دەوڵەتی سەلجووقی

دەوڵەتى سەلجوقى
دولت سلجوقیان
پەڕگە:Selcuklu.gif ئاڵای دەوڵەت
نەخشە
دەوڵەتى سەلجوقى لە فراوانترین ئاستیدا ساڵى ١٠٩٢ز دواى کۆچى دوایى مەلیکشاه
زانیاریی گشتی
پایتەخت	نیسابور, ڕەى, ئەسفەهان
زمانی فەڕمی	عەرەبی و فارسی و تورکی
جۆری حوکم	شانشینی
مێژووى دامەزراندن	ساڵى ١٠٣٧ز
مێژووى ڕوخان	ساڵى ١١٩٤ز
دامەزرێنەر	تەغڕۆڵ بێگ
دوایین خەلیفە	ئەحمەد سنگر
ئایین	ئیسلام

سەلجوقیەکان یان نەوەی سەلجوق, بنەماڵەیەکی دەسەڵاتداری تورکی بوون حوکمی ئەفغانستان وئێران وبەشێک لە ئەنادۆڵ وسوریا وعێراق ودوورگەی عەرەبیان کردووە لە نێوان ساڵانی ١١٥٧ بۆ ١٠٣٨زو پاشان ھەتا ١١٩٤ز, بارەگاکەیان مەڕو پاشان ئەسفەھان بووە, سەلجوقیەکان ئەچنەوە سەر ھۆزی (قنق) یەکێک لە ھۆزە دەسەڵاتدارەکانی غەزوی تورکی, ئەم ھۆزە چوونە ئیسلامەوە لە سەردەمی سەلجوقی سەرکردەیان ساڵی ٩٦٠ز, پاشان چوونە خزمەتی قەرەخانەکان لە وڵاتی ئەودیو ڕووبار. وحەفیدەکانی سەلجوق, تەغڕۆڵ بێگ وجغری شانشینەکەیان کردە دوو بەشەوە, بەشی ڕۆژئاوا کە بنکەکەی ئەسفەھان بووە, بەشی ڕۆژھەڵاتە کە بنکەکەی مەڕو بوو. لە دوای سەرکەوتنی بەسەر غەزنەویەکان ساڵی ١٠٤٠ز لە نزیک زەنگان شانشیەنەکەی فراوان بوو بە لای ڕۆژئاوادا زیاتر, وفارسی خستە سەر ساڵی ١٠٤٢ز, وھەندێک لە بەشەکانی ئەنادۆڵ وپاشان عێراقی گرت ساڵی ١٠٥٥ز دوای ئەوەی دەستی گرت بەسەر بوەیھیەکاندا لە عێراق تەغڕۆڵ بێگ چووە بەغداوە. مێژوو نوسان سەردەمی سەلجوقی لە عێراق بە سەردەمی بەتوانای سەلجوقیەکان دادەنێن, کە ھەموو کاروبارێکی دەوڵەتیان بە دەستەوە بوو وجگە لە ھەندێک ڕووکەش وڕەسمیات نەبێت خەلیفەی عەباسی ھیچی بەدەست نەبوو, وسەلجوقیەکان دەستیان گرت بەسەر ئەرمینیا ساڵی ١٠٦٤ز, پاشان دەستیان گرت بەسەر حیجاز وشوێنە پیرۆزەکاندا لە ساڵی ١٠٧٠. بۆ ماوەیەکی کەم, ھەروەک سەرکەوتنێکی باشیان بە دەست ھێنا بەسەر بیزەنتیەکان لە شەڕی مەڵاز گرد ساڵی ١٠٧١ز. لە ساڵی ١٠٩٢ز وبەھۆی زۆری ڕکەبەرەکان لەسەر تەختی دەسەڵات لە نێوان ئەندامانی خێزانەکەی, شانشینی سەلجوقی بووە چەند مەمالیکێک, ومەحمود توانی یەکی بخاتەوە لە ساڵی ١١٠٥ تا ١١١٨ بەڵام دووبارە دابەش بوویەوە وشانشینی سەلجوقی دامەزرا لە عێراق وئێران ومایەوە تا دەوروبەری ساڵی ١١٩٤ز, ویەکێکی تر لە ڕۆژھەڵات سوڵتان ئەحمەد سنگر دایمەزراند لە نێوان ساڵانی ١١١٨-١١٥٧ز, کە زۆر نەمایەوە کە لە سەردەمی جێنشینەکانیدا و لە ساڵی ١١٣٥ ناکۆکیان لەگەڵ دراوسێکانیاندا شاکانی خواڕەزم (خواڕزمشاھات) دەستی بەسەرا گرت ساڵی ١١٩٤ز, چەند مەمالیکێکی تر بۆ سەلجوقیەکان دامەزران وەک,

• لە کرمان (١٠٤١-١١٨٧)ز, بارەگاکەیان بەردەسیر بوو
• لە شام (١٠٩٤-١١١٧)., بارەگاکەیان دیمەشق پاشان حەلەب بوو.
• لە ئەنادۆڵ (١٠٧٧-١٣٠٨)ز, بارەگاکەیان ئیزنیق پاشام قۆنیە بوو.

