی]] بوو کەوتە ژێر دەسەڵاتی سەرکردە سەربازیەکانی ئەیوبیەکان, کە سەڵاحەددینی ئەییوبی دوای ئەوەی وەزارەتی گرتە دەست ساڵی ١١٦٩ز, دواتر وتاری گەڕاندەوە بۆ [[دەوڵەتى عەبباسى|خەلافەتی عەباسی]] لە ساڵی ١١٧١ز دا, و چەند ڕۆژێک بەسەر نەھێشتنی وتار بۆ فاتمیەکان تێنەپەڕی تا ئەوەی عازید کۆتا فەرمانڕەوای فاتیمیەکان لە میسر مرد, و بە مردنی ئەویش کۆتایی بە دەوڵەتی فاتمی ھات.
 {{خەلافەت}}
 ==تایەتمەندییەکانی دەوڵەتی فاتیمی==
 [[پەڕگە:Cairo Al Hakim 1.jpg|thumb|220px|right|مزگەوتى ئەلحاکیم, مزگەوتى خەلیفەى شەشەم (ئەلحاکیم بیئەمریللا)]]
-فاتمیەکان کاریگەریەکی دیاریان ھەبووە لەسەر مێژووی ئیسلامی بەگشتی ومیسر بە تایبەتی, زانست وئەدەب پێشکەوت لە سەردەمەکەیاندا وقاھیرە پایتەختی سەردەمەکەی بوو وخوێندکاران لە ھەموو لایەکی جیھانەوە<sup>(به‌لگه؟)</sup> ڕوویان تێئەکرد بۆ بە دەستێنانی زانست وزانیاری, داری حیکمە و ئەزھەریان بنیات نا, وکتێب بڵاوبوویەوە وپارەیان دانا لە پێناوی شاعیر وئەدیبەکان, زۆر لە عادەت وئاکار ونەرێتەکانی میسر پەیوەستن بە دەوڵەتی فاتیمیەوە, وتا ئێستا کاریگەری دەوڵەتی فاتیمی دەرئەگەوێت لە میسر بە تیبەت لە مانگی ڕەمەزان وجەژنەکاندا.
+فاتمیەکان کاریگەریەکی دیاریان ھەبووە لەسەر مێژووی ئیسلامی بەگشتی و میسر بە تایبەتی, زانست و ئەدەب پێشکەوت لە سەردەمەکەیاندا و قاھیرە پایتەختی سەردەمەکەی بوو و خوێندکاران لە ھەموو لایەکی جیھانەوە ڕوویان تێئەکرد بۆ بە دەستێنانی زانست و زانیاری, داری حیکمە و ئەزھەریان بنیات نا, و کتێب بڵاوبوویەوە و پارەیان دانا لە پێناوی شاعیر و ئەدیبەکان, زۆر لە عادەت و ئاکار  ونەرێتەکانی میسر پەیوەستن بە دەوڵەتی فاتیمیەوە, و تا ئێستا کاریگەری دەوڵەتی فاتیمی دەرئەکەوێت لە میسر بە تایبەت لە مانگی ڕەمەزان و جەژنەکاندا.
-وسەردەمی فاتمی جیا ئەکرێتەوە بە گرنگی دان بە بۆنە وئاھەنگەکان وھەندێک لە مێژوونوسان دەرکەوتنی شانۆی عەرەبی ئەگەڕێننەوە بۆ ئەو سەردەمە.
+وە سەردەمی فاتمی جیا ئەکرێتەوە بە گرنگیدان بە بۆنە و ئاھەنگەکان و ھەندێک لە مێژوونووسان دەرکەوتنی [[شانۆی عەرەبی]] ئەگەڕێننەوە بۆ ئەو سەردەمە.
-ولە سەردەمی فاتمیدا ئەقبات ویەھود دەرکەوتنەوە لە ڕووداوەکاندا بێجگە لە ساڵانی کۆتایی خەلافەتەکە, پاشماوەی سەردەمی فاتیمی سەردەمی ئازادی بوو بۆ ئەقبات ویەھود وھەندێکیان گەیشتنە پایەی بەرز لە دەوڵەتدا, ئەمەش وای کرد کەمایەتیەکانی تر بەشدار بن لە قبوڵکردنی یەکتردا, وھەروەک دوڵەت ھاوبەشی بە سونە کرد لە وەزارەتەکاندا لەوانە سەڵاحەددین کە دەوڵەتەکە لەسەر دەستی ئەو کۆتایی پێھات.
