کوردانی خۆراسان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری
No edit summary
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
'''کوردەکانی خوراسان''' بەشێک لە خەڵکی [[کورد]]ن کە لە باکووری خوراساندا لە وڵاتی [[ئێران]] نیشتەجێن. بە شێوەزاری [[کرمانجی]] قسە دەکەن و لە ئێستەدا جەماوەریان دەگاتە یەک ملوێن و پێنسەد ھەزار کەس. ئەم کوردانە لە سەردەمی [[شا عەباسی سەفەوی]]دا لە لای [[ورمێ]]وە بۆ خوراسان کۆچ دراون.
'''کوردەکانی خوراسان''' بەشێک لە خەڵکی [[کورد]]ن کە لە باکووری خوراساندا لە وڵاتی [[ئێران]] نیشتەجێن. بە شێوەزاری [[کرمانجی|کورمانجی]] قسە دەکەن و لە ئێستەدا جەماوەریان دەگاتە یەک ملوێن و پێنسەد ھەزار کەس. ئەم کوردانە لە سەردەمی [[شا عەباسی سەفەوی]]دا لە لای [[ورمێ]]وە بۆ خوراسان کۆچ دراون.




'''کوردانی خوراسان و هەرێمەکانی دەوروبەر:'''
'''کوردانی خوراسان و هەرێمەکانی دەوروبەر:'''


'''خەڵکی کورد لە مێژوودا راستی هەموو جۆرە هێرشێک هاتووە و لە هەر جێگایەک کە ژیاوە دەست بە پاراستنی خۆی کردووە. کۆچبەرکردنی گەلی کورد لە زێیدی خۆیان یەک لەو بابەتە گرینگانە بووە کە دژمنانی گەل و خاکی کورد بەکاریان هێناوە تا بتوانن شۆڕشی کورد تێک بدەن و بتوانن لە داگیرکەری بەردەوام ببنەوە و دووبەرەکردنی کورد بە دەستی داگیرکەران بووەتە ئامانجی داگیرکەران.'''
خەڵکی کورد لە مێژوودا راستی هەموو جۆرە هێرشێک هاتووە و لە هەر جێگایەک کە ژیاوە دەست بە پاراستنی خۆی کردووە. کۆچبەرکردنی گەلی کورد لە زێیدی خۆیان یەک لەو بابەتە گرینگانە بووە کە دژمنانی گەل و خاکی کورد بەکاریان هێناوە تا بتوانن شۆڕشی کورد تێک بدەن و بتوانن لە داگیرکەری بەردەوام ببنەوە و دووبەرەکردنی کورد بە دەستی داگیرکەران بووەتە ئامانجی داگیرکەران.


'''ژمارەیێکی بەرچاو لە کورد کە لە باکووری رۆژهەلاتی ئێران دەژین کە بەناوی کوردانی خوراسان دەناسرێت ، بە گوێرەی ئاماری حکۆمەتی ئێران ژمارەیان  زیاتر لە ٢ملیۆن مەزەندە دەکرێت. شارەکانی شێروان، بژنۆرت، قۆچان، ئەسفەرایین، مانە، سملقان، فارووج، ئاشخانە، شۆقان، چناران، دەرەگەز و بەشێک گەورە لە شاری مەشهەد و سەبزەوار و نێیشابوور کوردن. کوردانی تورکمەنستان کە ژمارەیان دەگاتە ٥٠٠هەزار کەس لە شارەکانی فیرۆزە، ئەشق ئاوات پایەتەختی تورکمەنستان دەژین . لە سنووری ناوبەری پاکستان و ئەفغانستان و ئێرانیش نێزیک یەک ملیۆن کورد دەژین. بەشێک لە ئەشیرەتەکانی قارەمانی، زەنگەنە، کاوانی، سێویدی، پازۆکی، زەفەری، ئاماری، چەمیشگەزەک، تۆپی، حەیدەری، شادی، شامی، جەلالی، کەلهۆری و... لە بەشەی رۆژهەلاتی ناوەراست دەژین. رێژەیی کورد لە سەدا 70یی شارەکان دەبێت. کورد لە خۆراسان لە رووبەری 75000 کم چارگۆشەدا دەژین.'''
ژمارەیێکی بەرچاو لە کورد کە لە باکووری رۆژهەلاتی ئێران دەژین کە بەناوی کوردانی خوراسان دەناسرێت ، بە گوێرەی ئاماری حکۆمەتی ئێران ژمارەیان  زیاتر لە ٢ملیۆن مەزەندە دەکرێت. شارەکانی شێروان، بژنۆرت، قۆچان، ئەسفەرایین، مانە، سملقان، فارووج، ئاشخانە، شۆقان، چناران، دەرەگەز و بەشێک گەورە لە شاری مەشهەد و سەبزەوار و نێیشابوور کوردن. کوردانی تورکمەنستان کە ژمارەیان دەگاتە ٥٠٠هەزار کەس لە شارەکانی فیرۆزە، ئەشق ئاوات پایەتەختی تورکمەنستان دەژین . لە سنووری ناوبەری پاکستان و ئەفغانستان و ئێرانیش نێزیک یەک ملیۆن کورد دەژین. بەشێک لە ئەشیرەتەکانی قارەمانی، زەنگەنە، کاوانی، سێویدی، پازۆکی، زەفەری، ئاماری، چەمیشگەزەک، تۆپی، حەیدەری، شادی، شامی، جەلالی، کەلهۆری و... لە بەشەی رۆژهەلاتی ناوەراست دەژین. رێژەیی کورد لە سەدا 70یی شارەکان دەبێت. کورد لە خۆراسان لە رووبەری 75000 کم چارگۆشەدا دەژین.


