لودڤیگ زامێنھۆف: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب هەندێ زنیاریم زیا کرد
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری
گەڕاندنەوەی گۆڕانکارییەکی نیاز پاک لەلایەن Hiwakarimi: زیادکردنی کۆمەڵێک دەقی بێسەرچاوە. (تو)
تاگەکان: لەجیاتیدانان پووچەڵکردنەوە
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
[[پەڕگە:1908-kl-t-zamenhof.jpg|230px|وێنۆک|چەپ|وێنەی لودڤیگ زامێنھۆف لە ساڵی [[١٩٠٨]]]]
[[پەڕگە:1908-kl-t-zamenhof.jpg|230px|وێنۆک|چەپ|وێنەی لودڤیگ زامێنھۆف لە ساڵی [[١٩٠٨]]]]
'''لودڤیگ لازاروس زامێنھۆف''' ([[١٨٥٩]]–[[١٩١٧]]) پزیشک و زمانناسی [[جوو|جوولەکە]] و داھێنەری زمانی [[ئێسپێرانتۆ]]یە. زامێنھۆف لە [[ئیمپراتۆری ڕووسیا]] لە دایک بوو و زمانی دایکیشی [[زمانی ڕووسی|ڕووسی]] بوو.
'''لودڤیگ لازاروس زامێنھۆف''' ([[١٨٥٩]]–[[١٩١٧]]) پزیشک و زمانناسی [[جوو|جوولەکە]] و داھێنەری زمانی [[ئێسپێرانتۆ]]یە. زامێنھۆف لە [[ئیمپراتۆری ڕووسیا]] لە دایک بوو و زمانی دایکیشی [[زمانی ڕووسی|ڕووسی]] بوو.


زامێنهۆف ناوی ئێسپێرانتۆی هەر لە وشەیێکی ناو زمانە دروستکراوەکەی خۆی ورگرتبوو کە مانای هیوادار یا کەسی خاوەن هیوا دەدا. ئەو بە بەکارهێنانی ئەو ناوە ویستی بە هەموان بڵێت کە ئەو هیوای ئەوەیە بە سازکردنی زمانێکی هاوبەش ببێتە هۆی ئاشتی و برایەتی لە ناو گەلان و خەڵکاندا و کۆتایی بەو شەر و ناتەباییانە بێت کە خۆی و بنەماڵەکەی ساڵانێک بوو بەدەست ئەو چەشنە نەهامەتییانەوە دەیان ناڵاند.

لودڤیک زامێنهۆف لە ١٥ی دیسامبری ساڵی ١٨٥٩دا، لە شاری بیالێستۆک چاوی بە دنیا هەڵ هێنا، ئەو شارە ئەمرۆکە کەوتۆتە ناو خاکی وڵاتی پۆڵەنداوە، بەڵام ئەو دەم بەشێکی هەژار و دوا کەوتوو بوو لە هەرێمی باڵتیکی لیتوانیا، کە کەوتبووە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریی تێزاریی روسیا.

دواتر زامێنهۆف لە نامەیێکدا کە بۆ یەکێک لە هاورێکانی دەنوسێت، ئاوا باس لەو شار و ناوچەیە دەکات:

