بێخود: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دانانی نموونە شیعر -- لابردنی زانیاریی بێ پەیوەندی: بابەتی باووباپیرانی لە وتاری تایبەتی خۆیاندا دەبێ ببێت.
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
'''مەلا مەحموودی موفتی''' ناسراو بە '''بێخود''' ([[١٨٧٩]]-[[١٩٥٥]]) موفتی و مامۆستای ئایینی و شاعیرێکی بەناوبانگی کورد بووە.
{{کەسایەتی
| ناو = بێخود
| وێنە =
| قەبارەی وێنە =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| شوێنی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون = ١٨٧٥ز
| ڕێکەوتی مردن = ١٩٥٥ز
| شوێنی مردن = [[سلێمانی]]
| هۆکاری مردن =
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ = [[گردی سەیوان]]
| نیشتەجێ =
| نەتەوە = {{ئاڵا|کوردستان}}
| ناوەکانی تر =
| نەژاد =
| شارومەندێتی =
| ڕادەی خوێندەواری =
| دایەن =
| پیشە =
| ساڵانی چالاکی =
| خاوەنکار =
| شار =
| مووچە =
| دارایی =
| باڵا =
| کێش =
| ناسراو بە هۆی =
| سەرناو =
| وادە =
| پێشوو =
| جێگر =
| حیزب =
| بەرانبەرەکان =
| ئایین = [[ئیسلام]]
| هاوسەر =
| یار =
| منداڵەکان =
| دایک و باوک =
| خزمەکان =
| پەیوەندیەکان =
| خەڵاتەکان =
|واژوو =
| ماڵپەڕ =
| پەراوێزەکان =
}}
'''بێخود'''ى [[شاعیر]] ناوی ته‌واوى '''"مه‌حمود"ه‌ و‌ كوڕی موفتی حاجی مه‌لا ئه‌مینی كوڕی موفتی گه‌وره‌ حاجی مه‌لا ئه‌حمه‌دی چاوماره‌''' كه‌ ناوبانگی به‌ (پیرحه‌سه‌ن) ده‌ركردووه‌ ، ئه‌میش كوڕی مه‌لا مه‌حمودی دێلێژه‌یی پیرحه‌سه‌نی كوڕی مه‌لا ئه‌حمه‌دی دێلێژه‌ییه‌ كه‌ له‌ ساڵی (١٢٠٦)ی كوچیدا كۆچیدوایی كردووه‌ ، ئه‌میش كوڕی مه‌لا محه‌مه‌دی دێلێژه‌ییه‌ كه‌ به‌ناوبانگ بووه‌ به‌ ([[مه‌لای گه‌وره‌]]) و‌ له‌ ساڵی (١١٧٣)دا له‌ [[دێلێژه‌]] وه‌فاتیكردووه‌. ئه‌م زاته‌ خوێندنگه‌یه‌كی گه‌وره‌ی هه‌بووه‌ له‌ دێلێژه‌و‌ هاوچه‌رخی شێخ ڕه‌زای دێلێژه‌ بووه‌. مه‌لا مه‌حمود پیر حه‌سه‌نی كوڕه‌زای مه‌لا محه‌مه‌دی گه‌وره‌، لای زانای به‌ناوبانگ (ابن الحاج)ی جێشانه‌یی خوێندوویه‌تی، وه‌ پاش ئیجازه‌ وه‌رگرتنی خوێندنگه‌یه‌كی گه‌وره‌ی كردووه‌ته‌وه‌ له‌ دێلێژه‌، وه‌ پاش دروست كردنی شاری [[سلێمانی]] له‌ ١١٩٩ دا، چووه‌ته‌ ئه‌وێ، وه‌ له‌گه‌ڵ شێخ مەعروفی نۆدێی دا پێكه‌وه‌ له‌ [[مزگه‌وتی گه‌وره‌ی سلێمانی]] ده‌رسیان وتووه‌ته‌وه‌. وادیاره‌ پێكه‌وه‌ش فه‌قێی لای (ابن الحاج) بوون.


==ژیان==
بێخود ناوی مەحموود بووە و کوڕی موفتی «حاجی مەلا ئەمین» کوڕی موفتیی گەورە «حاجی مەلا ئەحمەدی چاومار» (ناسراو بە پیر حەسەن)ە. لە ساڵی ١٢٩٦ کۆچیدا لە دایک بووە. لای زانایانی ناوداری ئەو سەردەمەی [[سلێمانی]] خوێندنی تەواو کردووە.
ساڵی ١٩٠٠ زایینی کراوە بە حاکمی [[ھەڵەبجە]]، لەگەڵ مامۆستایان [[ڕەفیق حیلمی]] و [[زێوەر]]دا مامۆستایەتیی کردووە، بێ ئەوەی بەرامبەر بەوە ھیچ مانگانەیەک وەربگرێت.


