کەڵھوڕ

کەلهوڕ، یەکێک لە گەورەترین خێڵەکانی کوردە، یان کۆنفیدراسیۆنێکی ئەو هۆزانەی ناوچەی کرماشانی ئێران و سنوورەکانی نێوان عەجەم و عوسمانی ئەوسایە. لە ١٨٣٠یەکان هێشتا زۆربەی کەلهوڕ لە سەر ڕێبازی عەلیوڵڵاهی بوون، بەڵام لە سەرەتای ١٩٠٠ەکاندا کە دەستیان پێ کرد ڕۆڵی گرنگ بگێڕن، هەموو ڕێبازی خۆیانیان گۆڕی و بوونە شیعە، لە دەیەی یەکەمی سەدەی بیستەم، داودخانی کەلهوڕ، کە ناوبانگی بە ڕێگری دەرکردبوو، ناودارترین سەرۆکی کەلهوڕ بووە. داودخان کە مرد کوڕە گەورەکەی و کوڕەزایەکانی لەسەر سەرۆکایەتیکردنی کەلهوڕ بووە ململانێیان و لە ئەنجامدا سامانی هۆزەکەیان بە فیڕۆ دا.

عەشیرەتی کەلهوڕ بە دیالێکتی کوردیی باشووری دەئاخڤن و ئەگەر بێین و بەراوردی زاری کەلهوڕی لەگەڵ زارەکانی تری کوردیدا بکەین، دەبینین زاری کەلهوڕی بەپێی ڕواڵەتی زمان واتە دەنگسازی، وشەسازی و ڕستەسازی، نزیکترین زارە لە دیالێکتی کوردیی ناوەندی کە ناوەڕۆکی زمانی یەکگرتووی کوردییە و دەتوانین بە یەکێک لە وەچەزارەکانی کوردیی ناوەندی بژمێرین.

واتای ناوی کەڵهوڕ

دەربارەی ناوی ئەم هۆزە كوردە ، هێندێ كەس لەو بڕوایەدان كەدەبێ لە شێواز و ریشەی ئەم ناوە ورد ببینەوە تا بتوانین بە شیوەیەكی راست و دروست واتای ناوەكە ڕاڤە بەكەین. وشەكە وشەیەكی لێكدراوە و لە دوو وشە پێكدێت. (كەڵ) و (هوڕ یان هر) ئەم وشەیە بە چەند شێوەیەك گۆ دەكرێ وەكو (كەڵهور، كەڵهڕ، كەڵڕ). كەڵ بە واتای ئاسكە كێوی نێر دێت و لەتایبەتمەندیەكانی ئەم ئاژەڵە بوێری و خۆڕاگرانە چوست و چالاكی وتوند رەوەییە، بەشی دووەمی وشەكە (هوڕ یان هر) لە فەرهەنگەكاندا بە واتای (خۆر، خورشید، ئافتاو، هەتاو) لێكدراوەتەوەو لەتایبەتمەندیەكانی (خۆر = رۆژ) توندی درەوشانەوەیە. ئێستا ئەگەر بە شوێنی لایەنەلێكچووەكانی ئەم دوو وشەیە كەڵ و هۆر و لەگەڵ خەڵكی هۆزی كەڵهور دابگەرێین دەبێ تەماشایەكی ژینگە و قەڵەمڕەوی ئەم هۆزە بكەین واتا داوێن و بەرزاییە پڕ لە هەورازو نشێوەكانی زنجیرە شاخەكانی زاگرۆس ، ئەوەمان بۆ دەردەكەوێ كە خەڵكی ئەم هۆزە بەدرێژایی مێژوو لەگەڵ سەخت و نالەباری سروشتی ناوچەكەداو دەست و پەنچەیان داوەو بەئازایی و خۆراگەرانە وەك ئاسكی كێوی ژیاون وخۆیانلە گەڵ سەختی ناوچەكەدا راهێناوە و بەرگرییان لە خاكی خۆیان كردووە. تاقمێكی دیكە لەو باوەڕەدان كە كەڵهوڕییەكان لە نەژاددا كوردی ئاری رەسەنن، ئەم خەڵكە بە هۆی روخساری گەش و هەروەها خێرایی لە رادەبەدەریان لە رێرۆیشن وتەیكردنی شاخەكان و شێوە سەختەكان شوبهێنراون بەخۆر (خورشید) كە سەرچاوەی سەرنجراكیشانە.