''' هۆکارەکانی دوورخستنەوەی کورد یان کۆچبەربوونیان بۆ خوراسان و ناوچەکانی دەوروبەری:'''
 '''هۆکارەکانی دوورخستنەوەی کورد یان کۆچبەربوونیان بۆ خوراسان و ناوچەکانی دەوروبەری:'''


'''1-    کورد یەک لە کۆنترین گەلانی رۆژهەلاتی ناویندایە و لە هەموو بەشەکانی بەڵاو بووەتەوە.'''
1-    کورد یەک لە کۆنترین گەلانی رۆژهەلاتی ناویندایە و لە هەموو بەشەکانی بەڵاو بووەتەوە.


'''2-   لە سەردەمی حکومەتی مادەکان بەشەک لە کورد لەم هەرێمە دەژیان.'''
2-   لە سەردەمی حکومەتی مادەکان بەشەک لە کورد لەم هەرێمە دەژیان.


'''3-     لە ساڵی 1598 تا ساڵی 1601، دوایی شەڕی چالدوران بە مەبەستی بەرگری کردن لە سنوورەکانی رۆژهەلاتی ئێران لە لە سەردەستی شاه ئەباسی سەفەوی کۆچی خوراسان دەکەن، لەم ساڵانە دە 60000 ماڵباتی کورد بەرەوە خورسان کۆچبەر دەبن.'''
3-     لە ساڵی 1598 تا ساڵی 1601، دوایی شەڕی چالدوران بە مەبەستی بەرگری کردن لە سنوورەکانی رۆژهەلاتی ئێران لە لە سەردەستی شاه ئەباسی سەفەوی کۆچی خوراسان دەکەن، لەم ساڵانە دە 60000 ماڵباتی کورد بەرەوە خورسان کۆچبەر دەبن.


'''5-    لە سەردەمی نادرشاهی ئەفشار(1747-1735ز) کە بە پێی بەڵگە مێژووەکان پاشایەکی کورد بووە بە مەبەستی بەسەربازگرتنیان رەوانەیی خوراسان بوونە،'''
5-    لە سەردەمی نادرشاهی ئەفشار(1747-1735ز) کە بە پێی بەڵگە مێژووەکان پاشایەکی کورد بووە بە مەبەستی بەسەربازگرتنیان رەوانەیی خوراسان بوونە،


6-    '''دوو ئامانجی سەرەکی بەربەڵاو بوونی گەلی کورد و ئاوارەبوونیان، تێکشکاندنی شۆرەشی کورد و پاراستنی سنۆرەکانی ئێران بووە.'''
6-    دوو ئامانجی سەرەکی بەربەڵاو بوونی گەلی کورد و ئاوارەبوونیان، تێکشکاندنی شۆرەشی کورد و پاراستنی سنۆرەکانی ئێران بووە.


