تیز: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
No edit summary
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
'''تیز''' یان ته‌نز (به‌ فارسی: طنز ، به‌ ئینگلیزی: satire) [[هونه‌ر]] ێکه‌ که‌ ناله‌باری و نه‌گونجاوییه‌کانی [[کۆمه‌ڵگه‌]] که‌ به‌ڕواڵه‌ت له‌بار و گونجاو ده‌نوێنن، به‌ شێوه‌یه‌کی هونه‌رمه‌ندانه‌ و [[جوانیناسی|جوانیناسانه‌]] ده‌رده‌خات.
'''تیز''' یان تەنز (بە فارسی: طنز ، بە ئینگلیزی: satire) [[ھونەر]] ێکە کە نالەباری و نەگونجاوییەکانی [[کۆمەڵگە]] کە بەڕواڵەت لەبار و گونجاو دەنوێنن، بە شێوەیەکی ھونەرمەندانە و [[جوانیناسی|جوانیناسانە]] دەردەخات.
==ڕیشەی وشە==
==ڕیشه‌ی وشه‌==
تیز له‌ وشه‌دا به‌ واتای تانه‌ و پلاری تێکه‌ڵ به‌ پێکه‌نینه‌.
تیز لە وشەدا بە واتای تانە و پلاری تێکەڵ بە پێکەنینە.
ئه‌م وشه‌یه‌ به‌ هاوتای وشه‌ی satire له‌ ئینگلیزیدا هه‌ڵبژێردراوه، که‌ له‌بنه‌ڕه‌تدا‌ [[یۆنان|یۆنانییه‌]] . satira ناوی قه‌رتاڵه‌یه‌ک پڕ له‌ میوه‌ی جۆراوجۆره‌ که‌ پێشکه‌شی یه‌کێک له‌ خودایانی کشتوکاڵ کراوه‌.
ئەم وشەیە بە ھاوتای وشەی satire لە ئینگلیزیدا ھەڵبژێردراوە، کە لەبنەڕەتدا [[یۆنان|یۆنانییە]] . satira ناوی قەرتاڵەیەک پڕ لە میوەی جۆراوجۆرە کە پێشکەشی یەکێک لە خودایانی کشتوکاڵ کراوە.
==چییه‌تی==
==چییەتی==
تیز مرۆڤ تووشی ڕامان ده‌کات و که‌سایه‌تییه‌کی ئاڵۆز و چه‌ن لۆی هه‌یه‌.
تیز مرۆڤ تووشی ڕامان دەکات و کەسایەتییەکی ئاڵۆز و چەن لۆی ھەیە.
ئه‌گه‌رچی سروشتی له‌ سه‌ر پێکه‌نینه‌ به‌ڵام پێکه‌نین ته‌نیا وه‌ک ئامێرێک بۆ گه‌یشتن به‌ ئامانجێکی به‌رزتر و وریا کردنه‌وه‌ی مرۆڤ له‌ قووڵای گناسی و به‌دفه‌ڕییه‌کان، به‌کار ده‌هێنێت. گه‌رچی له‌ڕواڵه‌تدا مرۆڤ ده‌خاته‌ پێکه‌نین، به‌ڵام له‌ پشت ئه‌م پێکه‌نینه‌دا ڕاستییه‌کی تاڵی حه‌شار داوه‌ که‌ پێکه‌نینه‌که‌ له‌ ده‌روونی مرۆڤدا ده‌خنکێنێ و تووشی بیرکردنه‌وه‌ و ڕامانی ده‌کات.
ئەگەرچی سروشتی لە سەر پێکەنینە بەڵام پێکەنین تەنیا وەک ئامێرێک بۆ گەیشتن بە ئامانجێکی بەرزتر و وریا کردنەوەی مرۆڤ لە قووڵای گناسی و بەدفەڕییەکان، بەکار دەھێنێت. گەرچی لەڕواڵەتدا مرۆڤ دەخاتە پێکەنین، بەڵام لە پشت ئەم پێکەنینەدا ڕاستییەکی تاڵی حەشار داوە کە پێکەنینەکە لە دەروونی مرۆڤدا دەخنکێنێ و تووشی بیرکردنەوە و ڕامانی دەکات.
بەم بۆنەوە دەڵێن : "تیز گریانێکە بە قاقاوە، تیز پێکەنینێکە بە ئاخەوە"
به‌م بۆنه‌وه‌ ده‌ڵێن : "تیز گریانێکه‌ به‌ قاقاوه‌، تیز پێکه‌نینێکه‌ به‌ ئاخه‌وه‌"
تیز له‌ خۆیدا ده‌روونی مرۆڤ هه‌ڵده‌شێوێنێ، دڕدۆنگییه‌کای پتر ده‌کا و مرۆڤ له‌ خه‌وی خۆشی دڵنیای داده‌چڵه‌کێنێ.جان درایدێن له‌ وتاری "هونه‌ری تیز"دا تیزی به‌ شمشێرێک چواندووه‌ که‌ زۆر به‌ شه‌نگی سه‌ر له‌ له‌ش جیا ده‌کاته‌وه‌ و ده‌یخاته‌وه‌ شوێنی خۆی.
تیز لە خۆیدا دەروونی مرۆڤ ھەڵدەشێوێنێ، دڕدۆنگییەکای پتر دەکا و مرۆڤ لە خەوی خۆشی دڵنیای دادەچڵەکێنێ.جان درایدێن لە وتاری "ھونەری تیز"دا تیزی بە شمشێرێک چواندووە کە زۆر بە شەنگی سەر لە لەش جیا دەکاتەوە و دەیخاتەوە شوێنی خۆی.
==شێوه‌کانی تیز==
==شێوەکانی تیز==
جۆره‌کانی به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی که‌ تیزنووس ده‌یخولقێنێ زۆره‌؛ وه‌ک [[ڕۆمان]] ، [[شانۆ]] ، [[شیعر]] ، [[چیرۆک]] و... به‌ڵام ته‌کنیکه‌کانی زۆر نین و بریتین له‌:1. بچووک کردنه‌وه‌ 2. گه‌وره‌ کردنه‌وه‌ 3. لاسایی کردنه‌وه‌ی پێکه‌نیناوی به‌رهه‌مێکی ئه‌ده‌بی ناسراو 4. خولقاندنی بارودۆخێک له‌ به‌رهه‌مدا که‌ له‌خۆیدا پێکه‌نینی بێ 5. به‌کار هێنانی وشه‌ی سه‌رزاری که‌سی به‌رتیز له‌ چوارچێوه‌یه‌کی پێکه‌نینیدا
جۆرەکانی بەرھەمی ئەدەبی کە تیزنووس دەیخولقێنێ زۆرە؛ وەک [[ڕۆمان]] ، [[شانۆ]] ، [[شیعر]] ، [[چیرۆک]] و... بەڵام تەکنیکەکانی زۆر نین و بریتین لە:١. بچووک کردنەوە ٢. گەورە کردنەوە ٣. لاسایی کردنەوەی پێکەنیناوی بەرھەمێکی ئەدەبی ناسراو ٤. خولقاندنی بارودۆخێک لە بەرھەمدا کە لەخۆیدا پێکەنینی بێ ٥. بەکار ھێنانی وشەی سەرزاری کەسی بەرتیز لە چوارچێوەیەکی پێکەنینیدا