+و لە سەردەمی فاتمیدا ئەقبات و یەھود دەرکەوتنەوە لە ڕووداوەکاندا بێجگە لە ساڵانی کۆتایی خەلافەتەکە, پاشماوەی سەردەمی فاتیمی سەردەمی ئازادی بوو بۆ ئەقبات و یەھود و ھەندێکیان گەیشتنە پایەی بەرز لە دەوڵەتدا, ئەمەش وای کرد کەمایەتیەکانی تر بەشدار بن لە قبوڵکردنی یەکتردا, و ھەروەک دەوڵەت ھاوبەشی بە سونە کرد لە وەزارەتەکاندا لەوانە سەڵاحەددین کە دەوڵەتەکە لەسەر دەستی ئەو کۆتایی پێھات.
 ==لیستی ناوی خەلیفەکان==
@@ ھێڵی ٧٩: / ھێڵی ٨٣: @@
 *عازید لیدینیللای فاتمی، ١١٦٠-١١٧١.
 ==ڕۆشنبیری==
-ھونەر وزانست پێشکەوت لە سەردەمی دەوڵەتی فایتمیدا, ئەمەش بە ھۆی وەرگێران بوو لە زمانە بیانیەکانەوە, وھاندانی خەلیفە وسوڵتان وبەرپرسەکان بوو بۆ پیاوانی زانست وئەدەب, شیعر پێشکەوت وزۆربەی شاعیرەکان وەسفی خەلیفەکانیان ئەکرد کە لە بەرامبەردا بەخششێک باشیان وەر ئەگرت, لەگەڵ ئەمانەشدا ئەو کۆمەڵانە دەرکەوتن کە ئەیانویست ڕۆشنبیری وزانست بکەنە ھۆکارێک یۆ مەرامی سیاسی وئاینی خۆیان, لەوانەش ئەو گفتوگۆ ولێداونە بوو کە بانگەوازکارە ئیسماعیلیەکان لەگەڵ زانا سونەکاندا ئەیانکرد.
+ھونەر و زانست پێشکەوت لە سەردەمی دەوڵەتی فایتمیدا, ئەمەش بە ھۆی وەرگێڕان بوو لە زمانە بیانیەکانەوە, و ھاندانی خەلیفە و سوڵتان و بەرپرسەکان بوو بۆ پیاوانی زانست و ئەدەب, شیعر پێشکەوت و زۆربەی شاعیرەکان وەسفی خەلیفەکانیان ئەکرد کە لە بەرامبەردا بەخششێک باشیان وەرئەگرت, لەگەڵ ئەمانەشدا ئەو کۆمەڵانە دەرکەوتن کە ئەیانویست ڕۆشنبیری و زانست بکەنە ھۆکارێکی بۆ مەرامی سیاسی و ئاینی خۆیان, لەوانەش ئەو گفتوگۆ و لێدوانە بوو کە بانگەوازکارە ئیسماعیلییەکان لەگەڵ زانا سونەکاندا ئەیانکرد.
 [[پەڕگە:Al-Azhar (inside) 2006.jpg|thumb|220px|مزگەوتى ئەزهەر]]
-===ناوەندە ڕۆشنبیریەکان===
+===ناوەندە ڕۆشنبیرییەکان===
 سەردەمی فاتیمی سەد ساڵ درێژبوویەوە کە ھەموو شتێک گەشەسەندنی بە خۆیەوە بینی, مەزھەبی فەرمانڕەواکان شیعە بوو, لە کاتێکا زۆربەی خەڵکەکە سونە بوون.
-*مزگەوتەکان, گۆڕەپانی ڕکەباری زاناکان بوو بە تایبەت زاناکانی مەزھەبی شیعە.
+*مزگەوتەکان, گۆڕەپانی ڕکەباری زاناکان بوو بە تایبەت زاناکانی [[مەزھەبی شیعە]].
-*ئەزھەر, کە وەک ھەر مزگەوتێکی تر دەستی پێکرد بۆ دروشمە ئاینیەکان, بەڵام لە سەردەمی عەبدول عەزیزدا بووە جامیعەیەک کە فێرخوازان زانستیان لێ وەرئەگرت. وفاتیمیەکان شوێنیان بۆ ئەو فێرخوازانە دابین کرد کە لە ھەموو لایەکی جیھانی ئیسلامیەوە ئەھاتن بۆ خوێندن, ولە ئەزھەردا کتێبخانەیەکیان کردەوە کە لە ھەموو زانستەکان کتێبی لە خۆ گرتبوو.
+*ئەزھەر, کە وەک ھەر مزگەوتێکی تر دەستی پێکرد بۆ دروشمە ئاینییەکان, بەڵام لە سەردەمی عەبدول عەزیزدا بووە زانکۆیەک کە فێرخوازان زانستیان لێ وەرئەگرت. و فاتیمییەکان شوێنیان بۆ ئەو فێرخوازانە دابین کرد کە لە ھەموو لایەکی جیھانی ئیسلامییەوە ئەھاتن بۆ خوێندن, و لە ئەزھەردا کتێبخانەیەکیان کردەوە کە لە ھەموو زانستەکان کتێبی لە خۆ گرتبوو.
