دیواری بەرلین: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب سەرچاوە+ چاککردنەوەی هەڵەی زانستی (وتووێژ)
ھێڵی ١٦: ھێڵی ١٦:
پەڕگە:Berlin Wall 1961-11-20.jpg|کرێکارانی ئاڵمانیای ڕۆژئاوا لەکاتی دروستکردنی دیواری بەرلین ساڵی ١٩٦١
پەڕگە:Berlin Wall 1961-11-20.jpg|کرێکارانی ئاڵمانیای ڕۆژئاوا لەکاتی دروستکردنی دیواری بەرلین ساڵی ١٩٦١
</gallery>
</gallery>
دیوارێ بەرلینێ
دیوارێ بەرلینێ (ب زمانێ ئەلمانی: بەرلینەر ماور) دیوارەکی درێژ ھەر دوو رەخێن بەرلینێ ژ ئێک جودا دکەت د ناڤبەرا رۆژھەلات و رۆژئاڤا و ھەرێمێن دەوروبەر ل ئەلمانیا رۆژھەلات دا. ئارمانج ژ ئاڤاکرنا دیواری سینۆردارکرنا ھاتوچوونێ ل ناڤبەر بەرلینا رۆژئاڤا و ئەلمانیایا رۆژھەلات بوو. ل ١٣ تەباخا سالا ١٩٦١ێ دەست ب ئاڤاکرنا ئەڤی دیواری ھاتیە کرن، سەرانسەری چەندین سالان ھاتیە بھێزکرن، لێ ل رۆژا ٩ێ ھەیڤا چریا دووێ ژ سالا ١٩٨٩ێ ھاتە ڤەکرن و پاشێ ژی ھاتە ھەرفاندن ب شێوەیەکی نیڤ تەڤاڤ.
پشتی ب دوماھیک ھاتنا شەرێ جیھانێ یێ دووەم ل سالا ١٩٤٥ێ، ئەلمانیا ھاتە دابەشکرن ل سەر سێ پارچەیێن داگیرکری ڤە ل دویڤ پەیمانا (یاڵتە)، ئەو دەولەتێن داگیرکەر ژی وەلاتێن ئێکگرتیێن ئەمریکا، ئێکەتیا سۆڤیێت، بریتانیا و فرنسا، ئەڤان ھەر چوار دەولەتان ئەلمانیا داگیرکری برێڤەدبر، پایتەختا رایخێ ئەلمانی یا بەرێ ئەو ژی ھاتە دابەشکرن ل سەر چوار دەڤەران، د ئەڤێ دەمێ دا شەڕێ سار دەسپێکر ل ناڤبەرا سەربازگەھا سۆشیالیست یا رۆژھەلات و رۆژئاڤایێ سەرمایەدار. و باژارێ بەرلینێ بوو ب دەپێ شانۆییا جەنگێن سیخوری و ھەوالگیریێ.
ل سالا ١٩٤٩ێ پشتی ئاڤاکرنا کۆمارا ئەلمانیایا ئێکگرتی (ئەلمانیا رۆژئاڤا) د ھەرێمێن داگیرکری دا ژ ئالیێ وەلاتێن ئێکگرتیێن ئەمریکا و بریتانیا و فرنساڤە و ئاڤاکرنا کۆمارا ئەلمانیا دیمۆکرات (ئەلمانیا رۆژھەلات) ل دەڤەرێن د دەستێ ئێکەتیا سۆڤیێت دا، شۆل ھاتەکرن ب بەردەوامی ل ھەر دوو رەخێن سینۆر ل پێناڤ پاراستنا دیواری و پاراستنا فاکتەرێن دابەشکرنا سیاسی بۆ وەلاتێ ئەلمانیا. د ناڤبەرا ئەلمانیا رۆژھەلات و ئەلمانیا رۆژئاڤا دا ب شێوەیەکی دەسپێکی پۆلیس و زیرەڤانێن سینۆری ھاتنە دانان، پاشێ ژی ژ رەخێ رۆژھەلات ڤە ھاتە سیاجکرن، ب فەرمی باژارێ بەرلینێ یێ دابەشکری بۆ چوار دەڤەران ڤالا بوو ژ سەربازان و سەربەخۆبوو ژ ھەر دوو دەولەتێن ئەلمانی یێن نوی، لێ ب ھەمواری رەوش نە یێ وەسا بوو، دەڤەرێن رۆژئاڤا ژ بەرلینێ وێ وەکی ویلایەتەک ژ ئەلمانیا رۆژئاڤا ددانە نیشان دان. و دژبەر ژ پەیمانێن راگەھاندی بەرلین ھاتە راگەھاندن پایتەختا کۆمارا ئەلمانیایا دیمۆکرات.