بیالێستۆک، ئەو شارەی کە لێی لە دایک بووم و سەرەتاکانی تەمەنم تێیدا بەسەر بردووە، کاریگەریێکی زۆری هەبوو لە سەر هەموو بیر و ئەندێشەکانی داهاتوم. لەم شارەدا چوار نەتەوەی روس، پۆڵەندی، ئالمان و جولەکە دەژین، هەر نەتەوەیێک بە زمانی تایبەت بە خۆی دەدوێ و لەگەڵ نەتەوەکانی دیکە پێوەندیێکی دوژمنانەی هەیە. هەر مرۆڤێکی خاوەن هەست لە شارێکی ئاوادا زیاتر لە هەر شوێنێکی دیکە بە هۆی ئەو فرە زمانییەوە دەکەوێتە ژیر فشار و تامی نەهامەتی دەچێژێت. هەر هەنگاوێکیش کە بەرەوپێش دەچی لەوە دڵنیاتر دەبی کە هەمەرەنگی و فرەیی زمانەکان ئەگەر نەڵیێن سەرچاوەی هەموو ناکۆکی و ناتەبایی کۆمەڵگای مرۆڤی یە، لانیکەم دەکرێ وەک یەکێک لە هۆکارە بەرچاوەکانی شەڕ و پێکدادان و پێکەوەنەژیانی نەتەوەکان هەژمار بکرێت. من لە ژینگەیێکی رۆحانیدا پەروەردە بووم، لەوێدا فێریان کردبووم کە هەموو مرۆڤەکان برای یەکترین، کەچی بە پێچەوانەوە پێم دەنایە ناو هەر ماڵێک، کۆڵانێک یا شەقامێک هیچ هەستم بە برایەتی لە ناو مرۆڤەکاندا نەدەکرد. مانای مرۆڤایەتی لای هەر کام لەم نەتەوانە تەنیا دەگەڕاوە بۆ نەتەوەکەی خۆی واتە روس، پۆڵەندی، ئالمانی و جولەکە.

زامێنهۆف زمانی روسیی لە ناو بنەماڵە و پۆڵەندیشی لە کۆڵان و بازاڕەکانی ناو شاردا فێر بوو، لە قوتابخانە بە توانایی و لێهاتویێکی زۆرەوە زمانەکانی ئاڵمانی، فەرانسە، لاتین و یۆنانی فێر بوو. جگە لەوانە، لە ژێر چاوەدێری باوکیدا واتە ' ماڕکۆ زامێنهۆف' کە کەسێکی زانا بوو زمانی عیبیرش فێربوو. بە پێی سەرچاوەکان وا پێ دەچێ لودویک زمانی لیتوانیاییشی زانیبێت. ئەو توانایێکی زۆر و زانیارێکی بەربڵاوی لە بارەی زمان و زمانەوانییەوە هەبوو. تاو و توێکردنی کێشە زمانییەکان بۆ ئەو تەنیا بۆ خۆپێوەخافڵاندن نەبوو، بەڵکو ببووە ئامانجێکی گرینگ و سەرەکی.

زامێنهۆف لە یەکێکی دیکە لە نامەکانی ئاوا دەڵێ:

ئەگەر من بەشێک لە کەمینەی بەشخوراو و پەراوێزخروای جوولەکە نەبوومایە، رەنگە هەرگیز ئەندێشەی یەکخستنی مرۆڤایەتی نەهاتبایە ناو مێشکم، یاخود هەرگیز ئەم بابەتە وەسوەسەی نەدەکردم. هیچکەسێک ناتوانێ پێویستیی بوونی زمانێکی مرۆڤدۆستانەی بێ لایەن و بێ نەتەوە بە قەد جولەکەیێک هەست پێ بکات؛ ئەو کەسەی کە ناچار بووە خودای خۆی بە زمانێکی مردوو ستایش بکات، کەسێک کە مەجبوورە بە زمانی خەڵکانێک پەروەردە بکرێ کە بەردەوام دەیخەنە پەراوێزەوە، لە کۆتاییدا کەسێک کە زۆر خەمخۆری دیکەی لە سەر زەوی هەیە بەڵام ناتوانێت لەگەڵیان پێوەندی بگرێت و لەیەک تێ بگەن. هۆی سەرەکیی ئەوەی کە من هەر لە سەردەمی منداڵیمەوە خۆم و ژیانم بۆ بەدیهێنانی خەونی یەکخستنی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی تەرخان کردووە، تەنها ئەوەیە کە من بەشێکم لە کەمینەی جوولەکە.

