ڕۆمان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو

نێوھێڵ

وەک پێداچوونەوەی ‏١٢:٤٦، ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧

ڕۆمان (بە ئینگلیزی: Novel) نووسراوەییکی خەیاڵی درێژتر لە کورتە چیرۆک و چیرۆک کە خۆی چەندین چەشنی ھەیە و ھەرکام لەم چەشنانە نوێنەری جۆرێک لە چیرۆکی ناو زەینی نووسەرن.^[١] ڕۆمان بریتییە لە گێڕانەوەیەکی چیرۆکئامێزی دوورودرێژ، لەمیانی چیرۆکبێژەوە وێنەی ژیانی کەسایەتییەکان لە چەندین ڕوودا و لە چەندین شوێن و کاتی بەریندا، دەردەخات، زۆر جار خەیاڵ ڕۆلی لە داڕشتنی ڕووداوەکاندا ھەیە، لە ڕۆماندا چەند ڕەگەزێکی گرینگ کۆ دەبێتەوە، لەوانە: ڕووداو، کەسایەتیی سەرەکی، شوێن، کات، چیرۆکبێژ (یان گێڕەرەوە)، گێڕانەوە، بۆگێڕەوە، خەیاڵ، وەسف، دیالۆگ، گۆشەنیگا.

مێژوو

گێڕانەوەی ڕووداوەکان و نووسینەوەیان بە شێوەی پەخشان لە سەدەی شانزدەھەم لە ئینگلتەرە دەستی پێ کرد و شێوازێکی جیاواز بوو لە داستان، بەڵام سەرھەڵدانی ڕاستەقینەی ئەم ھونەرە نوێیە وەک ژانرێکی ئەدەبیی سەربەخۆ، دەگەڕێتەوە بۆ چەرخی رۆشەنگەریی ئەوروپا لە سەدەی ھەژدەھەمدا، کە لەگەڵ گەشەکردن و گەورەبوونی چینی بورژوازیدا و ھەروەھا گەشەکردنی شار و بایەخدان بە تاکەکەس، برەوی زیاتری پەیدا کرد.

جۆرەکانی ڕۆمان

ڕۆمان چەندین جۆری ھەیە، لەوانەیە گرینگترینیان ئەم جۆرانەی خوارەوە بن

ڕۆمانی پۆلیسی و ڕۆمانی سەرکێشی، پتر لە ئەدەبی ئینگلیزیدا باو بوو.
ڕۆمانی سایکۆلۆژی، بۆ نموونە ڕۆمانەکانی دیستوێڤسکی کە پتر ناخی پاڵەوانەکانی دەردەخات، ھەروەھا ڕۆمانەکانی فلوبێر و ستاندال و فرانسوا مۆریاک و ڤێرجینیا وۆڵف و جێمس جۆیس کە تەکنیکی مۆنۆلۆگ و شەپۆلی ھۆش بەکار دەھێنن.
ڕۆمانی کۆمەڵایەتی، کە بە زۆری ھەوڵدەدات ژیانی کۆمەڵایەتیی قارەمانەکان و داب و نەریتی کۆمەڵایەتی و ھەلومەرجی پێشکەوتنی کۆمەڵگە پێشان بدات.
ڕۆمانی خەیاڵی و ڕۆمانی زانستی کە ڕووداوی سەرسوڕھێن و نامۆگەری و ژیانی پیاوانی فەزا پیشان دەدات.
ڕۆمانی بیوگرافی، کە نووسەر سەربوردەی ژیانی خۆی بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ دەنووسێتەوە.
ڕۆمانی فێرکاری کە بە ئامانجی فراوان کردنی زانیاری مرۆڤ دەنووسرێت.
ڕۆمانی مێژوویی کە ڕووداوەکانی لە مێژووی نەتەوەیی یان مێژووی جیھانییەوە وەردەگرێت.
ڕۆمانی فەلسەفی، بۆ نموونە ڕۆمانی پاژنەی ئاسنینی جاک لەندەن، یان ڕۆمانی جیھانی سۆفیا یۆستاین گاردەر.
ڕۆمانی نوێ کە لە فەڕەنسەدا لە پەنجاکانی سەدەی بیستەم سەریھەڵدا و گرینگترین نوێنەرەکانی بریتیین لە ئالان ڕۆب گرێ ناتالی سارۆت و میشال بۆتۆر.
ڕۆمانی سۆزداری و ئەوین- د. ھـ لۆرانس، ھەروەھا ڕۆمانی سێکسی-ئەلبێرتۆ مۆرافیا.^[٢]