مێژووی جەنگەکانیان

دامەزراندن

سەلجوقیەکان ئەچنەوە سەر ھۆزی (قنق) یەکێک لە ھۆزەکانی غەزوی بیست وسێیەم کە لقێکی تورکەکانن, ئەم ھۆزانە لەنیوەی دووەمی سەدەی شەشەمی زاینیەوە دەستیان کرد زنجیرەیەک کۆچگردن بۆ خاکەکانی ئەنادۆڵ بە ھۆکاری جیاواز, کە ھۆکاری سەرەکی ئەبێت بۆ گوزەران و زەوی بوو بێت, ولەکاتی کۆچکردنەکە ھۆزەکە ماوەیەک لە جرجان وتەبڕستان مانەوە ولێرە ئەندامانی ھۆزەکە لە خزمەتی پاشای تورکی (بیگۆ)دا بوون, لەوانەش (سەلجوقی کوڕی دەقاق) کە لە گەورەکانیان بوو وپایەی سەرۆکی سوپای وەرگرت لای پاشا تورکیەکە, بەڵام بە ھۆی بەھێزی سەلجوق و گوێڕایەڵی ھۆزەکەی بۆی, بیگۆ ترسا لە دەست بەسەراگرتنی سوپای تورکی و لە سەلجوق, ھەتا پلانی کوشتنی دانا, کاتێک سەلجوق بەمەی زانی ھۆزەکەی کۆ کردەوە و ڕۆیشتن بەرەو شاری خەجنەدە لە نزیک ڕووباری سیحۆن, کە حوکمی ئیسلامە باڵی کێشا بوو بەسەر ئەو ناوچەیەدا, لێرەدا سەلجوق ئیسلام بوونی خۆی ڕاگەیاند وجەنگا لەگەڵ تورکە بت پەرستەکانی ناوچەی تورکستان.

شەڕى داندقان لە نێوان غەزنەوى وسەلجوقیەکان

لە سەدەی پێنج کۆچیەوە ھێزی سەلجوقی بەرز بوویەوە و بوو بە دەوڵەتێکی بەھێز, کە ئەمەش بووە ھۆی قەلەقی سوڵتان مەحمود غەزنەوی حاکمی دەوڵەتی غەزنەوی لە وڵاتی ھند وفارس, لەبەر ئەوە مەحمود ھێرشی کردە سەر سەلجوقیەکان ساڵی ٤١٥ک, ودەستی گرت بەسەر سوڵتانەکەیان ئەرسەلان بیگۆ وژمارەیەکی زۆر لە شوێنکەوتووەکانی, وئەرسەلانی ناردە بەندیخانە تا چوار ساڵ وپاشان مرد, بەڵام لە ساڵی ٤١٩ک, سەلجوقیەکان شۆڕشیان کرد و دەرچوون لە ژێر حوکمی مەحمود, مەحمود چەند سەربازێکی بۆ ناردن سەلجوقیەکان شکاندنیان وبەردەوام بوون لە ڕۆیشتنین بەرەو وڵاتی ئەودیو ڕووبار, چەند شارێگیان تێکدا ووێرانیان کرد, مەحمود میر تۆسی بۆ ناردن کە دوو ساڵ لە وڵاتە دوایان کەوت بەڵام مەحمود کۆچی دوایی کرد ساڵی ٤٢١ک بێ ئەوەی بە تەواوی دەست بگرێت بەسەر سەلجوقیەکاندا, وکوڕەکەی مەسعودی کوڕی مەحمود ڕێکەوت لەگەڵیان وماوەیەک ناکۆکی نێوانیان وەستا, وکاتێک مەسعود ڕۆیشت بۆ ھند بۆ سەرکوتکردنی یاخی بووەکان جارێکی تر سەلجوقیەکان شۆڕشیان کرد, سوپایەکی بۆ ناردن لە نیسابور بەیەک گەیشتن وشکاندنیان, پاشەکشەیان کرد بۆ ڕەی ودوایین جەنگ ڕویدا لە نێوانیان و نێوان مەسعود کەتوانی بیانشکێنێت, ھەموو ئەو شەڕانەی پێشتر باسمان کرد شوێنکەوتووەکانی ئەرسەلان بیگۆ کردیان, کاتێک تەغڕۆڵ بێگ کوڕی میکائیل (کوڕی برای ئەرسەلان) ھاتە جێگەی, وسەرکردایەتی شەڕەکانی سەلجوقی کرد دوای ئەوە وودەوڵەتی سەلجوقی دامەزراند, وبووە ناکۆکیان لەگەڵ عەلی تەکین کە ئەیویست ئەو سەرکردایەتی سەلجوق بکات, ودوای چەن شەڕێک لە نێوانیان لە جەنگێکی گەورەدا لە ساڵی ٤٢١ک, تەغڕۆڵ شکا. بە ھۆی ئەم شکانەوە تەغڕۆڵ زۆر بەھێز نەما, داوای ڕێکەوتنی لە مەسعودی کوڕی مەحمود کرد, ومەسعود سودی لەو فرسەتە وەرگرت ونێرراوەکانی تەغڕۆڵی گرت وسوپای کۆ کردەوە وڕۆیشت بۆیان وتوشی شکستێکی گەورەی کردن, بەڵام لە کۆتایی جەنگەکەدا سەربازەکانی مەسعود بووە ناکۆکیان لەسەر دەستکەوتەکان, وسەلجوقیەکان سودیان لەو ناکۆکیە وەرگرت وھێرشیان کردە سەر سەربازەکانی مەسعود وشکاندنیان وجارێکی تر سەلجوقیەکان سەرکەوتنیان بە دەست ھێنایەوە, لە کاتی ئەو جەنگە مەسعود لە نیسابور بوو وکاتێک ھەواڵی شەڕەکەی پێ گەیشت ترسا لێیان و ویستی زەویان باتێ تا واز لە دژایەتی بھێنن بەڵام ڕەتیان کردەوە, ومەسعود دوای ئەوەی نائومێد بوو لێیان ماوەیەک گوێی پێ نەدان, و لە کۆتاییدا بڕیاری دا بگەڕێتەوە بۆ شەڕ لەگەڵیان وسوپایەکی گەورەی کۆکردەوە, کە تەغڕۆڵ توانی بیانشکێنێت ساڵی ٤٢٨ک ودوای ئەو شەڕە سەلجوقیەکان دەستیان گرت بەسەر خۆراساندا. لە ساڵانی دواتردا شەڕ بەردەوام بوو لە نێوانیان وتەغڕۆڵ سەرکەوتوو بوو, ومەسعود قەلەق بوو وسوپایەکی کۆکردەوە بەرەو خۆراسان ولەگەڵ سەلجوقیەکان بەیەکیاندا لە جەنگی داندقاندا کە مەسعود شکا وئەو شەڕە سەرەتای فەرمانڕەوایی سەلجوقیەکان وکۆتایی ھێزی غەزنەوییەکان بوو, دوای ئەوە مەسعود لە بەرگری وەستاو وسەلجوقیەکان یەکێک لە بەھێزترین دەوڵەتەکانی ڕۆژھەڵاتیان دامەزراند کە ساڵی ٤٢٩ک بە ساڵی دامەزراندنی تەواوی دەوڵەتەکە دادەنرێت.