ژینەگەو بارودوخی كۆمەڵاێتی هۆزی كەڵهوڕ

سنوری باكوری هۆزی كەڵهوڕ، هۆزەكانی كرند و گۆران و گۆران بان زەردەیە سنوری باشوری، خاكی حكومەتی والی پیشتكۆیە سنوری رۆژئاوای دەوڵەتی عێراقە (خانەقین و مەندەلی) هەروەها گەرمیانی هۆزی سنجاوی كە (مایەشت -ماددەشت)ەو گەرمیانی هۆزی كرندە. سنوری رۆژەڵاتی كوێستانی هۆزی زەنگەنەیە و بەشی لە كوێستانی هۆزی سنجاوی ماهیدەشت وباشوری كرماشانە. خەڵكی ئەم هۆزەلە راستیدا گەورەترین هۆزی رۆژاوای وڵاتە.ئەم هۆزە نیشتەجێی شارەكانی گەیلان غەرب و هاروناوا و بەشێ لە كڕند و نەفتشار و سۆمار و گاوارە و ئەیوان و مایەشت و دیێ قەڵاشاین لە سەرپێلی زەهاو و نەصرئابادی قەصری شیرین، نیشتەجین، ئەڵبەتە خەڵكی پەراكەندی مەردومی كەڵهوڕ زیاترە لەو دەڤەرانەی كە ناومان بردن، بۆ نموونە: ژمارەیەكی رۆز لە خەڵكی شاری كرماشان كەڵهورن. زۆربەی هەرە زۆری هۆزی كەڵهور لەو شوێنانە ژیانیان بە ئاژەڵ بەخێوكردن بەرێوەدەچێ. لە بۆ دابینكردنی لەوەڕ بۆ ئاژەڵەكانیان لە وەرزەكانی ساڵ هەمیشە خەریكی كۆچ و شۆین گۆڕینن. ئەم كۆچكردنە بۆتە هۆكاری بەرپابوونی ناكۆكی و ئاژاوەی نێوان ئەم هۆزە وهۆزەكانی دیكە. لە دیاریكردنی سنوری گەرمەسێر و سەردەسێری (گەرمیان و كوێستانی) هۆز، شاخە سەركەشەكانی (قەلاچە) لە باكوری شاری گەیلان و دەوروبەری دەشێ بە سنوور دابنرێ، واتە باشوری ئەم شاخە گەرمەسێر و باكوری سەردەسێری هۆزی كەڵهوڕە ((گەرمەسێر و سەردەسێر))ە تاقمێ لەم هۆزە نێشتەجێن و كۆچەرینین و خەریكی كشت وكاڵن و بە شێوەیەكی كەم ئاژەڵ بەخێوە دەكەن. لە بەرچاوگرتنی شەڕوئاژاوەی ناوچەیی ومەترسی رێگاوبان و ناوچەكە دەستێوەردانی حوكمڕانانی كرماشان و كێشە سروشتیەكان، ئەم خەڵكە كۆڕەو كۆچێان كردووە، لە سەردەسێر وگەرمەسێر لە شوێنی نزیك لە یەكترەوە دادەنیشن. تیرەكانی هۆز بریتین لە ( خاڵدی، شیانی، سیاسیا، كازم خانی تەڵەش، خەمان، كەرگا، كوڵەپا، هاروناوایی ،مەنسوری، كوڵەجۆ، ئەڵوەندی، شوان، ماێشتی، بڵاغ بەگی، زەینەڵخانی، شاێنی، هەیوانی، گەیڵانی، زوێری، منشی، گڵینی، شێرگ، دەێرەیی، وەرمزیاری هتد....) هەر تیرەیەك لەم تیرانە دەڤەری دیاری خۆی هەیە و دەڤەركە بە ناوی خۆیانەوە ناوبانگە. ناوچەكانیان بە رێككەوتن لە نێوان سەرۆك هۆز وكوێخاكاندا بەش دەكرێ. بە پێی قسەی بە ساڵاچووەكان، ئەوەمان بۆ دەردەكەوێ كە بە هۆی دەسەڵاتی فراوانی قەڵمڕەوی هۆزەكان پەیوەندی بە هێزودەسەڵاتی سەرۆك هۆزەكانەوە هەبووە لەوانە: داودخانی سەرۆك هۆزی كەڵهوڕ. دەسەڵاتی داودخان گەیشتە ڕادەیەك، بەرپرسانی كرماشان بە بێ ڕەزامەندی ئەو نەیاندەتوانی سەرۆك بۆ هۆزەكانی دیكە دیاریبكەن یان لایان بدەن.