پێش مردنی موفتی کاکی، چەند ساڵێکی لە [[ھەڵەبجە]] بەسەر بردووە. ئەوجا گەڕاوەتەوە بۆ [[سلێمانی]] و تا مردنی لە جێگاکەی ئەودا مفتی بووە.
ئه‌م زاته‌ سێ كوڕی زانای پایه‌ بڵندی بووه‌: (مه‌لا حه‌سه‌ن)، (مه‌لا حسین)، مه‌لا ئه‌حمه‌د).
مه‌لا حه‌سه‌ن-ی ناردووه‌ته‌ (مه‌رگه‌)ی پشده‌رو مه‌لا حسێن-ی له‌ دێلێژه‌ به‌جێهێشتووه‌و مه‌لا ئه‌حمدی له‌گه‌ڵ خۆی بردووه‌ته‌ [[سلێمانی]].
به‌م جۆره‌ باڵی زانستی به‌سه‌ر ئه‌و ناوچانه‌ی [[كوردستان]] دا كێشاوه‌. ئه‌م زاته‌ ساڵی 1239 كۆچی، كۆچیدوایی كردوه‌. مه‌لا ئه‌حمه‌د كوڕی مه‌لا محمودی پیر حه‌سه‌نی، كه‌ به‌ناوبانگ بووه‌ به‌ (چاومار)، لای باوكی و لای شێخ معروفی نۆدێ‌و مه‌لا عه‌بدوڵڵاى ڕه‌ش خوێندویه‌تی كه‌ به‌ناوبانگ بووه‌ به‌ (مه‌لا ڕه‌ش) و (شێخ الاسلام)ی بابانه‌كان بووه‌، مۆڵه‌تیشی لای شێخ مەعروفی نۆدێ وه‌رگرتووه‌. ئه‌م زاته‌ له‌ [[مزگه‌وتی موفتی]] دا ده‌رسی وتوه‌ته‌وه‌ له‌ خۆی دروستیكردووه‌ و ده‌كه‌وێته‌ نزیكی [[به‌رده‌ركی سه‌را]]ی ئێستای [[سلێمانی‌]] و كه‌ خوێندنگه‌یه‌كی گه‌وره‌ش بووه‌. ئێستا جێگه‌ی ئه‌و خوێندنگایه‌‌ و ماڵی مه‌لا ئه‌حمه‌د خۆی، ئوتێل‌ و دووكانه‌كانی (حاجی برایم ئاغایه‌)، زانایانی به‌ناوبانگی وه‌ك مه‌لای پێنجوێنی‌ و موفتی زه‌هاوی‌ و شێخ ئه‌حمه‌د فائز لای ئه‌م زاته‌ خوێندوویانه‌.


پاش نیوەڕۆی [[٢٥ی ئاب]]ی [[١٩٥٥]] (١٣٧٥ی کۆچیی مانگی) لە سلێمانی فەوتی کردووە.
ساڵی ١٢٥٥ كۆچی بووه‌ به‌ (رئیس المدرسین)ی [[سلێمانی‌]] و ساڵی ١٢٧٩ى كۆچی ، پایه‌ی موفتێی دراوه‌تێ‌ و له‌ ڕه‌جه‌بی ساڵی ١٢٨٨ كۆچی دا له‌ حیجاز كۆچیدوایی كردووه‌. له‌ پاش وه‌فاتی (چاومار) حاجی مه‌لا ئه‌مینی كوڕی جێگای ئه‌گرێته‌وه‌‌ و له‌ ١٣٠٣ دا بووه‌ به‌ حاكمی [[سلێمانی‌]] و له‌ ساڵی 1307 كۆچی دا بووه‌ به‌ موفتی‌ و مه‌دالیه‌ی مه‌جیدیی دراوه‌تێ‌ و كراوه‌ به‌ وه‌كیلی دائیره‌ی مه‌شیخه‌تی [[ئیسلام]]ی له‌ [[سلێمانی]]. ئه‌م زاته‌ له‌ ١٣١٥ كۆچی دا كۆچیدوایی كردووه‌. گه‌لێك نووسراوی به‌نرخی هه‌یه‌.