شەڕ لەگەڵ بوەیھیەکان

ئەسپ سوارێکى بوەیهى

سەلجوقیەکان نەوەی سەلجوق بڕیاریان دا یەک بگرن لە ژێر سەرکردایەتی تەغڕۆڵ بێگ دوای دەستگرتنیان بە سەر خاکی خۆراساندا, بەم شێوەیە دەوڵەتی سەلجوقی دامەزرا, پاشان تەغڕۆڵ دەستی کرد بە فراوان کردنی دەوڵەتەکیان لە ڕۆژئاواوە, لە ساڵی ٤٣٣ک جرجان وپاشماوەی تەبرستان فەتح کران, وساڵی ٤٣٤ک خواڕزمی فەتح کرد وپاشان بەردەوام بوو ودەستی گرت بەسەر تەبس ومەکڕان ودەوروبەری کرمان وڕەی, ھەر لە ھەمان ساڵدا ھەمەدانی گرت وڕووی کردە باکور بۆ دەھستان وپاشان گەڕایەوە وحاکمی دانا لەسەر تەبرستان وھەمەدان, وھوڵی گرتنی کرمانی دا بەڵام تێک شکا, دواتر تەغڕۆڵ ماوەیەک وەستا لە غەزووەکانی پاشان بوەیھیەکان گەڕانەوە ساڵی ٤٣٦ک وھەمەدانیان لێ سەندنەوە, لەبەر ئەوە تەغڕۆڵ ئیبراھیمی کوڕی یەنالی نارد بۆ فارس ساڵی ٥٣٧ وھەمەدانیان گێڕایەوە وڵاتی جەبەلیان گرت (ڕۆژئاوای ئێران وعێراقی ئێستا), لە ساڵی دواتردا تەغڕۆڵ ڕۆیشت بۆ ئەسفەھان و گەمارۆی دا بەڵام نەیتوانی بیگرێت وڕێکەوتنی گرت لەگەڵ حاکمی ئەوێدا, ولە ساڵی ٤٤٦ک ئازربایجانی فەتح کرد, دواتر بڕیاری دا بەرەو عێراق بڕوات لە ساڵی ٤٤٧ک بۆ دەرکردنی بوەیھیەکان, پەیوەندی نێوان تەغڕۆڵ و خەلیفەی عەباسی بەھێز بوو, کاتێک تەغڕۆڵ نوێنەری نارد بۆ لای خەلیفە ساڵی ٤٣٣ک وئەویش دانی نا بە دەوڵەتی سەلجوقی لە ھەمان ساڵدا, وپەیوەندیەکانیان بەرەو باشی ڕۆیشت.

دەوڵەتی بوەیھی بەرەو لێک ھەڵوەشان ڕۆیشت بە ھۆی ناکۆکی ناوخۆییەوە, کە ئەم ناکۆکیانە لە بەرژوەندی سەلجوقیەکان بوو, کاتێک بەھێزترین پیاو لە ناو بوەیھیەکان و عەباسیەکاندا لەو کاتان (بەساسیری) دەستی گرت بەسەر دەوڵەتى عەبباسى وھەڕەشەی لە بوونی خەلیفە ئەکرد, لەبەر ئەوە خەلیفە قائیم بیئەمر لا ناردی بە دوای تەغڕۆڵ بێگدا لە ساڵی ٤٤٧ک, لە ھەمان ساڵدا تەغڕۆڵ گەیشتە بەغدا و فەتحی کرد وبەساسیری و شا ڕەحیم (دوایین شای بوەیھیەکان) ڕایان کرد کە دواتر گیران, وسەلجوقیەکان ھەڵسوکوتیان لەگەڵ عەباسیەکان باش کرد و مەزھەبی سونەیان گەڕاندەوە وڵات بە پێچەوانەی بوەیھیەکان.