ب زێدەبوونا دژوارییا شەڕێ سار بزاڤا بازرگانی دھاتە بەندکرن ل گەل سەربازگەھا رۆژھەلات و بوو ب ئەگەرێ پێکدادانێن دیبلۆماسیێن بچووک یێن بەردەوام، زێدەباری بەریکانەیا خۆ ب چەککرنێ، دەست ب بھێزکرنا سینۆران ھاتەکرن، سینۆرێن کۆمارا ئەلمانیا دیمۆکرات نە بتنێ سینۆرێن پارچەیێن ئەلمانیا بوون، بەلێ سینۆرێن د ناڤبەرا سەربازگەھا رۆژھەلات و سەربازگەھا رۆژھەلات دەبوون، د ناڤبەرا قولپا وارسۆ و قولپا ناتۆ دا، واتە د ناڤبەرا دوو ئیدیۆلۆژیێن سیاسی یێن جودا دا، دناڤبەرا دوو جەمسەرێن ئابۆری و کەلتوری یێن مەزن دا.
و ژ دەمێ دامەزراندنا کۆمارا ئەلمانیا سۆشیالیست، ھژمارێن مەزن ژ وەلاتیان خۆ ڤەگوھاستن بۆ ئەلمانیا رۆژئاڤا، ب تایبەت ژی ب رێکا باژارێ بەرلینێ، چونکی تێدا کۆنترۆلکرنا سینۆر و چاڤدێریکرن گەلەک ب زەحمەتبوو. سینۆر د نیڤەکا باژێر و تاخان دا دەرباست دبوو. و دناڤبەرا سالا ١٩٤٩ ھەتا سالا ١٩٦١ێ نێزیکی سێ ملیون وەلاتیێن ئەلمان کۆمارا ئەلمانیا سۆشیالیست بجیە ھێلان. پارا پتر ژی ژ توێژا خوێندەبوون، ئەڤە بوو ب ھەرەشە ل سەر ئابۆرا ئەلمانیا رۆژھەلات و کارتێکرنا خۆ ل سەر دەولەتێ ب گشتی کر. دیوارێ بەرلین ئامرازەکبوو بۆ رێکگرتن ل بەر ئەڤێ کۆچبەریێ، بەری دیوار بھێتە ئاڤاکرن ھێزێن ئەلمانیا رۆژھەلات، چاڤدێری و ڤەکۆلینا بزاڤان دکر ل سەر رێکێن بەرەڤ رۆژئاڤایێ بەرلینێ ڤە دچن و دویڤچوونا پەنابەرا و مرۆڤێن قاچاخ دکر.
ل رۆژا ٩ێ چرییا دووێ ژ سالا ١٩٨٩ێ، پشتی دەرباستبوونا پتر ژ ٢٨ سالان ل سەر ئاڤاکرنا دیوارێ دابەشکرنا ئێک باژار و ئێک مللەتی ڤە، غونتەر شابۆڤسکی بەردەڤکێ فەرمی و سکرتێرێ دەستەیا ناڤەندییا دەزگەھێن راگەھاندنێ و ئەندامێ نڤیسینگەھا سیاسی یا پارتا سۆشیالیستا ئەلمان راگەھاند کو ئاستەنگێن ل بەر ڤەگوھاستنا د ناڤبەرا ھەر ئەلمانیا دا رابوونە ل دەمێ دیدارەکا رۆژنامەگەری دا ب خەلەتیڤە، چونکی نە یێ پشتراستبوو ژ دەمێ راگەھاندنا ئەڤێ چەندی ھێشتا، ئەڤە بوو ئەگەرێ گەنگەشەیەکا مەزن ل بەر خالێن دەرباستبوونێ ل دەڤ دیواری ژ ئالیێ وەلاتیان ڤە، ھژمارەکا مەزن ژ وەلاتیێن ئەلمانیا رۆژھەلات بەرێ خۆ دانە سینۆرێن ڤەکری بەرەڤ بەرلینا رۆژئاڤاڤە و ئەڤ رۆژ وەکی رۆژا ھەرفاندنا دیواری دھێتە نیاسین.