مێژووی ڕۆمانی کوردی

لە ئە‎دە‎بی جیھانی ڕۆمان پێش کورتە چیرۆک سە‎رھە‎ڵدە‎دات، بە‎ڵام ئە‎‎م ڕە‎وتە لە ئە‎دە‎بی کوردی‎دا بە‎پێچە‎وانە‎یە. واتە چیرۆک چە‎ن دھە‎یە پێش ڕۆمان لە ناو فە‎زای ئە‎دە‎بیاتی کوردی دا سە‎رھە‎ڵدە‎دات. ئە‎وە‎‎ی کە ئە‎م ڕە‎وتە بۆ بە‎م جۆرە‎یە، دە‎توانین باس لە دوو ھۆی سە‎رە‎کی کە‎ین. یە‎کە‎م: وە‎رگێڕی کورد، زیاتر روویان لە کورتە چیرۆک بوو تا ڕۆمان وە ھە‎وە‎لین وەرگێڕانەکانیان لە چیرۆکی عە‎ربە‎بی، فارسی و تورکی ئە‎نجام دا. دووھە‎م: نووسینی ڕۆمان بە‎ھۆی فۆرم و چە‎شنی تایبە‎ت ھە‎ڵگری دە‎رفە‎تی بە‎رفراوانتر و دۆخێکی باشترە. کۆچ کردن لە روو ناچاری بە‎رە‎و ئورووپا بۆ خە‎ڵکی کورد، بە‎ختە‎وە‎ریە‎کی گە‎ورە پێکھێنا بۆ ئاشنایی لە‎گە‎ڵ زمان و چە‎شنە‎گە‎لی ئە‎دە‎بی ئورووپی. ئاشنایی بە زمان گە‎لی ئورووپایی، و فە‎زایی تا ڕادە‎یە‎ک بێ مە‎ترسی سیاسی لە ئورووپا بۆبە بە‎دی ھێنە‎ری یە‎کە‎مین ڕۆمانی کوردی. عە‎رەبی شە‎مۆ یان عەرەب شامیلۆڤ (١٨٩٧-١٩٨٧) یە‎کە‎مین ڕۆمانی کوردی بە زاراوە‎ی کورمانجی بە نێوی (شوانی کورمانج) یان (شوانی باکووری) لە ساڵی ١٩٣٥ لە ئیرە‎وانی ئە‎رمە‎نستان بڵاوکردە‎وە. شە‎مۆ کە لە کوردە‎کانی ڕووسیە بوو لە بنکە‎ی رۆژھە‎ڵات ناسی زانکۆی لێنینگراد سە‎رقالی چالاکی ئە‎دە‎بی و فە‎رھە‎نگی بوو و بە‎ردە‎وام کاری رۆژنامە‎وانی ئە‎کرد. عە‎رە‎بی شە‎مۆ بە باوکی ڕۆمان نووسی کورد ناسراوە کە بە‎رھە‎مە‎کانی ئاوێنە‎ی دۆخی کۆمە‎ڵایە‎تی کوردە‎واریە. شە‎مۆ جگە لە شوانی کورمانج، ڕۆمانی (دمدم) کە تە‎نیا ڕۆمانی مێژوویی ئە‎وە نووسی. چیرۆکی (بەیت) قە‎ڵای دمدم لە ئە‎دە‎بی زارە‎کی کوردی دا پلە و پێگە‎ی تایبە‎تی ھە‎یە، شەڕی دمدم شەڕێک بوو لەنێوان سەفەوییەکان و کوردە سوننەەکانی دەوڵەتی عوسمانی، ئەم شەڕە لە ناوچەی برادۆست لە دەریاچەی ورمێ روویداوە. ھەڵەبەت پێش رۆمانی (شوانی کرمانج)، لە ساڵی ١٩٢٥دا، چیرۆکی درێژی (لە خەوما) ی جەمیل سایب و ساڵی ٢٨-١٩٢٧ چیرۆکی درێژی (مەسەلەی ویژدان) ی ئەحمەد موختار جاف نووسراوە. بەڵام ھیچ کام لەو دووانە نایەنە خانەی رۆمان، لەسەر چیرۆکی مەسەلەی ویژدان، مشتوومڕێکی زۆری ڕەخنەیی ھەیە کە ئایا ئەم چیرۆکە ناتەواوە ڕۆمانە یان نۆڤێلێتە؟. بە ھۆی تەوەری باسەکەمان ئەم لایەنە ناھووژێنین و زیاتر لەسەر ڕۆمان دەدوێن. لە ڕۆمان نووسانی دانیشتووی یەکێتیی سۆڤیەت، ئە‎توانین باس لە عە‎لی عە‎بدوولڕە‎حمان، سە‎عید ئیبۆ، حاجی جووندی و عە‎گید خۆدۆ کە‎ین کە گشتیان کتێبە‎کانییان لە ئیرە‎وان لە چاپ دا. لە کوردستانی عێراق فە‎زای ناخۆش و ئاڵۆزی سیاسی، و بە‎رە‎نگار بوونە‎وە‎ی حیزبی بە‎عس لە گەڵ ھە‎ر چەشنە چالاکی فە‎رھە‎نگی