ئەلب ئەرسەلان

پەیکەرى ئەلب ئەرسەلان

دوای فەتحی عێراق تەغڕۆڵ بێگ وەستا لە شەڕکردن, وپاشماوەی ژیانی لە بەغدا بەسەر برد, وکۆچی دوایی کرد ساڵی ٤٥٥ک بەرامبەر ١٠٦٣ز لە تەمەنی حەفتا ساڵیدا لە شاری ڕەی, وتەغڕۆڵ مناڵی نەبوو لەبەر ئەوە وەسیەتی کرد کە کوڕی براکەی (سولەیمانی کوڕی داود) دەسەڵات بگرێتە دەست, بەڵام بە زۆری ئەلب ئەرسەلانیان بە باشتر زانی, لەبەر ئەوە وەزیری تەغرۆڵ (عەمید مەلیک کەندەری) ئەلب ئەرسەلانی کردە حام لەگەڵ ئەوەی حەزی ئەکرد ئیش بە وەسیەتەکە بکات, لەگەڵ ئەوەشدا کاتێک ئەلب ئەرسەلان دەسەڵاتی گرتە دەست عەمید مەلیکی کوشت ونیزام مەلیکی لە جێگەی دانا. خێرا ئەلب ئەرسەلان دەستی کرد بە باشکردنی حوکمەکەی ولە یەکەم ساڵدا ڕووبەڕووی چەند ئاژاوەیەک بوویەوە لە وڵاتدا, و لەدوای ئەوەی دەستی بەسەر ئەو ئاژاوانە گرت جوڵا لە ساڵی ٤٥٦ک بەرەو ئەرمینیا بۆ شەڕی ڕۆم. وکاتیک گەیشتە ئازربایجان گەیشت بە کۆمەڵێک جەنگاوەر کە دوای کەوتن وبوون بە ڕێنوێنی کەری, وئەلب ئەرسەلان بەردەوام بوو لەگەڵیان تا گەیشتنە نەقجوان, لەوێ وەستا بۆ کۆکردنەوەی سەرباز وکەشتیەکانی لە ئامادەکاریدا بۆ جەنگ, دوای ئەوەی ھێزەکانی ئامادە کرد سوپاکەی لەگەڵ مەلیکشای کوڕی ونیزامی مەلیکی وەزیریدا نارد. ومەلیکشا گەیشتە قەڵایەکی ڕۆم و فەتحی کرد, پاشان گەیشتە قەڵای سەرمباری وفەتحی کرد وقەڵایەکی تر لە تەنیشتیا ویستی تێکی بات بەڵام نیزام مەلیک نەیھێشت, وھەموو قەڵاکانیان دا بە میر قەنجوان, ومەلیکشا بەردەوام بوو لە غەزوەکانی تا باوکی بانگی کردەوە, وسوپاکەی برد ودەستیان کرد بە فەتحی چەند شارێک, دوای چەند غەزوێک ئەلب ئەرسەلان گەیشتە شاری ئانی, کە شارێکە ڕووبار دەوری داوە لەگەڵ خەندەق و دیوار لە ھەموو لایەکیەوە, گەمارۆی دا بەڵام نەیتوانی بیگرێت, کە سەربازەکانی لە بێ ھیوابووندا بوون, ئەلب ئەرسەلان بریاری دا تاوەرێکی گەورە بنیات بنێت, پڕی کرد لە سەرباز وتیرھاوێژ ومەنجەنیقی لەسەرەکەیدا دانا, نوانیان دیوارەکا بڕوخێنن, وشارەکە بگرن وڕۆم بشکێنن, وئەلب ئەرسەلان شارەکەی گرتە دەست وگەڕایەوە دوای ئەوەی فەتحی زۆربەی جۆرجیا وئەرمینیای کرد لەگەڵ زۆربەی خاکەکانی نێوان ئاوان وئەڕومیە.

ئەلب ئەرسەلان لە ساڵی ٤٦٢ک دەستی کرد بە غەزوی ڵاتی شام, حاکمی دەوڵەتی میرداسیە (مەحمودی کوڕی ساڵح کوڕی میرداس)ی ناچار کرد تا وتاری ھەینی بە ناوی خەلیفەی عەباسیەوە بدات, و سوپای نارد بۆ باشوری شام وفەتحی ڕامەڵە وبیتولموقەدەسی کردکە لە ژێر دەستی دەوڵەتی فاتمیدا بوون, ولە ساڵی ٤٦٣ک, ئەلب ئەرسەلان ڕۆیشت بەرەو ڕەھا, بەڵام نەیتوانی بیگرێت, وازی لێھێنا وبەرەو حەلەب ڕۆیشت لەگەڵ ٤ ھەزار سەرباز, وداوای لە میری حەلەب کرد کە مل کەچ بێت بۆ سەلجوقیەکان ودەرگای شارەکەیان بۆ بکاتەوە بەڵام میری حەلەب ڕەتی کردەوە لەبەر ئەوە ئەلب ئەرسەلان ڕۆیشت بەرەو حەلەب وگەمارۆی میر (مەحمودی کوڕی ساڵح)ی دا (کە چاوەڕیی ئەوە نەبوو لەبەر ئەوەی گوێ رایەڵ بوونی ڕاگەیاند بوو بۆ سەلجوق وخەلیفە) بەڵام دوای دوو مانگ گەمارۆ بۆی نەگیرا وترسا لە پلانی بیزەنتی بۆ داگیرکردنی خۆراسان وھەروەک لە ناوی خۆی ئەترسا کە شکست بھێنێت لە گەمارۆدانی دوو شاردا یەک لە دوای یەک, لەبەر ئەوە سەرکردەیەکی لە جێگەی خۆی دانا بۆ گەمارۆکە وخۆی ڕۆیشت بۆ خۆراسان بۆ جەنگان لەگەڵ بیزەنتیەکان, کاتێک مەحمود بەوەی زانی خێرا داوای ڕێکەوتنی کرد وئەلب ئەرسەلان مەرجی بۆ دانا کە گوێڕایەڵی عەباسی وسەلجوقیەکان بکات, بەم شێوەیە حەلەب بووە میرنشینێکی سەلجوقی, بەم شێوەیە ئەلب ئەرسەلان ڕوویکردە ڕۆژھەڵات بۆ شەڕ لەگەڵ بیزەنتیەکان, وسوپاکەی لەگەڵ ھەندێک سەرکردەدا بە جێ ھێشت وڕێگەی شەڕی پێدان لە وڵاتی شامدا, وجوبەیل ودیمەشق وڕامەڵە وبەیتو لموقەدەس وتەبڕیەیان فەتح کرد و گەمارۆی یافایان دا, ئەمەش لە نێوان ساڵی ٤٦٣و٤٦٥ک دا بوو, (تێبینی, بۆ شەڕەکانی ئەلب ئەرسەلان لەگەڵ بیزەنتیەکان سەیری ئەو بڕگەیەی خوارەوە بکە (شەڕ لەگەڵ بزەنتیەکان)).