'''- دوایی پاراستنی سنوورەکان، هێمن کردن و دەرکردنی هێزە تورکمەن، قەزاق، ئۆزبەک و تەتارەکان، پاشایی حکومەتی سەفەویان داواکاریەکانی کورد وەکۆ هەرێمێک سەربەخۆ پشتگۆ دەخات. کورد لەوێندەر دەبێتە سەربازی ئەم حکۆمەتەنا، جارجاران دەست بە شۆڕش دەکەن و شۆڕشەکانیان تێکديشکەندرێت. لە ساڵی 1881 بە پێی پەیماننامەیی ئاخال کە شاری فیرۆزە شاری کوردی دەفرۆشێت بە سۆڤیەت، سەردار ئێوەزخان لە سالی 1890 دەست بە شەڕی پارتیزانی دەکات. دوایی فرۆشتنی 300 کچی کورد(هەر کامیان بە نیو تەن گەنم وەکە زەریبە لە ساڵی 1905) بە تورکمەنان لە لایی حکومەتی ناوەندی دەبێتە هۆیی نەرازایەتی خەلکی کورد جەجۆخان شۆڕێشەکی گەورە دەکات و شارەکانی شیروان و بەشێک لە قۆچان کۆنترۆل دەکات.'''
- دوایی پاراستنی سنوورەکان، هێمن کردن و دەرکردنی هێزە تورکمەن، قەزاق، ئۆزبەک و تەتارەکان، پاشایی حکومەتی سەفەویان داواکاریەکانی کورد وەکۆ هەرێمێک سەربەخۆ پشتگۆ دەخات. کورد لەوێندەر دەبێتە سەربازی ئەم حکۆمەتەنا، جارجاران دەست بە شۆڕش دەکەن و شۆڕشەکانیان تێکديشکەندرێت. لە ساڵی 1881 بە پێی پەیماننامەیی ئاخال کە شاری فیرۆزە شاری کوردی دەفرۆشێت بە سۆڤیەت، سەردار ئێوەزخان لە سالی 1890 دەست بە شەڕی پارتیزانی دەکات. دوایی فرۆشتنی 300 کچی کورد(هەر کامیان بە نیو تەن گەنم وەکە زەریبە لە ساڵی 1905) بە تورکمەنان لە لایی حکومەتی ناوەندی دەبێتە هۆیی نەرازایەتی خەلکی کورد جەجۆخان شۆڕێشەکی گەورە دەکات و شارەکانی شیروان و بەشێک لە قۆچان کۆنترۆل دەکات.


'''-  لە ساڵانی 1917، خدوو سەردار و 1921 تا 1927 شۆرەشی فەرەجۆلاخان بە هۆیی نەبوونی بەرەیی ئێکگرتوویی کورد شۆڕشی کورد لە خوراسان ناو دەچێت. زۆربەیی کوردانی خوراسان شیعەن وبە شێوەزاری کورمانجی ژووروو قسە دەکەن. نەبوونی ناوەندەکانی کوردی سەربەخۆ و ئاستی رەوشەنبیری و لاوازی نەتەوی لە ناو کوردەکانی خوراساندا بووەتەوە هۆکاری بەکارهێنانی کورد بو ئامانجی  دژمنانی گەلی کورد. لە ساڵەکانی رابڕدوودا چەند گۆڤار و رۆژنامە بە زمانی کوردی لەو ناوچەیە بەڵاو دەبوون کەچی دوایی ماوەیێک رایانگیران. تەنیا دەزگایی راگەیاندنی کوردی لە خوراسان رادیۆ کورمانجی یە کە نیو کاتژمێر لە رۆژدا بڵاو دەبێتەوە. پێشهاتەکانی هەرێمی کوردستان و مەدیایی کوردی بۆکوردانی خوراسان جێگای سەڕنج بووە و تووانیەتی لە خوراسان جێگایی خۆی بکاتەوە، بەڵام نەبوونی پێوەندی لە استی پێویست لەگەڵ بەشەکانی کوردستان و دووربوونی رێکا کەلتووری ئەم هەرێمی کوردیە لە خوراسان و زمانی کوردی لە مەترسیدایە.'''
-  لە ساڵانی 1917، خدوو سەردار و 1921 تا 1927 شۆرەشی فەرەجۆلاخان بە هۆیی نەبوونی بەرەیی ئێکگرتوویی کورد شۆڕشی کورد لە خوراسان ناو دەچێت. زۆربەیی کوردانی خوراسان شیعەن وبە شێوەزاری کورمانجی ژووروو قسە دەکەن. نەبوونی ناوەندەکانی کوردی سەربەخۆ و ئاستی رەوشەنبیری و لاوازی نەتەوی لە ناو کوردەکانی خوراساندا بووەتەوە هۆکاری بەکارهێنانی کورد بو ئامانجی  دژمنانی گەلی کورد. لە ساڵەکانی رابڕدوودا چەند گۆڤار و رۆژنامە بە زمانی کوردی لەو ناوچەیە بەڵاو دەبوون کەچی دوایی ماوەیێک رایانگیران. تەنیا دەزگایی راگەیاندنی کوردی لە خوراسان رادیۆ کورمانجی یە کە نیو کاتژمێر لە رۆژدا بڵاو دەبێتەوە. پێشهاتەکانی هەرێمی کوردستان و مەدیایی کوردی بۆکوردانی خوراسان جێگای سەڕنج بووە و تووانیەتی لە خوراسان جێگایی خۆی بکاتەوە، بەڵام نەبوونی پێوەندی لە استی پێویست لەگەڵ بەشەکانی کوردستان و دووربوونی رێکا کەلتووری ئەم هەرێمی کوردیە لە خوراسان و زمانی کوردی لە مەترسیدایە.