کورد، لەمپەڕێکی گەورە بوو لەبەرھەمبەر نووسە‎رانی کورد. ئیبراھیم ئە‎حمە‎د لە ساڵی ١٩٥٦ رۆمانی (ژانی گە‎ل) ی نووسی، بە‎ڵام بە‎ھۆی فە‎زای ناخۆش و ئیستبدادی حیزبی بە‎عس تا ساڵی ١٩٧٢ نە‎یتوانی بڵاوی کاتە‎وە. ئیبراھیم ئە‎حمە‎د بە‎شێک لە ڕۆمانە‎کە‎ی لە رۆژنامەی رزگاری لە سلێمانی بڵاو کردە‎وە وە بۆ رزگار بوون لە سانسۆر و پێشگیری، پێشکە‎شی کرد بە شە‎ڕڤانانی ئە‎لجە‎زایە‎ری. بە‎شێکی زۆر لە نووسە‎رانی کورد بە‎ھۆی نە‎بوونی فە‎زایە‎کی ئارام و بێ دە‎ردە‎سە‎ر بە‎رھە‎مە‎کانیان لە ئووروپا چاپ دە‎کرت. ئە‎مەش یە‎کێک لە ھۆیە ھە‎رە گرینگە‎کانی ئاشنا نە‎بۆنی خە‎ڵکی کورد لە‎گە‎ڵ بە‎شیکی زۆر لە ئە‎دە‎بیاتی نووسراوی کورد بوو. ڕە‎حیم قازی لە کوردە‎کانی کوردستانی ئێران یە‎کە‎مین ڕۆمانی بە ناوی (پێشمەرگە) لە ساڵی ١٩٦١ لە ئیرە‎وان بڵاوکردوە. مارف خە‎زنە‎دار و جە‎مال نە‎بە‎ز لە‎و نووسە‎رانە بوون کە بە‎رھە‎مە‎کانیان لە ئاڵمان و مۆسکۆ بڵاوکردوە. لە دووا دە‎یە‎‎ی ھە‎شتا ڕۆمانی کوردی بە سە‎قامێکی زیاتر و شێوازگە‎لی چڕ و پڕتر ھاتە کایە‎وە. لە لایە‎ک فە‎زای ئارامی سیاسی و لە‎لایە‎کی‎تر زیاد بوونی رێژە‎ی خوێنە‎رانی کوردی زان و کوردی نووس، بوو بە‎ھۆی ئە‎وە کە نووسە‎رانی کورد لە ناوە‎ڕۆک و فۆرم‌دا چە‎شنە‎گە‎لی ئە‎دە‎بی جیاواز بە‎ئە‎زموون دە‎ربێنن. گێڕانە‎وە‎ی کێشە‎گە‎لی کۆمە‎لایە‎تی- سیاسی بە شێوازی (ڕیالیسمی سێحراوی) بۆ بە‎ختیارعە‎لی و سووریالیسم بۆ شێرزاد حە‎سە‎ن دە‎رە‎تانێکی فۆرمی، بۆ رزگاری لە شێوازە‎کانی پێشوو بوو. ھە‎نووکە ناوە‎ڕۆکی بە‎َشێکی زۆر لە ڕۆمانی کوردی گێڕانە‎وە‎ی کێشە‎گە‎لی پە‎نابە‎رایە‎تی، ڕە‎خنە لە توندوتیژی بەرامبەر بە ژنان، عە‎شق و ھە‎ستە‎کانی مرۆڤ و نیشان‎دانی فە‎زای تە‎م گرتووی ژیانی مرۆڤە. شێرزاد ھە‎ینی لە ڕۆمانی (سوتانی بە‎فر) و ئە‎نور محە‎مە‎د لە ڕۆمانی (سە‎گ دۆست) باس لە کێشە‎گە‎لی پە‎نابە‎ران دە‎کە‎ن. شێرزاد حە‎سە‎ن لە ڕۆمانی (حە‎سار و سە‎گە‎کانی باوکم) بە‎ر ھە‎ڵستی -باوک سالاری- دە‎بێتە‎وە و، بە مێتۆدی دە‎روون شیکاری فرۆیدی تاوتۆی خە‎سارە‎کانی ئە‎م کێشە‎یە دە‎کا. کاروان عومە‎ر کاکەسوور لە ڕۆمانی (ماسی) خۆشە‎ویستی کچێک بە دایکی لە نامە‎کانی‎دا نیشان دە‎دات. عە‎تا نە‎ھایی لە ڕۆمانی (گوڵی شۆران) دا بە یارمە‎تی لە بە‎ستێنی چیرۆکی (لاس و خە‎زاڵ) باس لە مرۆڤێک دە‎کا کە بۆ گە‎یشتن بە ھیواکانی سە‎فر دە‎کات و لە‎گە‎ڕانە‎وە دا تووشی قە‎یران و ناکۆکی دە‎بێتەوە. فە‎تاح ئە‎میری لە دوو ڕۆمانی (ھاوارەبەرە) و (میرزا) بە کە‎ڵک وە‎رگرتن لە زارە‎وە‎ی ناوچە‎یی، ژیانی خە‎ڵکی لادێ لە مە‎زرا و ھە‎ڵسوو کە‎وتە‎کانیان باس دە‎کات.^[٣]