مەلیکشاە

لە ساڵی ٤٦٥ک ئەلب ئەرسەلان کۆچی دوایی کرد لە وڵاتی ئەودیو ڕووبار, لە تەمنی ٤٠ ساڵیدا, وەسیەتی کرد بە دەسەڵاتدان بە مەلیکشای کوڕی, لە ھەمان ساڵدا مەلیکشا بووە سوڵتانی دەوڵەتی سەلجوقی, بەڵام (قاروت بێگ)ی مامی لێی ھەڵگەڕایەوە ومەلیکشا خێرا ڕووبڕووی بوویەوە لە نزیک ھەمەدان ومامی شکاند ودەسەڵاتی جێگیر بوو بۆی, کە لە سەردەمی ئەمدا دەوڵەت فراوان بوونێکی گەورەی بە خۆیەوە بینی, کە ھەموو بەشە ئیسلامیەکەی قاڕەی ئاسیای ئەگرتەوە بێجگە لە دوورگەی عەرەبی ووڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ئاسیا, ئەگێرنەوە لە مەلیکشا کە لە باشترین سوڵتانەکان بووە کە کاروانەکان لە ڕۆژھەڵاتی دوورەوە ئەڕۆیشتن بۆ شام بێ ئەوەی ڕووبەڕوی ھیچ مەترسیەک ببنەوە, مەلیکشا لە سەردەمەکەیدا دووجار گەمارۆی حەلەبی دا بەڵام نەیتوانی بیگرێت, سوپاکەی جوڵان لە باشور وفەتحی حەما ودیمەشقیان کرد وفەرمانڕەوای حومس مل کەچ بوو بۆیان, لەبەر ئەوە بە حاکمی ھێشتیانەوە, بەڵام لە ساڵی ٤٧٢ک ڕێڕەوی ڕووداوەکان گۆڕان کاتێک خەڵکی حەلەب (موسلیم عەقیلی)یان نارد بۆ ئەوەی لە دەستی مەحمود میرادسی ڕزگاریان کات کە دەستی گرت بەسەریا وبەمە دەوڵەتی مرداسیە ڕوخا ودەوڵەتی عەقیلی لە جێگەی دامەزرا, کە سوڵتان سەلجوقی ناردی بۆ لای ئەویش باپەند بوونی خۆی بۆ دەربڕی,بەڵام دواتر نێوانیان تێک چوو ولە ناکۆکیەکەدا موسلیم کوژرا و مەلیکشا حەلەبی لێ وەرگرتن وھەر لەو میانەیەدا لازقیە وچەند شارێکی تریان گرت. لە کۆتاییەکانی سەدەی پێنجی کۆچیدا بزوتنەوەیەکی نوێ دەرکەوت لە ڕۆژھەڵات کە کۆمەڵەی حەشاشیەکان بوون, کە قەڵای ئەڵموتیان گرت لە ساڵی ٤٨٣ک, مەلیکشا ناردی بۆ لایان کە بانگیان بکات بۆ مەزھەبی سونە بەڵام سەرکەوتوو نەبوو, ساڵی ٥٨٥ک سوپایەکی نارد تا گەمارۆی قەڵاکەیان بدات بەڵام شکستی ھێنا, لەبەر ئەوە سوڵتان بڕیاری دا گوێ نەیات بەو بزوتنەوەیە لەگەڵ ئەوەی نیزام مەلیکی وەزیری زۆر ئاگاداری ئەکردەوە لێیان, بە ھەر حاڵ مەلیکشا زۆر نەمایەوە بۆ بەرەنگاری ئەو بزوتنەوەیە لەبەر ئەوەی ساڵی ٤٨٥ک وەفاتی کرد ودەوڵەتێکی بە جێ ھێشت کە کوڕەکانی بووە ناکۆکیان لەسەر دەسەڵات.

شەڕ لەگەڵ بیزەنتیەکان

شەرى مەڵازگرد لە نێوان سەلجوقى وبیزەنتیەکان ساڵى ٤٦٣ک

ڕۆیشتنی تەغڕۆڵ بەگ بۆ ئازربایجان لە ساڵی ٤٤٦ک لە یەکەم غەزوەکانی سەلجوقی بوو لە وڵاتی بیزەنتیەکان, کاتێک تەغرۆل گەیشتە تەبرێز حاکمەکەی مل کەچ بوو بۆی لەبەر ئەوە بە حاکمی ھێشتیەوە وڕۆیشت بەرەو ئەرمینیا, گەیشتە مەڵاز گرد گەمارۆی دا, بەڵام شارەکە چوار دەوری گیرا بوو لەبەر ئەوە گەڕایەوە وسالی ٤٤٧ک ناچار بوو بگەڕێتەوە بۆ عێراق وفەتحی بەغدای کرد بەردەوام نە بوو لە غەزوەکانی کە ئەڵێن لەو غەزوەدا کوشتارێکی زۆری کرد لە ڕۆم.

لە ساڵی ٤٤٩ک سەلجوقیەکان مەلتیەیان گرت و سەرکردە بیزەنتیەکەیان شکاند, سوپایەکی تریان غەزوی قۆنیەیان کرد وئیمپراتۆری بیزەنتی نەیتوانی وەڵامیان باتەوە, وئەلب ئەرسەلان ھەڵمەتی بردە سەر ئازربایجان وئەرمینیا ساڵی ٤٥٦ک, بەڵام لە ساڵی ٤٦٢ک پاشای بیزەنتی بەرەو شام ڕۆیشت دوای ئەوەی کە ھەستی بە مەترسی سەلجوقیەکان کرد بۆ ئیمپراتۆریەتەکەی, شاری مەنیبجی گرت وتالڕنی کرد وزۆر لە دانیشتوانەکەی کوشت, ساڵحی کوڕی مرداس وسپاکەی شکاند, پاشان لە ئەرتح ڕۆژھەڵاتی ئەنتاکیە وەستا, بەڵام ناچاری گەڕانەوە بوو بۆ ئەرمینیا لەبەر برسیەتی وکەمی خواردنی سوپاکەی.