==نموونەی شیعرەکانی==
پاش حاجی مه‌لا ئه‌مین ، مه‌لا عه‌بدوالعه‌زیزی كوڕه‌ گه‌وره‌ی ئه‌بێ به‌ موفتی [[سلێمانی]] ، كه‌ له‌و كاته‌دا ئه‌مه‌نی ٢١ ساڵ بوو ، به‌ڵام پایه‌یه‌كی زانستیی به‌رزی هه‌بووه‌و هه‌ر به‌هۆی ئه‌و پایه‌ی زانستییه‌وه‌ كراوه‌ به‌ ئه‌ندامی كۆڕی زانیاری (المجمع العلمی)ی [[دەوڵەتی عوسمانی]] و مه‌دالیه‌ی مه‌جیدی پێدراوه‌ و گه‌لێ ئه‌ركی گه‌وره‌ی تری پێسپێراوه‌ ، وه‌ك سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌نجومه‌نی مه‌عاریفی [[سلێمانی]] ، حاكمیه‌تی‌ و وه‌كاله‌تی دائیره‌ی مه‌شێخه‌تی ئیسلامی له‌ ده‌وڵه‌تی عوسمانی دا كه‌ مه‌ركه‌زه‌كه‌ی له‌ [[ئەستەمبوڵ]] بووه‌ ، هه‌روه‌ها به‌هۆی پایه‌ی زانستییه‌وه‌ كاربه‌ده‌ستانی دائیره‌ی مه‌شێخه‌تی ئیسلامی ویستوویانه‌ له‌ خۆیانی نزیكخه‌نه‌وه‌‌ و ساڵی ١٣١٨ كۆچی كردوویانه‌ به‌ موفتی (بۆرسه‌)، به‌ڵام نه‌چووه‌. ساڵی ١٣٢٠ كۆچیش دا كردوویانه به‌ موفتی (ئه‌دڕنه‌)، به‌ڵام ئه‌وه‌شی نه‌ویستوه‌.
{{شیعر

|لەو ڕۆژەوە ڕۆیشتووە تۆراوە دڵی من
كه‌ [[ئینگلیز]]ه‌كانیش [[سلێمانی]] یان داگیركرد، موفتی به‌ربه‌ره‌كانێیه‌كی توندی كردن. له‌به‌ر ئه‌وه‌ به‌توندی له‌گه‌ڵی جووڵانه‌ته‌وه‌ و هه‌موو ئه‌و فرمانانه‌یان لێسه‌ندووه‌ته‌وه‌ كه‌ پێی سپێرابوو. پاش دامه‌زرانی حكومه‌تی خۆماڵیش، موفتی هه‌ر به‌ردوامبوو له‌ به‌جێهێنانی ئه‌ركه‌ ئاینییه‌كانی سه‌رشانی دا بۆ خزمه‌تی [[ئیسلام]] و موسوڵمانان، سه‌رده‌مێك سه‌رۆكی لقی كۆمه‌ڵی (الهدایه‌ الاسلامیه‌) بوو له‌ [[سلێمانی]].ئه‌م زاته‌ له‌ (5 ی شوال)ی ١٣٦٦ كۆچی، ڕێكه‌وتی ١٩٤٧/٨/٢٠ جیهانی به‌جێهێشت.
|ھەرچەند ئەگەڕێم بێ سەر و شوێن ماوە دڵی من

|ئاخۆ بە چ شاخێکەوە گیرساوە دڵی من
بێخود یش له‌ ساڵی ١٢٩٦ كۆچیدا هاتوه‌ته‌ دونیاوه‌، لای زانایانی ناوداری ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی [[سلێمانی]] خوێندنی ته‌واوكردووه‌.
|'''یا خۆ بە چ داخێکەوە سووتاوە دڵی من'''
ساڵی ١٩٠٠ زاینی كراوه‌ به‌ حاكمی [[هه‌ڵه‌بجه‌]]، له‌گه‌ڵ مامۆستایان ([[ڕەفیق حیلمی]]) ([[زێوه‌ر]]) دا مامۆستایه‌تیی كردووه‌، بێئه‌وه‌ی به‌رامبه‌ر به‌وه‌ هیچ مانگانه‌یه‌ك وه‌ربگرێت.
|ئەو ھەمدەمی غەمخوار و نەدیمی منە یا ڕەب