سەرچاوەکان

^ http://www.britannica.com/eb/article-9110453/novel
^ فەرھەنگی زاراوەی ئەدەبی و ڕەخنەیی - نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد.
^ ڕۆمانی کوردی، ئاوێنەی کەسایەتی خاوەن کێشە، کاوان محەمەدپوور

فەرھەنگی زاراوەی ئەدەبی و ڕەخنەیی - نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد.

[1] ttp://www.britannica.com/eb/article-9110453/novel

[2] فەرھەنگی زاراوەی ئەدەبی و ڕەخنەیی - نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد.

[3] ڕۆمانی کوردی، ئاوێنەی کەسایەتی خاوەن کێشە، کاوان محەمەدپوور

[١]

[٢]

[٣]

@@ ھێڵی ١: / ھێڵی ١: @@
+{{خاوێنکردن}}
 '''ڕۆمان''' ({{بە ئینگلیزی| Novel}}) نووسراوەییکی خەیاڵی درێژتر لە کورتە چیرۆک و چیرۆک کە خۆی چەندین چەشنی ھەیە و ھەرکام لەم چەشنانە نوێنەری جۆرێک لە چیرۆکی ناو [[زەین]]ی نووسەرن.<ref>http://www.britannica.com/eb/article-9110453/novel</ref>
-ڕۆمان بریتییە لە گێڕانەوەیەکی چیرۆکئامێزی دوورودرێژ، لەمیانی چیرۆکبێژەوە وێنەی ژیانی کەسایەتییەکان لە چەندین ڕوودا و لە چەندین شوێن و کاتی بەریندا، دەردەخات، زۆر جار خەیاڵ ڕۆلی لە داڕشتنی ڕووداوەکاندا هەیە، لە ڕۆماندا چەند ڕەگەزێکی گرینگ کۆ دەبێتەوە، لەوانە: ڕووداو، کەسایەتیی سەرەکی، شوێن، کات، چیرۆکبێژ (یان گێڕەرەوە)، گێڕانەوە، بۆگێڕەوە، خەیاڵ، وەسف، دیالۆگ، گۆشەنیگا.
+ڕۆمان بریتییە لە گێڕانەوەیەکی چیرۆکئامێزی دوورودرێژ، لەمیانی چیرۆکبێژەوە وێنەی ژیانی کەسایەتییەکان لە چەندین ڕوودا و لە چەندین شوێن و کاتی بەریندا، دەردەخات، زۆر جار خەیاڵ ڕۆلی لە داڕشتنی ڕووداوەکاندا ھەیە، لە ڕۆماندا چەند ڕەگەزێکی گرینگ کۆ دەبێتەوە، لەوانە: ڕووداو، کەسایەتیی سەرەکی، شوێن، کات، چیرۆکبێژ (یان گێڕەرەوە)، گێڕانەوە، بۆگێڕەوە، خەیاڵ، وەسف، دیالۆگ، گۆشەنیگا.
-==مێژوو==
+== مێژوو ==
-گێڕانەوەی ڕووداوەکان و نووسینەوەیان بە شێوەی [[پەخشان]] لە سەدەی شانزدەهەم لە ئینگلتەرە دەستی پێ کرد و شێوازێکی جیاواز بوو لە داستان، بەڵام سەرهەڵدانی ڕاستەقینەی ئەم هونەرە نوێیە وەک ژانرێکی ئەدەبیی سەربەخۆ، دەگەڕێتەوە بۆ چەرخی رۆشەنگەریی ئەوروپا لە سەدەی هەژدەهەمدا، کە لەگەڵ گەشەکردن و گەورەبوونی چینی بورژوازیدا  و هەروەها گەشەکردنی شار و بایەخدان بە تاکەکەس، برەوی زیاتری پەیدا کرد.
+گێڕانەوەی ڕووداوەکان و نووسینەوەیان بە شێوەی [[پەخشان]] لە سەدەی شانزدەھەم لە ئینگلتەرە دەستی پێ کرد و شێوازێکی جیاواز بوو لە داستان، بەڵام سەرھەڵدانی ڕاستەقینەی ئەم ھونەرە نوێیە وەک ژانرێکی ئەدەبیی سەربەخۆ، دەگەڕێتەوە بۆ چەرخی رۆشەنگەریی ئەوروپا لە سەدەی ھەژدەھەمدا، کە لەگەڵ گەشەکردن و گەورەبوونی چینی بورژوازیدا  و ھەروەھا گەشەکردنی شار و بایەخدان بە تاکەکەس، برەوی زیاتری پەیدا کرد.
-==جۆرەکانی ڕۆمان==
-ڕۆمان چەندین جۆری هەیە، لەوانەیە گرینگترینیان ئەم جۆرانەی خوارەوە بن
+== جۆرەکانی ڕۆمان ==
-*ڕۆمانی پۆلیسی و ڕۆمانی سەرکێشی، پتر لە ئەدەبی ئینگلیزیدا باو بوو.
+ڕۆمان چەندین جۆری ھەیە، لەوانەیە گرینگترینیان ئەم جۆرانەی خوارەوە بن
-*ڕۆمانی [[سایکۆلۆژی]]، بۆ نموونە ڕۆمانەکانی [[دیستوێڤسکی]] کە پتر ناخی پاڵەوانەکانی دەردەخات، هەروەها ڕۆمانەکانی [[فلوبێر]] و [[ستاندال]] و [[فرانسوا مۆریاک]] و [[ڤێرجینیا وۆڵف]] و [[جێمس جۆیس]] کە تەکنیکی مۆنۆلۆگ و شەپۆلی هۆش بەکار دەهێنن.