بەڵام ئیمپراتۆری بیزەنتی بەوە وازی نەھێنا لە ساڵی ٤٦٣ک لەشکرێکی گەورەی کۆکردەوە لە ڕۆمە بیزەنتیەکان وفارس وفەڕەنج کە ئەڵێن ژمارەیان گەیشتۆتە ١٠٠ ھەزار کەس, گەیشتنە شوێنێک لە نزیک مەڵاز گرد, لەم کاتانە سوڵتانی سەلجوقی ئەلب ئەرسەلان لە ئازربایجان بوو کە ھەواڵی ئەو لەشکرە گەورەی بیست دێن بۆ وڵاتەکەی, ویستی بەپەلە سەرباز کۆبکاتەوە بەڵام نەیتوانی, بە پەلە لەگەڵ سەربازەکانی خۆیدا (کە نزیکەی ١٥ ھەزار بوون) رۆیشت بەرەو مەڵازگرد, تیپێک لە سوپاکەی ئەرسەلان ڕۆیشتنە پێشەوە لەگەڵ تیپێکی بیزەنتیەکان کە ١٠ ھەزار کەس بوون دایان بە یەکدا وسەلجوقیەکان سەرکەوتن, وکاتێک ھەردوو سوپاکە بەیەک گەیشتن ئەلب ئەرسەلان داوای ڕێکەوتنی کرد بەڵام پاشای بیزەنتیەکان ڕەتی کردەوە و وتی (ڕێکەوتن نیە تەنھا لە ڕەی نەبێت), سوڵتان وەستا تا ڕۆژی ھەینی ھات کاتێک خەتیبەکان بانگی سەرکەوتنیان ئەکرد شەڕ دەستی پێکرد وسەلجوقیەکان گەمارۆی سوپای بیزەنتیان دا وتێکیان شکاند, کە لە گەورەترین جەنگەکانی مێژووی دەوڵەتی سەلجوقی بوو, بە جەنگی مەڵاز گرد ناونرا, کە ئەم سەرکەوتنە بووە ھۆی پەلکێشانی سەلجوقی بۆ وڵاتەکانی تری ئەنادۆڵ, وتێکشکاندنی بیزەنتی وبێتوانا کردنیان لە بەرگری کردن لە فراوانبوننی سەلجوقی, لە دوای ئەم سەرکەوتنە سەلجوقیەکان دەستیان گرت بەسەر تورکیا ھەتا لە سنوری قوستەنتینیە نزیک بوونەوە, ئیمپراتۆری بیزەنتی داوای یارمەتی لە پاپای مەسیحی کرد , ودواتر ئەم ئیمپراتۆرە پاڵپشتی ھەڵمەتی خاچپەرستی یەکەمی کرد بۆ پاراستنی ئیمپراتۆریەتەکەی, ولەوە ئەچێت دیارترین ئەنجامی ئەو جەنگە جێگیر بوونی سەلجوقی بێت لە خاکی ئەنادۆڵ کە دەوڵەتی سەلجوقی ڕۆمیان تیا دامەزراند.

شەڕ لەگەل خاچپەرستەکان

لە ساڵی ٤٩٠ک بەرامبەر ١٠٩٧ز, چوار سوپای ئەوروپی کۆبوونەوە لە ئەنادۆڵ بە مەبەستی ھێرش کردنە سەر موسڵمانان, وئیمپراتۆری بیزەنتی پاڵپشتی کردن تا سەلجوقیەکان دەر بکەن لە ناوچەکە, ئەو سوپایانەی کە ژمارەیان ئەگەیشتە ٣٠٠ ھەزار سەرباز وگەمارۆی نیقیەیان دا (کە پایتەختی سەلجوقی وگرنگترین شاریان بوو), خەڵکەکەی داوای یارکەتی سوڵتای سەلجوقی قلج ئەرسەلانیان کرد کە گەمارۆی مەلتیەی دابوو, کە خێرا بە جێی ھێشت وگەڕایەوە بۆ ڕزگارکردنی شارەکەی, بەڵام لە رێگەدا بە بەشێکی سوپای خاچپەرستی کەوتبوو کە دوا کەوتبوون وشەڕێکی گەورە لە نیوانیان ڕویدا, تا گەیشتنە لای سوپاکەی گەمارۆی نیقیەیان دابوو وسەلجوقیەکانیان شکاند, قەلج ئەرسەلان ناچار بوو دەست لە نیقیە ھەڵبکرێت دوای ئەو شەڕە, ودوای ماوەیەکی کەم شارەکە کەوتە دەستی خاچپەرستان, پاشان ڕۆیشت بەرەو دانشمەندین کە دەوڵەتێکی جیا بوو لە سەلجوقیەکان وناکۆک بوو لەگەڵ سولجوقی ڕۆم, بەڵام بە شێوەیەکی کاتی یەکیان گرت بۆ بەرەنگاربوونەوە خاچپەرستەکان, ھێزە تورکیەکان کۆبوونەوە لە ئەنادۆڵ وبەیەکەوە ڕۆیشتن بۆ دوریلیۆم بۆ بەرگری خاچپەرستەکان.

شەڕى دوریلیۆم لە نێوان سەلجوقى وخاچپەرستەکان

سەرەتا تەنھا یەک سوپای خاچپەرستەکان ھاتن بۆ شەڕ, لەبەر ئەوە موسڵمانان وا گومانین برد ھەر ئەو سوپایە بن, دەستیان بە شەڕ کرد وھیوای سەرکەوتنیان نزیک بوو, بەڵام کتوپڕ دوو سوپای تری خاچپەرستان ھاتن, وموسڵمانیان شکاند, وقەلج ئەرسەلان ڕایکرد وچەندین دەستکەوتی بە حێ ھێشت بۆیان, بەمە وەستان لە شەڕی ڕاستەوخۆیان لەگەڵ وپاشەکشەیان کرد وشارەکانیان چۆڵ کردو خاچپەرستەکان زۆر بە ئاسانی چەندین خاکی گەورەیان خستە سەر ئیمپراتۆری بیزەنتی, ودوای ئەو شەڕە خاچپەرستەکان بەرەو شام ڕۆیشتن (کە گرنگترین بەشی غەزوەکانیان بوو), گەشتەکەیان چوار مانگی پێ چوو تا لە ئەنادۆڵەوە گەیشتنە شام, کە بە دەست برسیەتی وگەرماوە ئەیانناڵاند, پاشان قۆنیەیان گرت کە سەلجوقی کردبویانە پایتەخت دوای گیرانی نیقیە, پاشان ھەرقەلەیان گرت وڕۆیشتن بەرەو ئەنتاکیە کە ئامانجی تازەیان بوو ولەڕێگەکەیاندا قەیسریە وتەڕسوس وئەدەنەیان گرت بە یارمەتی ئەرمەنە مەسیحیەکان, پاشا خاچپەرستەکان ڕەھایان گرت ویەکەم میرنشینی خۆیان تیا دامەزراند, پاشان ڕۆیشتن بەرەو ئەنتاکیە وگەمارۆیان دا کە گەمارۆدانەکە درێژەی کێشا وشارەکەیان ھیلاک کرد وتوانیان بیگرن ساڵی ٤٩١ک کە وێران وتاڵانیان کرد وزۆر لە دانیشتوانیان کوشت, بەمەش ئەنتاکیە کەوتە دەستی خاچپەرستەکان, پاشان خێرا قودس کەوتە دەستیان بەمەش چوار میرنشینیان دامەزراند کە ئەوانیش, ڕەھا وئەنتاکیە وتەڕابلس وبەیتولموقەدیس بوو.