==سەرچاوە==
==سەرچاوە==

وەک پێداچوونەوەی ‏٠٩:٣١، ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥

دیواری بەرلین (بە ئاڵمانی:Berliner Mauer) ئەم دیوارە لە ١٣ی ئەیلوولی ١٩٦١ دروستکرا لەلایەن ئاڵمانیای ڕؤژهەڵات دروستکرا[١] بۆ ڕێگەگرتن لە کۆچکەرانی ئاڵمانیای ڕۆژھەڵات چوونیان بۆ ئاڵمانیای ڕۆژئاوا، ئەم دیوارە بوو بە سیمبوڵی شەڕی سارد [٢]بەڵام دوای کۆتایی ھاتنی شەڕی سارد ئەم دیوارە ڕووخێنرا ئەمەش لە ساڵی ١٩٨٩ ڕووخێنرا[٣] و لەپاش ئەمە بووە سیمبووڵی کۆتایی ھاتنی شەڕی سارد.

دابەشبوونی ئاڵمانیا

دابەشبوونی ئاڵمانیا لە نێوان ھێزە گەورەکاندا

لە دوای ڕووخانی رژیمی نازی، ئاڵمانیی و شاری بەرلین بوون بە دوو بەشەوە. بەشی رۆژاوا کە کەوتە بن دەستی ھاوپەیمانەکان (واتە: فەڕانسە، ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا و بریتانیا) بۆ خۆی کرا بە چوار بەشی دیکە. ئەم چوار بەشە بوون بە شوێنی جێگیر بوونی ئەو ئاڵمانیاییانەی کە لە وڵاتە دراوسێکان بە ھۆی دژایەتی دەر کرا بوون.[٤] ئەم بەشانە لە ٢٣ی مەیی ١٩٤٩ زایینی پێکەوە لکێندران و بوون بە کۆماری فیدرالی ئاڵمانیا. بەشەکەی دیکە کەوتە بن دەستی یەکێتی سۆڤیەت و لە ٧ ئۆکتۆبری ھەمان ١٩٤٩دا بوو بە کۆماری دیموکراتی ئاڵمانیا. ئەم دوو کۆمارە بە شێوەی نافەرمی بە ناوی "ئاڵمانیای رۆژاوا" و "ئاڵمانیای رۆژھەڵات" دەناسران. ئاڵمانیای رۆژھەڵات بەرلینی کرد بە پایتەختی خۆی، بەڵام ئاڵمانیای رۆژاوا پایتەختی خۆی گواستەوە بۆ شاری بۆن، بەڵام ئەم شارەی بە ناوی پایتەختی کاتی ناساند و بەم جۆرە نواندی کە کۆماری رۆژھەڵات دەبێ ڕۆژێک بڕوات و ئاڵمانیا یەک بگرێتەوە.[٥]

ئاڵمانیای رۆژاوا لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا، بریتانیا و فەڕانسە یەکیان گرت. دواتر ئاڵمانیای رۆژاوا دەستی کرد بە پڕۆژەیێکی گەورە بۆ گەشە دانی ئابووری لە ساڵی ١٩٥٠ زایینی و سەرکەوتنی زۆری لە ڕێگەی ئەم پڕۆژەوە بە دەست ھێنا. لە ساڵی ١٩٥٥دا بوو بە ئەندامی ناتۆ. ھەروەھا لە ساڵی ١٩٥٧ دەستی کرد بە بناغەدانانی کۆمەڵەی ئابووری ئورووپا. لە ھەمان کاتدا ئاڵمانیای رۆژھەڵات بوو بە یەکێک لە ئەندامانی بلۆکی رۆژھەڵات.[٦] بەڵام بە ھۆی لاواز بوونی شۆرەوی بارودۆخی ئابووری لە ئاڵمانیای ڕۆژھەڵات بەرەو دابەزین چوو و ھیچ کاتێک بە ئاستی ئاڵمانیای ڕۆژاوا نەگەیی. ئەم بارودۆخە بوو بە ھۆی کۆچ کردنی کۆمەڵێکی زۆر لە خەڵک بۆ ئاڵمانیای ڕۆژاوا. لە ساڵی ١٩٦١دا ئاڵمانیای ڕۆژهەڵات دەستی کرد بە درووست کردنی دیوارێک لە نێوان دوو بەشی بەرلین، بۆ ئەوەی کە بەرگری لە ئەم کۆچانە بکات. ئەم دیوارە(ناسراو بە دیواری بەرلین) بوو بە سەمبولێک لە شەڕی سارد. ئەم دیوارە لە ساڵی ١٩٨٩ ڕووخا و دیسان بوو بە سەمبولێک لە کۆتایی ھاتنی شەڕی سارد.[٧]