یەکەمین پەرتووکی خۆڕاهێنانی زامێنهۆف کە بە ناوی "زمانی نێونەتەوەیی" بڵاوبووەوە پێک هاتبو لە نامیلکەیەکی ٦٦ لاپەڕەیی کە ٢٦ لاپەڕەی بۆ پێشەکی و تەنیا ٨ لاپەڕەی بۆ شیکردنەوەی رێزمان و فێرکاری تەرخان کرا بوو. زامێنهۆف لە پێشەکیی کتێبەکەیدا باس لە گرفتەکانی بەردەم مرۆڤ دەکات لە کاتی فێربوونی زمانە سروشتییەکان و ئەو هەمو کات و پارە و وزەیە کە دەبێ کەسێک تەراخانی بکات بۆ ئەوەی تا رادەیێک شارەزایی لە زمانێکدا بەدەست بهێنێت. ئەو، زمانەکەی خۆی بە ئاسانترین زمان ناو دەبات و دەڵێ کە چیتر مرۆڤ پێویست ناکات ئەوەندە خۆی بە زمانێکەوە ماندوو بکات بۆ ئەوەی لە تێگەیاندنی ناهاوزمانەکانیدا سەرکەوتوو بێت. زامێنهۆف باس لەوە دەکات کە زمانەکەی ئەو ئەوندە سادەیە کە ئیتر تەنانەت جوتیاران و گوندنشینەکانیش دەتوانن شانازی بەوەوە بکەن کە وەک چینی بازرگان و خوێندەوارەکان بە زمانێکی نێونەتەوەیی دەدوێن، بێ ئەوەی کە خاوەنی خوێندنێکی باڵا و، پوول و پارەیێکی زۆر بن.

زامێنهۆف وای بیر کردەوە کە ئەگەر بەشێک لە کتێبەکەی بۆ وەرگرتنی راوبۆچوونی خوێنەرانی و بەڵێن وەرگرتن لێیان کە لە فێربوون و بڵاوکردنەوەی زمانەکەیدا پشتیوانی بن، تەرخان بکات، ئەوە دەبێتە دەستەبەرێکی باش بۆ گەیشتن بە ئامانجەکەی. هەر بۆیە ٦ ڵاپەڕەی وەک بەشی بۆچوون نوسین سەبارەت بە پلانە زمانییەکەی دانا و داوای کرد کە هەرکەسێک لەگەڵ ئەو بیرو بۆچونانەی ئەودا کۆکە و بەڵێن دەدات زمانەکەی ئەو فێر ببێت، واژۆی بکات و لە گەڵ ناو و ئادرەسی خۆیدا بینێرێتەوە بۆ زامێنهۆف.

ئەوە بوو ماوەیێک پاش بڵاوبوونەوەی کتێبەکە کۆمەڵێک وەڵامی ئەرێنی بۆ گەرایەوە و هەر ئەوش بوو بە پاڵنەرەێکی گەورە بۆ زامێنهۆف و ئامانجەکەی.

ساڵێ ١٨٨٨ دوکتۆر زامێنهۆف دووهەم کتێبی ڕاهێنانی بڵاو کردەوە و لە هەمان ساڵدا سەرەڕای فشاری سانسۆری حکومەتی تێزاری، یەکەم ژمارەی گۆڤاری لا ئێسپێرانتیستۆ لە شاری نورێنبێرگ لە وڵاتی ئالمان بڵاو بووەوە. ساڵی ١٨٨٩ زامێنهۆف پاشکۆی کتێبی دووهەمی خۆی بڵاو کردەوە، لەوێدا رایگەیاند کە ئەوە دوایین کتێبێک دەبێ کە ئەو بۆ فێرکاری بڵاوی دەکاتەوە و لەوەبەدوا ئەوە ئیتر ئەرکی لایەنگران و هاورێیانیەتی کە خاوەنداری لە زمانەکەیان بکەن.


== سەرچاوەکان ==
== سەرچاوەکان ==

وەک پێداچوونەوەی ‏٢١:٠٠، ١٢ی ئازاری ٢٠١٩

وێنەی لودڤیگ زامێنھۆف لە ساڵی ١٩٠٨

لودڤیگ لازاروس زامێنھۆف (١٨٥٩١٩١٧) پزیشک و زمانناسی جوولەکە و داھێنەری زمانی ئێسپێرانتۆیە. زامێنھۆف لە ئیمپراتۆری ڕووسیا لە دایک بوو و زمانی دایکیشی ڕووسی بوو.

سەرچاوەکان