ئامانجی تیز وریابوونه‌وه‌ و تێڕامانی مرۆڤه‌ له‌ خاڵه‌ لاوازه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ به‌شێوه‌یه‌کی هونه‌رمه‌ندانه و به‌ مه‌به‌ستی چاکسازی، و هه‌ر به‌م تایبه‌تمه‌ندییه‌ له‌ قسه‌ی خۆش و نه‌سته‌ق، حه‌نه‌ک و فڕاوێژی (هه‌جو) و... جیا ده‌بێته‌وه‌‌.
ئامانجی تیز وریابوونەوە و تێڕامانی مرۆڤە لە خاڵە لاوازەکانی کۆمەڵگە بەشێوەیەکی ھونەرمەندانە و بە مەبەستی چاکسازی، و ھەر بەم تایبەتمەندییە لە قسەی خۆش و نەستەق، حەنەک و فڕاوێژی (ھەجو) و... جیا دەبێتەوە.
==سەرچاوە==
==سه‌رچاوه‌==
* L'Ironie littéraire. Essai sur les formes de l'écriture oblique by Philippe Hamon, Hachette Littérature, ۱۹۹۶
* L'Ironie littéraire. Essai sur les formes de l'écriture oblique by Philippe Hamon, Hachette Littérature, ۱۹۹۶
* Der Ernst der Ironie. by Rudolf Lüthe, Königshausen & Neumann, ۲۰۰۳
* Der Ernst der Ironie. by Rudolf Lüthe, Königshausen & Neumann, ۲۰۰۳