گالیری

دیوارێ بەرلینێ دیوارێ بەرلینێ (ب زمانێ ئەلمانی: بەرلینەر ماور) دیوارەکی درێژ ھەر دوو رەخێن بەرلینێ ژ ئێک جودا دکەت د ناڤبەرا رۆژھەلات و رۆژئاڤا و ھەرێمێن دەوروبەر ل ئەلمانیا رۆژھەلات دا. ئارمانج ژ ئاڤاکرنا دیواری سینۆردارکرنا ھاتوچوونێ ل ناڤبەر بەرلینا رۆژئاڤا و ئەلمانیایا رۆژھەلات بوو. ل ١٣ تەباخا سالا ١٩٦١ێ دەست ب ئاڤاکرنا ئەڤی دیواری ھاتیە کرن، سەرانسەری چەندین سالان ھاتیە بھێزکرن، لێ ل رۆژا ٩ێ ھەیڤا چریا دووێ ژ سالا ١٩٨٩ێ ھاتە ڤەکرن و پاشێ ژی ھاتە ھەرفاندن ب شێوەیەکی نیڤ تەڤاڤ. پشتی ب دوماھیک ھاتنا شەرێ جیھانێ یێ دووەم ل سالا ١٩٤٥ێ، ئەلمانیا ھاتە دابەشکرن ل سەر سێ پارچەیێن داگیرکری ڤە ل دویڤ پەیمانا (یاڵتە)، ئەو دەولەتێن داگیرکەر ژی وەلاتێن ئێکگرتیێن ئەمریکا، ئێکەتیا سۆڤیێت، بریتانیا و فرنسا، ئەڤان ھەر چوار دەولەتان ئەلمانیا داگیرکری برێڤەدبر، پایتەختا رایخێ ئەلمانی یا بەرێ ئەو ژی ھاتە دابەشکرن ل سەر چوار دەڤەران، د ئەڤێ دەمێ دا شەڕێ سار دەسپێکر ل ناڤبەرا سەربازگەھا سۆشیالیست یا رۆژھەلات و رۆژئاڤایێ سەرمایەدار. و باژارێ بەرلینێ بوو ب دەپێ شانۆییا جەنگێن سیخوری و ھەوالگیریێ. ل سالا ١٩٤٩ێ پشتی ئاڤاکرنا کۆمارا ئەلمانیایا ئێکگرتی (ئەلمانیا رۆژئاڤا) د ھەرێمێن داگیرکری دا ژ ئالیێ وەلاتێن ئێکگرتیێن ئەمریکا و بریتانیا و فرنساڤە و ئاڤاکرنا کۆمارا ئەلمانیا دیمۆکرات (ئەلمانیا رۆژھەلات) ل دەڤەرێن د دەستێ ئێکەتیا سۆڤیێت دا، شۆل ھاتەکرن ب بەردەوامی ل ھەر دوو رەخێن سینۆر ل پێناڤ پاراستنا دیواری و پاراستنا فاکتەرێن دابەشکرنا سیاسی بۆ وەلاتێ ئەلمانیا. د ناڤبەرا ئەلمانیا رۆژھەلات و ئەلمانیا رۆژئاڤا دا ب شێوەیەکی دەسپێکی پۆلیس و زیرەڤانێن سینۆری ھاتنە دانان، پاشێ ژی ژ رەخێ رۆژھەلات ڤە ھاتە سیاجکرن، ب فەرمی باژارێ بەرلینێ یێ دابەشکری بۆ چوار دەڤەران ڤالا بوو ژ سەربازان و سەربەخۆبوو ژ ھەر دوو دەولەتێن ئەلمانی یێن نوی، لێ ب ھەمواری رەوش نە یێ وەسا بوو، دەڤەرێن رۆژئاڤا ژ بەرلینێ وێ وەکی ویلایەتەک ژ ئەلمانیا رۆژئاڤا ددانە نیشان دان. و دژبەر ژ پەیمانێن راگەھاندی بەرلین ھاتە راگەھاندن پایتەختا کۆمارا ئەلمانیایا دیمۆکرات. ب زێدەبوونا دژوارییا شەڕێ سار بزاڤا بازرگانی دھاتە بەندکرن ل گەل سەربازگەھا رۆژھەلات و بوو ب ئەگەرێ پێکدادانێن دیبلۆماسیێن بچووک یێن بەردەوام، زێدەباری بەریکانەیا خۆ ب چەککرنێ، دەست ب بھێزکرنا سینۆران ھاتەکرن، سینۆرێن کۆمارا ئەلمانیا دیمۆکرات نە بتنێ سینۆرێن پارچەیێن ئەلمانیا بوون، بەلێ سینۆرێن د ناڤبەرا سەربازگەھا رۆژھەلات و سەربازگەھا رۆژھەلات دەبوون، د ناڤبەرا قولپا وارسۆ و قولپا ناتۆ دا، واتە د ناڤبەرا دوو ئیدیۆلۆژیێن سیاسی یێن جودا دا، دناڤبەرا دوو جەمسەرێن ئابۆری و کەلتوری یێن مەزن دا. و ژ دەمێ دامەزراندنا کۆمارا ئەلمانیا سۆشیالیست، ھژمارێن مەزن ژ وەلاتیان خۆ ڤەگوھاستن بۆ ئەلمانیا رۆژئاڤا، ب تایبەت ژی ب رێکا باژارێ بەرلینێ، چونکی تێدا کۆنترۆلکرنا سینۆر و چاڤدێریکرن گەلەک ب زەحمەتبوو. سینۆر د نیڤەکا باژێر و تاخان دا دەرباست دبوو. و دناڤبەرا سالا ١٩٤٩ ھەتا سالا ١٩٦١ێ نێزیکی سێ ملیون وەلاتیێن ئەلمان کۆمارا ئەلمانیا سۆشیالیست بجیە ھێلان. پارا پتر ژی ژ توێژا خوێندەبوون، ئەڤە بوو ب ھەرەشە ل سەر ئابۆرا ئەلمانیا رۆژھەلات و کارتێکرنا خۆ ل سەر دەولەتێ ب گشتی کر. دیوارێ بەرلین ئامرازەکبوو بۆ رێکگرتن ل بەر ئەڤێ کۆچبەریێ، بەری دیوار بھێتە ئاڤاکرن ھێزێن ئەلمانیا رۆژھەلات، چاڤدێری و ڤەکۆلینا بزاڤان دکر ل سەر رێکێن بەرەڤ رۆژئاڤایێ بەرلینێ ڤە دچن و دویڤچوونا پەنابەرا و مرۆڤێن قاچاخ دکر. ل رۆژا ٩ێ چرییا دووێ ژ سالا ١٩٨٩ێ، پشتی دەرباستبوونا پتر ژ ٢٨ سالان ل سەر ئاڤاکرنا دیوارێ دابەشکرنا ئێک باژار و ئێک مللەتی ڤە، غونتەر شابۆڤسکی بەردەڤکێ فەرمی و سکرتێرێ دەستەیا ناڤەندییا دەزگەھێن راگەھاندنێ و ئەندامێ نڤیسینگەھا سیاسی یا پارتا سۆشیالیستا ئەلمان راگەھاند کو ئاستەنگێن ل بەر ڤەگوھاستنا د ناڤبەرا ھەر ئەلمانیا دا رابوونە ل دەمێ دیدارەکا رۆژنامەگەری دا ب خەلەتیڤە، چونکی نە یێ پشتراستبوو ژ دەمێ راگەھاندنا ئەڤێ چەندی ھێشتا، ئەڤە بوو ئەگەرێ گەنگەشەیەکا مەزن ل بەر خالێن دەرباستبوونێ ل دەڤ دیواری ژ ئالیێ وەلاتیان ڤە، ھژمارەکا مەزن ژ وەلاتیێن ئەلمانیا رۆژھەلات بەرێ خۆ دانە سینۆرێن ڤەکری بەرەڤ بەرلینا رۆژئاڤاڤە و ئەڤ رۆژ وەکی رۆژا ھەرفاندنا دیواری دھێتە نیاسین.