|ئەو مەحرەمی ئەسرار و قەدیمی منە یا ڕەب
پێش كۆچیدوایی موفتی كاكی، چه‌ند ساڵێكی له‌ [[هه‌ڵه‌بجه‌]] به‌سه‌ربردووه‌. ئه‌وجا گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ [[سلێمانی‌]] و تا مردنی له‌ جێگاكه‌ی ئه‌ودا مفتی بووه‌.[[کاتژمێر]] سێ‌ و چاره‌كی پاشنیوه‌ڕۆی ١٩٥٥/٨/٢٥ به‌رامبه‌ر به‌ (١٣٧٦ی كۆچی) بۆ دواجار ماڵئاوایی كرد، به‌ كۆچیدوایی ئه‌م زاته‌ چرایه‌كی تری [[شیعری كلاسیكی كوردی]] كوژایه‌وه‌.
|ئەو گەوھەری شەھوار و یەتیمی منە یا ڕەب
|'''کەوتۆتە چ بەحرێکەوە، خنکاوە دڵی من'''
|مەجنوونی دوو گیسوویی چ لەیلایێکە ئاخۆ
|یا وامیقی جادوویی چ عەزرایێکە ئاخۆ
|دێوانەیی ئاھوویی چ سەحرایێکە ئاخۆ
|'''کام چیھرەپەری دیوە کە ترساوە دڵی من'''
|...
|...
|قوربانی کەسێ بم کە بە قوربانی نەبی بێ
|وەک بەندە سەگی دەرگەھی شاھی عەرەبی بێ
|شاھی عەرەبی یەعنی قورەیشی نەسەبی بێ
|'''جەرگی بە دوو ئەبرۆی ئەوە جنراوە دڵی من'''
|زاتێکی وەھای گرتووە ڕۆحم بە فیدای ئەو
|شاھان شەو و ڕۆژ دێنە قەدەمبۆسی گەدای ئەو
|'''«بێخود»''' مەبە ئیتر بە ئومێد و بە تەمای ئەو
|'''نایێتەوە لات گەر سەری داناوە دڵی من'''
}}


==سەرچاوەکان==
==سەرچاوە==
* دیوانی بێخود، ھۆنراوەی: مەلا مەحموودی موفتی (بێخود)، کۆکردنەوە و ڕێکخستن و لەسەر نووسینی: محەممەدی مەلا عەبدولکەریم. سنە: بڵاوکردنەوەی کوردستان، ٢٠٠٧.
* کتێبی : گوڵستانی ئیرەم لە وەصفی فەخری عالەم ، ئامادەکردنی : عوسمان سەنگاوی
* کتێبی : گوڵستانی ئیرەم لە وەصفی فەخری عالەم ، ئامادەکردنی : عوسمان سەنگاوی
* http://www.kurdsat.tv


{{شیعری کلاسیکی کوردی}}
[[پۆل:شاعیرانی کورد]]

وەک پێداچوونەوەی ‏١٩:٥٩، ٢٥ی ئابی ٢٠١٦

مەلا مەحموودی موفتی ناسراو بە بێخود (١٨٧٩-١٩٥٥) موفتی و مامۆستای ئایینی و شاعیرێکی بەناوبانگی کورد بووە.

ژیان

بێخود ناوی مەحموود بووە و کوڕی موفتی «حاجی مەلا ئەمین» کوڕی موفتیی گەورە «حاجی مەلا ئەحمەدی چاومار» (ناسراو بە پیر حەسەن)ە. لە ساڵی ١٢٩٦ کۆچیدا لە دایک بووە. لای زانایانی ناوداری ئەو سەردەمەی سلێمانی خوێندنی تەواو کردووە. ساڵی ١٩٠٠ زایینی کراوە بە حاکمی ھەڵەبجە، لەگەڵ مامۆستایان ڕەفیق حیلمی و زێوەردا مامۆستایەتیی کردووە، بێ ئەوەی بەرامبەر بەوە ھیچ مانگانەیەک وەربگرێت.

پێش مردنی موفتی کاکی، چەند ساڵێکی لە ھەڵەبجە بەسەر بردووە. ئەوجا گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی و تا مردنی لە جێگاکەی ئەودا مفتی بووە.

پاش نیوەڕۆی ٢٥ی ئابی ١٩٥٥ (١٣٧٥ی کۆچیی مانگی) لە سلێمانی فەوتی کردووە.

نموونەی شیعرەکانی

سەرچاوەکان

  • دیوانی بێخود، ھۆنراوەی: مەلا مەحموودی موفتی (بێخود)، کۆکردنەوە و ڕێکخستن و لەسەر نووسینی: محەممەدی مەلا عەبدولکەریم. سنە: بڵاوکردنەوەی کوردستان، ٢٠٠٧.
  • کتێبی : گوڵستانی ئیرەم لە وەصفی فەخری عالەم ، ئامادەکردنی : عوسمان سەنگاوی