وەک پێداچوونەوەی ‏٢١:١٩، ١١ی ئەیلوولی ٢٠١٥

تیز یان تەنز (بە فارسی: طنز ، بە ئینگلیزی: satire) ھونەر ێکە کە نالەباری و نەگونجاوییەکانی کۆمەڵگە کە بەڕواڵەت لەبار و گونجاو دەنوێنن، بە شێوەیەکی ھونەرمەندانە و جوانیناسانە دەردەخات.

ڕیشەی وشە

تیز لە وشەدا بە واتای تانە و پلاری تێکەڵ بە پێکەنینە. ئەم وشەیە بە ھاوتای وشەی satire لە ئینگلیزیدا ھەڵبژێردراوە، کە لەبنەڕەتدا یۆنانییە . satira ناوی قەرتاڵەیەک پڕ لە میوەی جۆراوجۆرە کە پێشکەشی یەکێک لە خودایانی کشتوکاڵ کراوە.

چییەتی

تیز مرۆڤ تووشی ڕامان دەکات و کەسایەتییەکی ئاڵۆز و چەن لۆی ھەیە. ئەگەرچی سروشتی لە سەر پێکەنینە بەڵام پێکەنین تەنیا وەک ئامێرێک بۆ گەیشتن بە ئامانجێکی بەرزتر و وریا کردنەوەی مرۆڤ لە قووڵای گناسی و بەدفەڕییەکان، بەکار دەھێنێت. گەرچی لەڕواڵەتدا مرۆڤ دەخاتە پێکەنین، بەڵام لە پشت ئەم پێکەنینەدا ڕاستییەکی تاڵی حەشار داوە کە پێکەنینەکە لە دەروونی مرۆڤدا دەخنکێنێ و تووشی بیرکردنەوە و ڕامانی دەکات. بەم بۆنەوە دەڵێن : "تیز گریانێکە بە قاقاوە، تیز پێکەنینێکە بە ئاخەوە" تیز لە خۆیدا دەروونی مرۆڤ ھەڵدەشێوێنێ، دڕدۆنگییەکای پتر دەکا و مرۆڤ لە خەوی خۆشی دڵنیای دادەچڵەکێنێ.جان درایدێن لە وتاری "ھونەری تیز"دا تیزی بە شمشێرێک چواندووە کە زۆر بە شەنگی سەر لە لەش جیا دەکاتەوە و دەیخاتەوە شوێنی خۆی.

شێوەکانی تیز

جۆرەکانی بەرھەمی ئەدەبی کە تیزنووس دەیخولقێنێ زۆرە؛ وەک ڕۆمان ، شانۆ ، شیعر ، چیرۆک و... بەڵام تەکنیکەکانی زۆر نین و بریتین لە:١. بچووک کردنەوە ٢. گەورە کردنەوە ٣. لاسایی کردنەوەی پێکەنیناوی بەرھەمێکی ئەدەبی ناسراو ٤. خولقاندنی بارودۆخێک لە بەرھەمدا کە لەخۆیدا پێکەنینی بێ ٥. بەکار ھێنانی وشەی سەرزاری کەسی بەرتیز لە چوارچێوەیەکی پێکەنینیدا

ئامانجی تیز وریابوونەوە و تێڕامانی مرۆڤە لە خاڵە لاوازەکانی کۆمەڵگە بەشێوەیەکی ھونەرمەندانە و بە مەبەستی چاکسازی، و ھەر بەم تایبەتمەندییە لە قسەی خۆش و نەستەق، حەنەک و فڕاوێژی (ھەجو) و... جیا دەبێتەوە.

سەرچاوە

  • L'Ironie littéraire. Essai sur les formes de l'écriture oblique by Philippe Hamon, Hachette Littérature, ۱۹۹۶
  • Der Ernst der Ironie. by Rudolf Lüthe, Königshausen & Neumann, ۲۰۰۳