جەلال بایار

"'جەلال بایار"' (به تورکیی ئیستانبولی: Mahmut Celâl Bayar) سیاسەتمەداری تورک و سێیەمین سەرۆک کۆماری تورکیا بوو. ئەو لە ۱٦ گۆڵانی ۱٨٨۳ لە دایک بووە.

ژیانی سەرەتایی

جەلال بایار لە گوندی ئوموربی سەر بە شاری جیملک نزیکی دەریای مەڕمەڕە لە ویلایەتی بۆرسا لە سالی ۱٨٨۳ لەدایک بووە. باوکی ماموستای زانستە ئیسلامیەکان بوو کە لە شاری لوم لە بولغاریا بەرەو تورکیا کوچ کرد. لە دوای ئەوەی جەلال خوێندنی قوتابخانە کوتایی هێنا، لە سەرەتا دا لە دادگای جیملک دا و دواتر لە بانکی کشتوکاڵی کە ئێستا لە باکە بەناوبانگەکانی تورکیایە وەک فەرمانبەر کار کرد. لە دوای ئەو لە بانکێکی ئەلمانی ب ناوی (دویچە ئوریانت) کار کرد.

ژیانی سیاسی

جەلال بایار لە سالی ۱۹۰٨ پەیوەندی به کومەڵەی ئیتحاد و تەرەقی کرد، و جەلال یەکێک لە ئەندامە چاڵاکەکانی ئەم کومەڵەیە بوو. هەروەها ئەو بوو بە سەرۆکی ڵقی ئەم کومڵەیە لە شاری ئیزمیر و بە هوی هاوکاریەکانی کۆلیژێکی کچانە و وێستگەیەکی شەمەندەفڕ دامەزڕا. لە سالی ۱۹۱۹ جەلال بایار بە نوێنەرایەتی خەڵکی ساروهان مانیسای ئەمڕو بوو بە ئەندام لە پەڕلەمانی عوسمانی لە ئیستانبوڵ، بەڵام کاتێک کە سۆڵتانی عوسمانی دەستوەردان لە ناو دەستوری دەولەت دا کرد، بە دیدی بایار ئەم کارە پێچەوانەی نسشتمانپەروەریە، لە بەر ئەم هویە لە سالی ۱۹۲۰ رو لە ئەنقەرە کرد و پەیوەندی به موستەفا کەمال پاشا کرد تاکو بەشداری لە بزووتنەوەی سەربەخوویی تورکیا بکات. دواتر بایار لە ناو (ڕێکخڕاوی پاراستنی مافەکانی ئەنادوڵ و روملی) بوو بە ئەندامێکی کارا و ئەمە یەکێکە لەو ڕێکخڕاوانەی کە لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم دامەزڕا. دواتر لە لایەن خەڵکی بۆرسا بوو بە نوینەر لەناو ئەنجونمەنی نیشتمانی گەورەی تورکیا کە تازە دامەزڕا بوو. لە هەمان سال دا بوو بە جێگری وەزیری ئابووری حکومەت و لە ۲۷ شوباتی ۱۹۲۱ خوی بوو بە وەزیری ئابووری و لە سالی ۱۹۲۲ همان سال نایب وزیر اقتصاد دولت شد و در ۲۷ فوریه ۱۹۲۱‌ خود وزیر اقتصاد شد و لە سالی ۱۹۲۲ وەک ڕاوێژکاری عیسمەت ئینۆنو بەشداری لەو شاندەی تورکیا دا کرد کە بو مەرەمی بەستنی کۆنگرەی ئاشتی بەرەو شاری لوزان بەڕێکەوت. لە هڵبژاردنەکانی سالی ۱۹۲۳ جەلال بایار بە نوێنەرایەتی خەڵکی شاری ئیزمیر سەرکەوت بو پەڕلەمانی تورکیا و لە ۲٦ ئابی ۱۹۲۴ بایار یەکەمین بانکی نیشتمانی لە ئەنقەرە دامەزراند و تا سالی ۱۹۳۲ بڕێوەبەری ئەو بانکە بوو. در ۲۵ اکتبر ۱۹۳۷ کمال آتاتورک وی را به مقام نخست وزیری در حکومت نهم برگزید بعد از اینکه عصمت اینونو از این مقام کناره گیری کرد و تا موقع مرگ آتاتورک در سال ۱۹۳٨ در سمت نخست وزیری باقی ماند. بعد از مرگ آتاتورک، عصمت اینونو ریاست جمهوری ترکیه در همان سال به عهده گرفت. بایار در ۲۵ ژانویه ۱۹۳۹ از مقام خود استعفا داد بعد از اینکه سو تفاهمی از نظر سیاسی بین او و عصمت اینونو پیدا شد. جلال بایار تا سال ۱۹۴۵ عضو حزب جمهوری خواه خلق بود اما در ۲۷ ژانویه ۱۹۴۶ حزبی جدید بنام حزب دموکرات را که یک حزب اسلامی محافظه کار بود به همکاری عدنان مندرس, فوآد کوپرولو و رفیق کورالتان تٲسیس کرد. این حزب جدید در انتخابات ۱۴ می ۱۹۵۰ موفقیتی بزرگ را به دست آورد و از ۴٨۷ کرسی پارلمانی ۴۰٨ کرسی را کسب کرد و پارلمان ترکیه که اکثریت آن با حزب دموکراسی بود جلال بایار را به عنوان رئیس جمهور ترکیه انتخاب کرد. در انتخابات ۱۹۵۴ و ۱۹۵۷ هم بایار به عنوان رئیس جمهور ترکیه برگزیده شد که به این طریق بایار به مدت ۱۰ سال از ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ رئیس جمهور ترکیه بود و در این مدت عدنان مندرس هم نخست وزیر ترکیه بود.