-*ڕۆمانی کۆمەڵایەتی، کە بە زۆری هەوڵدەدات ژیانی کۆمەڵایەتیی قارەمانەکان و داب و نەریتی کۆمەڵایەتی و هەلومەرجی پێشکەوتنی کۆمەڵگە پێشان بدات.
-*ڕۆمانی خەیاڵی و ڕۆمانی زانستی کە ڕووداوی سەرسوڕهێن و نامۆگەری و ژیانی پیاوانی فەزا پیشان دەدات.
-*ڕۆمانی بیوگرافی، کە نووسەر سەربوردەی ژیانی خۆی بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ دەنووسێتەوە.
-*ڕۆمانی فێرکاری کە بە ئامانجی فراوان کردنی زانیاری مرۆڤ دەنووسرێت.
-*ڕۆمانی مێژوویی کە ڕووداوەکانی لە مێژووی نەتەوەیی یان مێژووی جیهانییەوە وەردەگرێت.
-*ڕۆمانی فەلسەفی، بۆ نموونە ڕۆمانی [[پاژنەی ئاسنین]]ی [[جاک لەندەن]]، یان ڕۆمانی [[جیهانی سۆفیا]] [[یۆستاین گاردەر]].
-*ڕۆمانی نوێ کە لە فەڕەنسەدا لە پەنجاکانی سەدەی بیستەم سەریهەڵدا و گرینگترین نوێنەرەکانی بریتیین لە ئالان ڕۆب گرێ ناتالی سارۆت و میشال بۆتۆر.
-*ڕۆمانی سۆزداری و ئەوین- [[د. هـ لۆرانس]]، هەروەها ڕۆمانی سێکسی-[[ئەلبێرتۆ مۆرافیا]].<ref>فەرهەنگی زاراوەی ئەدەبی و ڕەخنەیی - نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد.</ref>
+* ڕۆمانی پۆلیسی و ڕۆمانی سەرکێشی، پتر لە ئەدەبی ئینگلیزیدا باو بوو.
-== مێژووی ڕۆمانی کوردی==
+* ڕۆمانی [[سایکۆلۆژی]]، بۆ نموونە ڕۆمانەکانی [[دیستوێڤسکی]] کە پتر ناخی پاڵەوانەکانی دەردەخات، ھەروەھا ڕۆمانەکانی [[فلوبێر]] و [[ستاندال]] و [[فرانسوا مۆریاک]] و [[ڤێرجینیا وۆڵف]] و [[جێمس جۆیس]] کە تەکنیکی مۆنۆلۆگ و شەپۆلی ھۆش بەکار دەھێنن.
-لە ئه‎ده‎بی جیهانی‎دا ڕۆمان پێش کورته چیرۆک سه‎رهه‎ڵده‎دات، به‎ڵام ئه‎‎م ڕه‎وته له ئه‎ده‎بی کوردی‎دا به‎پێچه‎وانه‎یه. واته چیرۆک چه‎ن دهه‎یه پێش ڕۆمان له ناو فه‎زای ئه‎ده‎بیاتی کوردی دا سه‎رهه‎ڵده‎دات. ئه‎وه‎‎ی که ئه‎م ڕه‎وته بۆ به‎م جۆره‎یه، ده‎توانین باس له دوو هۆی سه‎ره‎کی که‎ین. یه‎که‎م: وه‎رگێڕی کورد، زیاتر روویان له کورته چیرۆک بوو تا ڕۆمان وه هه‎وه‎لین وەرگێڕانەکانیان له چیرۆکی عه‎ربه‎بی، فارسی و تورکی ئه‎نجام دا. دووهه‎م: نووسینی ڕۆمان به‎هۆی فۆرم و چه‎شنی تایبه‎ت هه‎ڵگری ده‎رفه‎تی به‎رفراوانتر و دۆخێکی باشتره. کۆچ کردن له روو ناچاری به‎ره‎و ئورووپا بۆ خه‎ڵکی کورد، به‎خته‎وه‎ریه‎کی گه‎وره پێکهێنا بۆ ئاشنایی له‎گه‎ڵ زمان و چه‎شنه‎گه‎لی ئه‎ده‎بی ئورووپی. ئاشنایی به زمان گه‎لی ئورووپایی، و فه‎زایی تا ڕاده‎یه‎ک بێ مه‎ترسی سیاسی له  ئورووپا بۆبه به‎دی هێنه‎ری یه‎که‎مین ڕۆمانی کوردی. عه‎ره‌بی شه‎مۆ یان عەرەب شامیلۆڤ (1897-1987) یه‎که‎مین ڕۆمانی کوردی به زاراوه‎ی کورمانجی به نێوی (شوانی کورمانج) یان (شوانی باکووری) له ساڵی 1935 له ئیره‎وانی ئه‎رمه‎نستان بڵاوکرده‎وه.  شه‎مۆ که له کورده‎کانی ڕووسیه بوو له بنکه‎ی رۆژهه‎ڵات ناسی زانکۆی لێنینگراد سه‎رقالی چالاکی ئه‎ده‎بی و فه‎رهه‎نگی بوو و به‎رده‎وام کاری رۆژنامه‎وانی ئه‎کرد. عه‎ره‎بی شه‎مۆ به باوکی ڕۆمان نووسی کورد ناسراوه که به‎رهه‎مه‎کانی ئاوێنه‎ی دۆخی کۆمه‎ڵایه‎تی کورده‎واریه. شه‎مۆ جگه له شوانی کورمانج، ڕۆمانی (دمدم) که ته‎نیا ڕۆمانی مێژوویی ئه‎وه نووسی. چیرۆکی(به‌یت) قه‎ڵای دمدم له ئه‎ده‎بی زاره‎کی کوردی دا پله و پێگه‎ی تایبه‎تی هه‎یه، شەڕی دمدم شەڕێک بوو لەنێوان سەفەوییەکان و کوردە سوننەەکانی دەوڵەتی عوسمانی، ئه‌م شەڕە لە ناوچەی برادۆست لە دەریاچەی ورمێ روویداوه. هەڵەبەت پێش رۆمانی (شوانی کرمانج)، لە ساڵی ١٩٢٥دا، چیرۆکی درێژی (لە خەوما)ی جەمیل سایب