سەرچاوە

  1. ^ http://www.history.com/this-day-in-history/east-germany-begins-construction-of-the-berlin-wall
  2. ^ http://people.hofstra.edu/alan_j_singer/CoursePacks/TheBerli%20WallColdWarSymbolofaWorld.pdf
  3. ^ http://www.youtube.com/watch?v=fK1MwhEDjHg
  4. ^ Richard J. Evans, "The Other Horror, Review of Orderly and Humane: The Expulsion of the Germans After the Second World War, by R.M. Douglas", The New Republic, 25 June 2012. Retrieved 1 July 2012
  5. ^ Wise, Michael Z. (1998). Capital dilemma: Germany's search for a new architecture of democracy. Princeton Architectural Press. p. 23. ISBN 978-1-56898-134-5.
  6. ^ maw/dpa (11 March 2008). "New Study Finds More Stasi Spooks". Spiegel Online – english site (www.spiegel.de/international). Der Spiegel. Retrieved 30 October 2011. "189,000 people were informers for the Stasi – the former Communist secret police – when East Germany collapsed in 1989 – 15,000 more than previous studies had suggested. [...] about one in 20 members of the former East German Communist party, the SED, was a secret police informant."
  7. ^ "Germany". U.S. Department of State. 10 November 2010. Retrieved 26 March 2011.

}