-*کۆشکەکانی وەزارەت, کۆشکەکانیان کردە ناوەنێک بۆ بڵاوکردنەوەی ڕۆشنبیری شیعە وکتێبخانەیان تیا کردەوە کە ھەزاران کتێبی لە خۆ گرتبوو لەوانە کتێبخانەی کۆشکی ڕۆژھەڵات کە خەلیفە موعز لیدینیلا دایمەزراند.
+*کۆشکەکانی وەزارەت, کۆشکەکانیان کردە ناوەندێک بۆ بڵاوکردنەوەی ڕۆشنبیری شیعە و کتێبخانەیان تێدا کردەوە کە ھەزاران کتێبی لە خۆ گرتبوو لەوانە کتێبخانەی کۆشکی ڕۆژھەڵات کە خەلیفە موعز لیدینیلا دایمەزراند.
-*کتێبخانەکان, خەلیفە فاتمیەکان ھانی لایەنگرنی شیعەیان ئەدا, وئەو کتێبخانەیەی لە کۆشکی خەلیفە فاتیمیەکان بوو ناوبانگێکی فراوانی لە جیھانی ئیسلامیدا ھەبوو.
+*کتێبخانەکان, خەلیفە فاتمییەکان ھانی لایەنگرانی شیعەیان ئەدا, و ئەو کتێبخانەیەی لە کۆشکی خەلیفە فاتیمییەکان بوو ناوبانگێکی فراوانی لە جیھانی ئیسلامیدا ھەبوو.
-*داری حیکمە, لە ساڵی ٣٩٥ک حاکم بیئەمریللا داری حیکمەی بنیاتنا, وژمارەیەک لە مامۆستاکانی زانستی فیقە وتەفسیر پەیوەندیان پێوە کرد.
+*داری حیکمە, لە ساڵی ٣٩٥ک حاکم بیئەمریللا داری حیکمەی بنیادنا, و ژمارەیەک لە مامۆستاکانی زانستی فیقە و تەفسیر پەیوەندیان پێوە کرد.
-*کتێبخانەی داری عیلم, کە پەیوەندیدار بوو بە داری حیکمەوە, وچەندین دانراوی تێدابوو کە خەڵک ئەیانتوانی سەیریان بکەن ولێکۆڵینەوەیان لەسەر بکەن.
+*کتێبخانەی داری عیلم, کە پەیوەندیدار بوو بە داری حیکمەوە, و چەندین دانراوی تێدابوو کە خەڵک ئەیانتوانی سەیریان بکەن و لێکۆڵینەوەیان لەسەر بکەن.
 ===بیناسازی===
-وئەوەی کە لەبەردەستایە لەسەر کۆشکی فاتمیەکان تەنھا وتەی مێژوونوسەکانە, ولە تونس کۆشکێک ھەبوو کە زۆر بەشکۆ بووە, ولە قاھیرە دوو کۆشک ھەبووە, گرنگیەکی زۆریان دا بە بیناسازی وعوبەیدوڵڵا شاری مەھدی لە [[تونس]] بنیاتنا وھەر لە سەردەمی فاتمیدا چەندین مزگەوتی نوێ بنیاتنران وڕازاێنرانەوە بە دیاردەی بیناسازی نوێ, ونەخش ونیگاری بیناسازی گەیشتە ئەوپەری جوانی لەو سەردەمەدا.
+و ئەوەی کە لەبەردەستایە لەسەر کۆشکی فاتمییەکان تەنھا وتەی مێژوونووسەکانە, و لە تونس کۆشکێک ھەبوو کە زۆر بەشکۆ بووە, و لە [[قاھیرە]] دوو کۆشک ھەبووە, گرنگیەکی زۆریان دا بە بیناسازی و عوبەیدوڵڵا شاری مەھدی لە [[تونس]] بنیادنا وھەر لە سەردەمی فاتمیدا چەندین مزگەوتی نوێ بنیادنران و ڕازاێنرانەوە بە دیاردەی بیناسازی نوێ,  ونەخش و نیگاری بیناسازی گەیشتە ئەوپەری جوانی لەو سەردەمەدا.
 ==سەرچاوەکان==
 *الدولە الفاطمیة, نوسینی/ د. محمد علی الێلابی
-*پوختەی مێژووی ئیسلامی, نوسینی/د. سھیل طقوش
+*پوختەی مێژووی ئیسلامی, نوسینی/ د. سھیل طقوش
-*وێکی عەرەبی.
+*ویکی عەرەبی.
 [[پۆل:مێژوو]]