و ساڵی ٢٨-١٩٢٧ چیرۆکی درێژی (مەسەلەی ویژدان)ی ئەحمەد موختار جاف نووسراوە. بەڵام هیچ کام لەو دووانە نایەنە خانەی رۆمان، لەسەر چیرۆکی مەسەلەی ویژدان، مشتوومڕێکی زۆری ڕەخنەیی هەیە کە ئایا ئەم چیرۆکە ناتەواوە ڕۆمانە یان نۆڤێلێتە؟. بە هۆی تەوەری باسەکەمان ئەم لایەنە ناهووژێنین و زیاتر لەسەر ڕۆمان دەدوێن. له ڕۆمان نووسانی دانیشتووی یەکێتیی سۆڤیەت، ئه‎توانین باس له عه‎لی عه‎بدوولڕه‎حمان، سه‎عید ئیبۆ، حاجی جووندی و عه‎گید خۆدۆ که‎ین که گشتیان کتێبه‎کانییان له ئیره‎وان له چاپ دا. له کوردستانی عێراق فه‎زای ناخۆش و ئاڵۆزی سیاسی،و به‎ره‎نگار بوونه‎وه‎ی حیزبی به‎عس له ‌گه‌ڵ هه‎ر چەشنە چالاکی فه‎رهه‎نگی کورد، له‌مپەڕێکی گه‌وره بوو له‌به‌رهه‌مبه‌ر نووسه‎رانی کورد. ئیبراهیم ئه‎حمه‎د له ساڵی 1956 رۆمانی (ژانی گه‎ل)ی نووسی، به‎ڵام به‎هۆی فه‎زای ناخۆش و ئیستبدادی حیزبی به‎عس تا ساڵی 1972 نه‎یتوانی بڵاوی کاته‎وه. ئیبراهیم ئه‎حمه‎د به‎شێک له ڕۆمانه‎که‎ی له رۆژنامه‌ی رزگاری له سلێمانی بڵاو کرده‎وه وه بۆ رزگار بوون له سانسۆر و پێشگیری، پێشکه‎شی کرد به شه‎ڕڤانانی ئه‎لجه‎زایه‎ری. به‎شێکی زۆر له نووسه‎رانی کورد به‎هۆی نه‎بوونی فه‎زایه‎کی ئارام و بێ ده‎رده‎سه‎ر به‎رهه‎مه‎کانیان له ئووروپا چاپ ده‎کرت. ئه‎مه‌ش یه‎کێک له هۆیه هه‎ره گرینگه‎کانی ئاشنا نه‎بۆنی خه‎ڵکی کورد له‎گه‎ڵ به‎شیکی زۆر له ئه‎ده‎بیاتی نووسراوی کورد بوو. ڕه‎حیم قازی له کورده‎کانی کوردستانی ئێران یه‎که‎مین ڕۆمانی بە ناوی (پێشمەرگە) له ساڵی 1961 له ئیره‎وان بڵاوکردوه. مارف خه‎زنه‎دار و جه‎مال نه‎به‎ز له‎و نووسه‎رانه بوون که به‎رهه‎مه‎کانیان له ئاڵمان و مۆسکۆ بڵاوکردوه. له دووا ده‎یه‎‎ی هه‎شتا ڕۆمانی کوردی به سه‎قامێکی زیاتر و شێوازگه‎لی چڕ و پڕتر هاته کایه‎وه. له لایه‎ک فه‎زای ئارامی سیاسی و له‎لایه‎کی‎تر زیاد بوونی رێژه‎ی خوێنه‎رانی کوردی زان و کوردی نووس، بوو به‎هۆی ئه‎وه که نووسه‎رانی  کورد له ناوه‎ڕۆک و فۆرم‌دا چه‎شنه‎گه‎لی ئه‎ده‎بی جیاواز به‎ئه‎زموون ده‎ربێنن. گێڕانه‎وه‎ی کێشه‎گه‎لی کۆمه‎لایه‎تی- سیاسی به شێوازی (ڕیالیسمی سێحراوی) بۆ به‎ختیارعه‎لی و سووریالیسم بۆ شێرزاد حه‎سه‎ن ده‎ره‎تانێکی فۆرمی، بۆ رزگاری له شێوازه‎کانی پێشوو بوو. هه‎نووکه ناوه‎ڕۆکی به‎َشێکی زۆر له ڕۆمانی کوردی گێڕانه‎وه‎ی کێشه‎گه‎لی په‎نابه‎رایه‎تی، ڕه‎خنه له توندوتیژی به‌رامبه‌ر به ژنان، عه‎شق و هه‎سته‎کانی مرۆڤ و نیشان‎دانی فه‎زای ته‎م گرتووی ژیانی مرۆڤه. شێرزاد هه‎ینی له ڕۆمانی (سوتانی به‎فر) و ئه‎نور محه‎مه‎د له ڕۆمانی (سه‎گ دۆست) باس له کێشه‎گه‎لی په‎نابه‎ران ده‎که‎ن. شێرزاد حه‎سه‎ن له ڕۆمانی (حه‎سار و سه‎گه‎کانی باوکم) به‎ر هه‎ڵستی -باوک سالاری- ده‎بێته‎وه و، به مێتۆدی ده‎روون شیکاری فرۆیدی تاوتۆی خه‎ساره‎کانی ئه‎م کێشه‎یه ده‎کا. کاروان عومه‎ر کاکەسوور له ڕۆمانی (ماسی) خۆشه‎ویستی کچێک به دایکی له نامه‎کانی‎دا نیشان ده‎دات. عه‎تا نه‎هایی له ڕۆمانی (گوڵی شۆران)دا به یارمه‎تی له  به‎ستێنی چیرۆکی (لاس و خه‎زاڵ) باس له مرۆڤێک ده‎کا که بۆ گه‎یشتن به هیواکانی سه‎فر ده‎کات و له‎گه‎ڕانه‎وه دا تووشی قه‎یران و ناکۆکی ده‎بێتەوە. فه‎تاح ئه‎میری له دوو ڕۆمانی (هاوارەبەرە)و (میرزا) به که‎ڵک وه‎رگرتن له زاره‎وه‎ی ناوچه‎یی، ژیانی خه‎ڵکی لادێ له مه‎زرا و هه‎ڵسوو که‎وته‎کانیان باس ده‎کات. <ref>ڕۆمانی کوردی، ئاوێنەی کەسایەتی خاوەن کێشە، [[کاوان محەمەدپوور]]</ref>