کودتای نظامی[ویرایش] در روز ۲۷ می ۱۹۶۰ ارتش ترکیه کودتای نظامی علیه دولت جلال بایار انجام داد و در پی آن حکومت مندرس سقوط کرد و کودتاچیان رئیس جمهور ترکیه جلال بایار و نخست وزیر عدنان مندرس و چند تن از اعضای حکومت وی و حزب دموکرات را به جزیره کوچک ایصی یادا در دریای مرمره فرستادند و در ۱۰ ژوئن همان سال آنها را به دادگاه سپردند و دادگاه عالی کشور جلال بایار و عدنان مندرس را به زیرپا گذاشتن قانون اساسی متهم کردند و با ۱۵ شخص دیگر در ۱۵ سپتامبر ۱۹۶۱ به اعدام محکوم شدند. اما کمسیون لشکری حاکم حکم اعدام را بر عدنان مندرس و بولاتکان و زورلو اجرا کردند و حکم جلال بایار و ۱۲ شخص دیگر را تغییر دادند و به حبس ابد تخفیف دادند و بایار را به یک زندان در قیصری انتقال دادند، اما در روز ۲۷ نوامبر ۱۹۶۴ به خاطر بیماری شدیدی بایار را آزاد کردند.

سالهای آخر و زندگی خصوصی[ویرایش] در سال ۱۹۶۶ بطور رسمی از جانب حکومت عفو برای وی صادر شد و تمام حقوق سیاسی را به وی پس دادند. بایار یک دعوت حکومت مشعر بر اینکه عضو مجلس پیران ترکیه بشود رد کرد و اظهار کرد که هر کس شایسته این مقام نیست و کسی که این مقام را داشته باشد باید از طرف ملت ترکیه انتخاب بشود. جلال بایار در ۲۲ اوت ۱۹٨۶ و در سن ۱۰۳ سالگی زندگی را به درود گفت. بایار پدر سه فرزند بود: (Rwfii 1904-1940)، (Turgut 1911-1983)، (Nilüfer 1921). بزرگترین فرزند بایار (Refii) مدیر عام کمپانی Reinurance بود، و همینطور روزنامه نگار بود و رونامه خلق را از سال ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۱ با جمال کوتای نشر کرد. دختر بایار بنام (Nilüfer) که با شخصی بنام (Ahmed Ihsan Gürsey (1911-2008 ازدواج کرد، نماینده مردم کوتاهیه از حزب دموکرات میان سالهای ۱۹۴۶ تا ۱۹۶۰ بود، و نماینده بورصا از حزب عدالت بین سالهای ۱۹۶۵ و ۱۹۶۹ و همینطور نماینده استانبول از حزب دموکراتیک بین سالهای ۱۹۷۳ و ۱۹۷۵ و بعد از آن از حزب عدالت میان سالهای ۱۹۷۵ و ۱۹٨۰ بود.

افتخارات[ویرایش] در سال ۱۹۵۴ بایار لقب افتخاری دکترا را از دانشگاه بلگراد دریافت کرد. در سال ۱۹۵٨ دانشگاه آزاد برلین لقب دکترا را به جلال بایار اهدا کرد. دانشگاه مانیسا در سال ۱۹۹۲ به نام دانشگاه جلال بایار ثبت شد.