[[پۆل:پارێزگای خۆراسانی باکوور]]
[[پۆل:پارێزگای خۆراسانی باکوور]]

وەک پێداچوونەوەی ‏١٤:٢٨، ٤ی حوزەیرانی ٢٠١٧

کوردەکانی خوراسان بەشێک لە خەڵکی کوردن کە لە باکووری خوراساندا لە وڵاتی ئێران نیشتەجێن. بە شێوەزاری کورمانجی قسە دەکەن و لە ئێستەدا جەماوەریان دەگاتە یەک ملوێن و پێنسەد ھەزار کەس. ئەم کوردانە لە سەردەمی شا عەباسی سەفەویدا لە لای ورمێوە بۆ خوراسان کۆچ دراون.


کوردانی خوراسان و هەرێمەکانی دەوروبەر:

خەڵکی کورد لە مێژوودا راستی هەموو جۆرە هێرشێک هاتووە و لە هەر جێگایەک کە ژیاوە دەست بە پاراستنی خۆی کردووە. کۆچبەرکردنی گەلی کورد لە زێیدی خۆیان یەک لەو بابەتە گرینگانە بووە کە دژمنانی گەل و خاکی کورد بەکاریان هێناوە تا بتوانن شۆڕشی کورد تێک بدەن و بتوانن لە داگیرکەری بەردەوام ببنەوە و دووبەرەکردنی کورد بە دەستی داگیرکەران بووەتە ئامانجی داگیرکەران.

ژمارەیێکی بەرچاو لە کورد کە لە باکووری رۆژهەلاتی ئێران دەژین کە بەناوی کوردانی خوراسان دەناسرێت ، بە گوێرەی ئاماری حکۆمەتی ئێران ژمارەیان  زیاتر لە ٢ملیۆن مەزەندە دەکرێت. شارەکانی شێروان، بژنۆرت، قۆچان، ئەسفەرایین، مانە، سملقان، فارووج، ئاشخانە، شۆقان، چناران، دەرەگەز و بەشێک گەورە لە شاری مەشهەد و سەبزەوار و نێیشابوور کوردن. کوردانی تورکمەنستان کە ژمارەیان دەگاتە ٥٠٠هەزار کەس لە شارەکانی فیرۆزە، ئەشق ئاوات پایەتەختی تورکمەنستان دەژین . لە سنووری ناوبەری پاکستان و ئەفغانستان و ئێرانیش نێزیک یەک ملیۆن کورد دەژین. بەشێک لە ئەشیرەتەکانی قارەمانی، زەنگەنە، کاوانی، سێویدی، پازۆکی، زەفەری، ئاماری، چەمیشگەزەک، تۆپی، حەیدەری، شادی، شامی، جەلالی، کەلهۆری و... لە بەشەی رۆژهەلاتی ناوەراست دەژین. رێژەیی کورد لە سەدا 70یی شارەکان دەبێت. کورد لە خۆراسان لە رووبەری 75000 کم چارگۆشەدا دەژین.