+* ڕۆمانی کۆمەڵایەتی، کە بە زۆری ھەوڵدەدات ژیانی کۆمەڵایەتیی قارەمانەکان و داب و نەریتی کۆمەڵایەتی و ھەلومەرجی پێشکەوتنی کۆمەڵگە پێشان بدات.
+* ڕۆمانی خەیاڵی و ڕۆمانی زانستی کە ڕووداوی سەرسوڕھێن و نامۆگەری و ژیانی پیاوانی فەزا پیشان دەدات.
+* ڕۆمانی بیوگرافی، کە نووسەر سەربوردەی ژیانی خۆی بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ دەنووسێتەوە.
+* ڕۆمانی فێرکاری کە بە ئامانجی فراوان کردنی زانیاری مرۆڤ دەنووسرێت.
+* ڕۆمانی مێژوویی کە ڕووداوەکانی لە مێژووی نەتەوەیی یان مێژووی جیھانییەوە وەردەگرێت.
+* ڕۆمانی فەلسەفی، بۆ نموونە ڕۆمانی [[پاژنەی ئاسنین]]ی [[جاک لەندەن]]، یان ڕۆمانی [[جیھانی سۆفیا]] [[یۆستاین گاردەر]].
+* ڕۆمانی نوێ کە لە فەڕەنسەدا لە پەنجاکانی سەدەی بیستەم سەریھەڵدا و گرینگترین نوێنەرەکانی بریتیین لە ئالان ڕۆب گرێ ناتالی سارۆت و میشال بۆتۆر.
+* ڕۆمانی سۆزداری و ئەوین- [[د. ھـ لۆرانس]]، ھەروەھا ڕۆمانی سێکسی-[[ئەلبێرتۆ مۆرافیا]].<ref>فەرھەنگی زاراوەی ئەدەبی و ڕەخنەیی - نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد.</ref>
+== مێژووی ڕۆمانی کوردی ==
+لە ئە‎دە‎بی جیھانی ڕۆمان پێش کورتە چیرۆک سە‎رھە‎ڵدە‎دات، بە‎ڵام ئە‎‎م ڕە‎وتە لە ئە‎دە‎بی کوردی‎دا بە‎پێچە‎وانە‎یە. واتە چیرۆک چە‎ن دھە‎یە پێش ڕۆمان لە ناو فە‎زای ئە‎دە‎بیاتی کوردی دا سە‎رھە‎ڵدە‎دات. ئە‎وە‎‎ی کە ئە‎م ڕە‎وتە بۆ بە‎م جۆرە‎یە، دە‎توانین باس لە دوو ھۆی سە‎رە‎کی کە‎ین. یە‎کە‎م: وە‎رگێڕی کورد، زیاتر روویان لە کورتە چیرۆک بوو تا ڕۆمان وە ھە‎وە‎لین وەرگێڕانەکانیان لە چیرۆکی عە‎ربە‎بی، فارسی و تورکی ئە‎نجام دا. دووھە‎م: نووسینی ڕۆمان بە‎ھۆی فۆرم و چە‎شنی تایبە‎ت ھە‎ڵگری دە‎رفە‎تی بە‎رفراوانتر و دۆخێکی باشترە. کۆچ کردن لە روو ناچاری بە‎رە‎و ئورووپا بۆ خە‎ڵکی کورد، بە‎ختە‎وە‎ریە‎کی گە‎ورە پێکھێنا بۆ ئاشنایی لە‎گە‎ڵ زمان و چە‎شنە‎گە‎لی ئە‎دە‎بی ئورووپی. ئاشنایی بە زمان گە‎لی ئورووپایی، و فە‎زایی تا ڕادە‎یە‎ک بێ مە‎ترسی سیاسی لە  ئورووپا بۆبە بە‎دی ھێنە‎ری یە‎کە‎مین ڕۆمانی کوردی. عە‎رەبی شە‎مۆ یان عەرەب شامیلۆڤ (١٨٩٧-١٩٨٧) یە‎کە‎مین ڕۆمانی کوردی بە زاراوە‎ی کورمانجی بە نێوی (شوانی کورمانج) یان (شوانی باکووری) لە ساڵی ١٩٣٥ لە ئیرە‎وانی ئە‎رمە‎نستان بڵاوکردە‎وە.  شە‎مۆ کە لە کوردە‎کانی ڕووسیە بوو لە بنکە‎ی رۆژھە‎ڵات ناسی زانکۆی لێنینگراد سە‎رقالی چالاکی ئە‎دە‎بی و فە‎رھە‎نگی بوو و بە‎ردە‎وام کاری رۆژنامە‎وانی ئە‎کرد. عە‎رە‎بی شە‎مۆ بە باوکی ڕۆمان نووسی کورد ناسراوە کە بە‎رھە‎مە‎کانی ئاوێنە‎ی دۆخی کۆمە‎ڵایە‎تی کوردە‎واریە. شە‎مۆ جگە لە شوانی کورمانج، ڕۆمانی (دمدم) کە تە‎نیا ڕۆمانی مێژوویی ئە‎وە نووسی. چیرۆکی (بەیت) قە‎ڵای دمدم لە ئە‎دە‎بی زارە‎کی کوردی دا پلە و پێگە‎ی تایبە‎تی ھە‎یە، شەڕی دمدم شەڕێک بوو لەنێوان سەفەوییەکان و کوردە سوننەەکانی دەوڵەتی عوسمانی، ئەم شەڕە لە ناوچەی برادۆست لە دەریاچەی ورمێ روویداوە. ھەڵەبەت پێش رۆمانی (شوانی کرمانج)، لە ساڵی ١٩٢٥دا، چیرۆکی درێژی (لە خەوما) ی جەمیل سایب و ساڵی ٢٨-١٩٢٧ چیرۆکی درێژی (مەسەلەی ویژدان) ی ئەحمەد موختار جاف نووسراوە. بەڵام ھیچ کام لەو دووانە نایەنە خانەی رۆمان، لەسەر چیرۆکی مەسەلەی ویژدان، مشتوومڕێکی زۆری ڕەخنەیی ھەیە کە ئایا ئەم چیرۆکە ناتەواوە ڕۆمانە یان نۆڤێلێتە؟. بە ھۆی تەوەری باسەکەمان ئەم لایەنە