لە دوای دامەزراندنی چوار میرنشینەکەیان حاکمی داشمەندی بە یارمەتی سەلجوقی ڕۆم سوپایەکی نوێیان کۆ کردەوە بۆ ڕووبەڕوونەوەی خاچپەرستەکان وبەرەو ئەنتاکیە ڕۆیشتن ولە شەڕێکی گەورەدا تورکەکان سەرکەوتن لە ساڵی ٤٩٣ک ومیری ئەنتاکیەیان گرت, دوای چەند مانگێک ھەڵمەتی خاچپەرستی ساڵی ١١٠١ دەستی پێکرد, کە چوار سوپا بوون وبە سێ بەش جوڵان ووگەیشتنە ئەنقەرە وگرتیان, دانشمەندی وتورکە سەلجوقیەکان یەکیان گرت و داوایان لە میری حەلەب (ڕەزوان سەلجوقی) کرد یارمەتیان بات کە پێشتر ناکۆک بوون لەگەڵیا, ئەویش خێرا بە سوپاکەیەوە چوو بە دەمیانەوە وسوپای ھەردوو لا لە نزیک ئەماسیا بەیەک گەیشتن ساڵی ٤٩٤ک ولە ئەنجامدا تورکەکان توانیان خاچپەرستەکان بشکێنن وھەزاریان لێ لەناوببەن, تەنھا سێ ھەزاریان مانەوە کە رایان کرد بۆ قوستەنتینیە, کە ئەڵێن نزیکەی ٣٠ ھەزاریان لە شەڕەکە لێ کوژرا, کە یەکیک لە سوپاکانی خاچپەرستەکان تیا چوون, دوای ئەم سەرکەوتنە تورکەکان ڕۆیشتن بۆ ناوچەیەک لە نێوان نیقیە وھەرقەلە کە بەشی دووەمی سوپای خاچپەرستی لێ بوو, کە گەمارۆیان دا وشکاندیان وزۆربەیان کوشتن وسەرکردەکەیان ڕایکرد بۆ ئەنتاکیە, بەم شێوەیە ڕۆیشتن بەرەو دوایین بەشی سوپای خاچپەرستی کە لە نزیکی قوستەنتینیە بوون گەمارۆیان دا وئیبادەیان کردن کە بەمە ھەموو سوپای خاچپەرستی ئەو ھەڵمەتەیان لەناوبرد, کە ئەمەش لە گەورەترین سەرکەوتنەکانی سەلجوقی وتورک بوو لە شەڕە خاچپەرستەکیاندا.

سە لجوقیەکان ھەر بەوە نەوەستان, ئاشتی ئیمپراتۆری سەلجوقی گرتەوە کێشە ناوخۆییەکانیان کۆتایی ھات محەمەدی کوڕی برکیارق جیھادی ڕاگەیاند وفەرمانی کرد بۆ میری موسڵ وئەرمینیا تا بینە سوپاوە وھەڵمەتێکی گەورەی لە دژی خاچپەرستەکان ڕێکخست یەکسەر دوای ڕوخانی تەڕابلس, بەرەو ڕەھا ڕۆیشتن وگەمارۆیان دا دواتر گەمارۆیان لابرد و ڕۆیشتن بەرەو حەڕان, پاشان لەگەڵ خاچپەرستەکان بە یەک گەیشتن نزیک ڕووباری فورات, وتێکیان شکاندن, وپاشان گەڕانەوە بۆ دەوڵەتەکەی خۆیان بێ ئەوەی ڕەھا بگرن ئنجا خاچپەرستەکانیش گەڕانەوە شوێنی خۆیان ودوای ماوەیەک خاچپەرستەکان بڕیاریاندا عێراق بگرن دەستیان کرد بە فراوانکردنی زەویەکانیان وگەمارۆی قەڵای حەڕانیان دا, لەگەڵ میری موسڵدا بە یەکیاندا وشکاندنی وگەمارۆی ڕەھایان دا بەڵام نەیانتوانی بیگرن, وتوانیان ھەندێک شاری ئەنتاکیە بگێڕنەوە, وشەڕ ماوەیەکی زۆر بەردەوام بوو لە نێوان سەلجوقی و خاچپەرستەکان کە سەلجوقیەکان توانیان زۆر لە شارەکان بگێڕنەوە و ڕێگە لە خاچپەرستەکان بگرن تا شاری تر بگرن, بەڵام نەیانتوانی ھیچ کام لە چوار میرنشینەکەیان بڕوخێنن.