 هۆکارەکانی دوورخستنەوەی کورد یان کۆچبەربوونیان بۆ خوراسان و ناوچەکانی دەوروبەری:

1-    کورد یەک لە کۆنترین گەلانی رۆژهەلاتی ناویندایە و لە هەموو بەشەکانی بەڵاو بووەتەوە.

2-   لە سەردەمی حکومەتی مادەکان بەشەک لە کورد لەم هەرێمە دەژیان.

3-     لە ساڵی 1598 تا ساڵی 1601، دوایی شەڕی چالدوران بە مەبەستی بەرگری کردن لە سنوورەکانی رۆژهەلاتی ئێران لە لە سەردەستی شاه ئەباسی سەفەوی کۆچی خوراسان دەکەن، لەم ساڵانە دە 60000 ماڵباتی کورد بەرەوە خورسان کۆچبەر دەبن.

5-    لە سەردەمی نادرشاهی ئەفشار(1747-1735ز) کە بە پێی بەڵگە مێژووەکان پاشایەکی کورد بووە بە مەبەستی بەسەربازگرتنیان رەوانەیی خوراسان بوونە،

6-    دوو ئامانجی سەرەکی بەربەڵاو بوونی گەلی کورد و ئاوارەبوونیان، تێکشکاندنی شۆرەشی کورد و پاراستنی سنۆرەکانی ئێران بووە.

- دوایی پاراستنی سنوورەکان، هێمن کردن و دەرکردنی هێزە تورکمەن، قەزاق، ئۆزبەک و تەتارەکان، پاشایی حکومەتی سەفەویان داواکاریەکانی کورد وەکۆ هەرێمێک سەربەخۆ پشتگۆ دەخات. کورد لەوێندەر دەبێتە سەربازی ئەم حکۆمەتەنا، جارجاران دەست بە شۆڕش دەکەن و شۆڕشەکانیان تێکديشکەندرێت. لە ساڵی 1881 بە پێی پەیماننامەیی ئاخال کە شاری فیرۆزە شاری کوردی دەفرۆشێت بە سۆڤیەت، سەردار ئێوەزخان لە سالی 1890 دەست بە شەڕی پارتیزانی دەکات. دوایی فرۆشتنی 300 کچی کورد(هەر کامیان بە نیو تەن گەنم وەکە زەریبە لە ساڵی 1905) بە تورکمەنان لە لایی حکومەتی ناوەندی دەبێتە هۆیی نەرازایەتی خەلکی کورد جەجۆخان شۆڕێشەکی گەورە دەکات و شارەکانی شیروان و بەشێک لە قۆچان کۆنترۆل دەکات.

-  لە ساڵانی 1917، خدوو سەردار و 1921 تا 1927 شۆرەشی فەرەجۆلاخان بە هۆیی نەبوونی بەرەیی ئێکگرتوویی کورد شۆڕشی کورد لە خوراسان ناو دەچێت. زۆربەیی کوردانی خوراسان شیعەن وبە شێوەزاری کورمانجی ژووروو قسە دەکەن. نەبوونی ناوەندەکانی کوردی سەربەخۆ و ئاستی رەوشەنبیری و لاوازی نەتەوی لە ناو کوردەکانی خوراساندا بووەتەوە هۆکاری بەکارهێنانی کورد بو ئامانجی  دژمنانی گەلی کورد. لە ساڵەکانی رابڕدوودا چەند گۆڤار و رۆژنامە بە زمانی کوردی لەو ناوچەیە بەڵاو دەبوون کەچی دوایی ماوەیێک رایانگیران. تەنیا دەزگایی راگەیاندنی کوردی لە خوراسان رادیۆ کورمانجی یە کە نیو کاتژمێر لە رۆژدا بڵاو دەبێتەوە. پێشهاتەکانی هەرێمی کوردستان و مەدیایی کوردی بۆکوردانی خوراسان جێگای سەڕنج بووە و تووانیەتی لە خوراسان جێگایی خۆی بکاتەوە، بەڵام نەبوونی پێوەندی لە استی پێویست لەگەڵ بەشەکانی کوردستان و دووربوونی رێکا کەلتووری ئەم هەرێمی کوردیە لە خوراسان و زمانی کوردی لە مەترسیدایە.