ناھووژێنین و زیاتر لەسەر ڕۆمان دەدوێن. لە ڕۆمان نووسانی دانیشتووی یەکێتیی سۆڤیەت، ئە‎توانین باس لە عە‎لی عە‎بدوولڕە‎حمان، سە‎عید ئیبۆ، حاجی جووندی و عە‎گید خۆدۆ کە‎ین کە گشتیان کتێبە‎کانییان لە ئیرە‎وان لە چاپ دا. لە کوردستانی عێراق فە‎زای ناخۆش و ئاڵۆزی سیاسی، و بە‎رە‎نگار بوونە‎وە‎ی حیزبی بە‎عس لە گەڵ ھە‎ر چەشنە چالاکی فە‎رھە‎نگی کورد، لەمپەڕێکی گەورە بوو لەبەرھەمبەر نووسە‎رانی کورد. ئیبراھیم ئە‎حمە‎د لە ساڵی ١٩٥٦ رۆمانی (ژانی گە‎ل) ی نووسی، بە‎ڵام بە‎ھۆی فە‎زای ناخۆش و ئیستبدادی حیزبی بە‎عس تا ساڵی ١٩٧٢ نە‎یتوانی بڵاوی کاتە‎وە. ئیبراھیم ئە‎حمە‎د بە‎شێک لە ڕۆمانە‎کە‎ی لە رۆژنامەی رزگاری لە سلێمانی بڵاو کردە‎وە وە بۆ رزگار بوون لە سانسۆر و پێشگیری، پێشکە‎شی کرد بە شە‎ڕڤانانی ئە‎لجە‎زایە‎ری. بە‎شێکی زۆر لە نووسە‎رانی کورد بە‎ھۆی نە‎بوونی فە‎زایە‎کی ئارام و بێ دە‎ردە‎سە‎ر بە‎رھە‎مە‎کانیان لە ئووروپا چاپ دە‎کرت. ئە‎مەش یە‎کێک لە ھۆیە ھە‎رە گرینگە‎کانی ئاشنا نە‎بۆنی خە‎ڵکی کورد لە‎گە‎ڵ بە‎شیکی زۆر لە ئە‎دە‎بیاتی نووسراوی کورد بوو. ڕە‎حیم قازی لە کوردە‎کانی کوردستانی ئێران یە‎کە‎مین ڕۆمانی بە ناوی (پێشمەرگە) لە ساڵی ١٩٦١ لە ئیرە‎وان بڵاوکردوە. مارف خە‎زنە‎دار و جە‎مال نە‎بە‎ز لە‎و نووسە‎رانە بوون کە بە‎رھە‎مە‎کانیان لە ئاڵمان و مۆسکۆ بڵاوکردوە. لە دووا دە‎یە‎‎ی ھە‎شتا ڕۆمانی کوردی بە سە‎قامێکی زیاتر و شێوازگە‎لی چڕ و پڕتر ھاتە کایە‎وە. لە لایە‎ک فە‎زای ئارامی سیاسی و لە‎لایە‎کی‎تر زیاد بوونی رێژە‎ی خوێنە‎رانی کوردی زان و کوردی نووس، بوو بە‎ھۆی ئە‎وە کە نووسە‎رانی  کورد لە ناوە‎ڕۆک و فۆرم‌دا چە‎شنە‎گە‎لی ئە‎دە‎بی جیاواز بە‎ئە‎زموون دە‎ربێنن. گێڕانە‎وە‎ی کێشە‎گە‎لی کۆمە‎لایە‎تی- سیاسی بە شێوازی (ڕیالیسمی سێحراوی) بۆ بە‎ختیارعە‎لی و سووریالیسم بۆ شێرزاد حە‎سە‎ن دە‎رە‎تانێکی فۆرمی، بۆ رزگاری لە شێوازە‎کانی پێشوو بوو. ھە‎نووکە ناوە‎ڕۆکی بە‎َشێکی زۆر لە ڕۆمانی کوردی گێڕانە‎وە‎ی کێشە‎گە‎لی پە‎نابە‎رایە‎تی، ڕە‎خنە لە توندوتیژی بەرامبەر بە ژنان، عە‎شق و ھە‎ستە‎کانی مرۆڤ و نیشان‎دانی فە‎زای تە‎م گرتووی ژیانی مرۆڤە. شێرزاد ھە‎ینی لە ڕۆمانی (سوتانی بە‎فر) و ئە‎نور محە‎مە‎د لە ڕۆمانی (سە‎گ دۆست) باس لە کێشە‎گە‎لی پە‎نابە‎ران دە‎کە‎ن. شێرزاد حە‎سە‎ن لە ڕۆمانی (حە‎سار و سە‎گە‎کانی باوکم) بە‎ر ھە‎ڵستی -باوک سالاری- دە‎بێتە‎وە و، بە مێتۆدی دە‎روون شیکاری فرۆیدی تاوتۆی خە‎سارە‎کانی ئە‎م کێشە‎یە دە‎کا. کاروان عومە‎ر کاکەسوور لە ڕۆمانی (ماسی) خۆشە‎ویستی کچێک بە دایکی لە نامە‎کانی‎دا نیشان دە‎دات. عە‎تا نە‎ھایی لە ڕۆمانی (گوڵی شۆران) دا بە یارمە‎تی لە  بە‎ستێنی چیرۆکی (لاس و خە‎زاڵ) باس لە مرۆڤێک دە‎کا کە بۆ گە‎یشتن بە ھیواکانی سە‎فر دە‎کات و لە‎گە‎ڕانە‎وە دا تووشی قە‎یران و ناکۆکی دە‎بێتەوە. فە‎تاح ئە‎میری لە دوو ڕۆمانی (ھاوارەبەرە) و (میرزا) بە کە‎ڵک وە‎رگرتن لە زارە‎وە‎ی ناوچە‎یی، ژیانی خە‎ڵکی لادێ لە مە‎زرا و ھە‎ڵسوو کە‎وتە‎کانیان باس دە‎کات.<ref>ڕۆمانی کوردی، ئاوێنەی کەسایەتی خاوەن کێشە، [[کاوان محەمەدپوور]]</ref>
 == سەرچاوەکان ==
 <references/>
-*فەرهەنگی زاراوەی ئەدەبی و ڕەخنەیی - نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد.
+* فەرھەنگی زاراوەی ئەدەبی و ڕەخنەیی - نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد.
 [[پۆل:پەخشان]]
 [[پۆل:خەیاڵ]]