داڕمان وڕوخان

وێنەى مەلیکشا

سەردەمی بەھێزی دەوڵەتی سەلجوقی کۆتایی پێھات بە مردنی مەلیکشا ساڵی ٤٨٥ک کە سێیەم سوڵتانی سەلجوقی بوو, لەگەڵ ئەوەی دەوڵەتەکەیان سەدەیەک دوای ئەوە مایەوە بەڵام بە لاوازی, خێرا ھەڵوەشا وبووە چەند دەوڵەتێکی بچوک, کە ئەمەش بووە ھۆی لاوازبوونی دەوڵەت, لەگەڵ ئەو ناکۆکیەی کەوتە نێوانیان بە مەبەستی فراوانکردنی دەسەڵاتیان, ئەمەش زیاتر دەوڵەتی لاواز کرد ولە بەرگری غەزوی دەرەوەی دووری خستنەوە, ناکۆکی ناوخۆ لە دوای مردنی مەلیکشا دەستی پێکرد, کە دوو کوڕی بە جێ ھێشت ئەوانیش برکیارق ومحەمەدی برای بچوکی بوو, کە یەکەمیان تەمەنی ١٣ ساڵ ودووەمیان ٤ ساڵ بوو, دایکی محەمەد ڕایسپارد بۆ خەلیفەی عەباسی کە دان بنێت بە کوڕەکەی ئەو ولە ساڵی ٤٨٥ک دانرا بە سوڵتان, ومیرێک دانرا بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری دەوڵەت لە جێگەی سوڵتانە بچوکەکە, لە کاتێکا برا گەورەکە برکیارقی خستە بەندیخانە, بەڵام بە ھۆی پشتگیری نیزام مەلیک بۆ برکیارق پێش مردنی لە ھەمان ساڵدا, برکیارق لایەنگرێکی زۆری ھەبوو کە لە بەندی ڕزگاریان کرد وکردیانە حاکمی ئەسفەھان, پاشان ھەریەکە لە برکیارق ودایکی محەمەد سوپایان کۆکردەوە ساڵی ٤٨٦ک بە یەکیاندا وبرکیارق سەرکەوت وخەلیفەی عەباسی دانی نا بەوەی کە سوڵتانی سەلجوقی بێت لە ساڵی ٤٨٧ک.

لەگەڵ ئەوەی حوکم لە کۆتایدا دامەزرا بۆ برکیارق, دەوڵەتی سەلجوقی بەرەو ھەڵوەشان ڕۆیشت لەم سەردەمەدا, لە ساڵی ٤٧٠ک سەلجوقی ڕۆم لە ئەنادۆڵ سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاند, ودواتر ساڵی ٤٨٧ک سەلجوقی شام سەربەخۆییان ڕاگەیاند, وپاشان سەلجوقی عێراق ساڵی ٥١١ک سەربەخۆییان ڕاگەیاند, لەگەڵ ئەوەی کۆنتڕۆڵی گشتی دەوڵەتی سەلجوقی وبەشە گەورەکەی مایەوە لە ژێر دەستی سوڵتانەکانی خۆراسان کە بەردەوام بوو تا سالی ٥٢٢ک, سوڵتانی سەلجوقی سنگر کە حوکمی کرد لە ساڵی ٥١١ تا ٥٥٢ سەرکەوتوو بوو لە گەڕانەوەی شکۆی دەوڵەتەکە ویەکخستنی وڵاتەکەی, بەڵام ئەمە ڕێگر نەبوو لە داڕمان ولاواز بوونی دەوڵەتەکە بەخێرایی دوای وەفات کردنی, لە ڕۆژانی کۆتایی سنگردا خەلیفەی عەباسی داوای یارمەتی لە خواڕەزم کرد بۆ لەناوبردنی سەلجوقیەکان وبەڵێنی دا کە ھەموو زەویەکانیان باتێت ئەگەر لە ناویان بەرێت, خواڕزمیەکان خۆراسان وڕۆژھەڵاتیان گرت کە ئەمەش کۆتایی دەسەڵاتی سەلجوقی بوو لە خۆراسان وکرمان وعێراق, بەڵام ماوەیەکی زۆر دوای ئەوە سەلجوقی شام ڕوخان, بەڵام سەلجوقی ڕۆم بەردەوام بوون تا سەدەی ھەشتی کۆچی پاشان مەغۆل لەناوی بردن, بەم شێوەیە سەردەمی دەوڵەتی سەلجوقی کۆتایی پێھات, کە یەکێک لە بەھێزترین دەوڵەتەکانی ڕۆژھەڵاتە لە مێژوودا.

وێنەى مەنجەنیق

ڕژێمی سەربازی

سوپای سەلجوقی بە شێوەیەکی گشتی ڕێکخرا لەلایەن (دیوانی سوپا), کە ناوی سەرباز وموچە وھەموو کارویاریان تۆمار ئەکرا, گرنگیان ئەدا بە دابینکردنی خۆراک بۆ سەربازەکان بۆ پاراستنی جێگیری سوپا, وسوپای سەلجوقی لە نەژادی جیاواز پێک ھاتبوو, کە تورک وکورد وعەرەب وفارس ودیالمە وئەرمەنی لە خۆ ئەگرت, وھێزەکانیان پێک ھاتبوون لە ھێزی پیادە وئەسپ سوار وتیرھاوێژ, وچەکی ئاساییان بەکار ئەھینا وەک شمشێر وڕم وکەوان, وتیر وکەوان گرنگترین چەکیان بوو, وناسراوبوون بە تیر ھاویشتن بە تایبەت بە ئەسپ سواریەوە, وھەروەک ئامێرە بەھیزەکانی گەمارۆدانیان بە کار ئەھێنا, وەک مەنجەنیق.

گرنگی دان بە زانست

گرنگیەکی زۆریان ئەدا بە زانست وزانایان بە تایبەت لە سەردەمی گەشەسەندنیاندا (لە سەردەمی ئەلب ئەرسەلان ومەلیکشا), ھەروەک گرنگیان دا بە کردنەوەی فێرگە یاساییەکان وھەروەک کتێبخانەکانیان کردەوە وپڕیان کرد لە کتێب لە ھەموو بوارێک. بە شێوەیەک کە ئیبن جەوزی وتویەتی, (بازاڕی زانست لەو سەردەمە دامەزراو بووە و زاناکانی ئەو سەردەمە جێگەیەکی بەرزیان گرتووە).

سەرچاوەکان

• دولة السلاجقة وبروز مشروع اسلامي, نوسينى/ د. محمد علي الصلابي
• وێکى عەرەبى