مێریتۆکراسی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
No edit summary |
ئاسۆ (لێدوان | بەشدارییەکان) No edit summary |
||
ھێڵی ١: | ھێڵی ١: | ||
{{ |
{{Rtl}} |
||
''' |
'''مێریتۆکراسى (فەرمانڕەوایى توانادار لێھاتووەکان)''' |
||
میرۆتۆکراسى بریتیە لە سیستەمێکى فەرمانڕەواییکردن کە لەسەر بنەماى فەڕمانڕەواییکردن لە رێگاى توانا (لێھاتوویى)، نەوەک لەسەر بنەماى سامان و نەژاد و رەچاوکردنەکانى ترى پێگەى کۆمەڵایەتى، دامەزراوە.ھەرچۆنێک بێت وشەى مێریتۆکراسى ئێستا زۆرجار بەکاردەھێنرێت بۆ باسکردنى جۆرێکى کۆمەڵگا کە تیایدا سامان و داھات و بارى کۆمەڵایەتى لە رێگەى پێشبڕکێکردنەوە دیاریدەکرێن لەسەر بنەماى ئەو گریمانەیەى کە براوەکان بێگومان شایستەى ئەو ئەنجامە بەدەستھاتووانەى خۆیانن. لە ئەنجامدا، ئەم وشەیەش مانایەکى داروینیزمى کۆمەڵایەتى لەخۆوەدەگرێت، کە بەکاردەھێنرێت بۆ باسکردن لە کۆمەڵگایەکى پێشبڕکێکارانەى شەڕانگێز، کە رێگە بە نایەکسانیەکى بەرفراوان دەدات لە داھات و سامان لە نێوان دانیشتوان، ئەمەش وەک وەزیفەیەکى شایستەیى و لێھاتوویى (merit )، بە پێچەوانەى کۆمەڵگا یەکسانەکان. |
|||
میرۆتۆكراسى بریتیه له سیستهمیَكى فهرمانرِهواییكردن كه لهسهر بنهماى فهرِمانرِهواییكردن له ریَگاى توانا (لیَهاتوویى)، نهوهك لهسهر بنهماى سامان و نهژاد و رهچاوكردنهكانى ترى پیَگهى كۆمهڵایهتى، دامهزراوه.ههرچۆنیَك بیَت وشهى میَریتۆكراسى ئیَستا زۆرجار بهكاردههیَنریَت بۆ باسكردنى جۆریَكى كۆمهڵگا كه تیایدا سامان و داهات و بارى كۆمهڵایهتى له ریَگهى پیَشبرِكیَكردنهوه دیاریدهكریَن لهسهر بنهماى ئهو گریمانهیهى كه براوهكان بیَگومان شایستهى ئهو ئهنجامه بهدهستهاتووانهى خۆیانن. له ئهنجامدا، ئهم وشهیهش مانایهكى داروینیزمى كۆمهڵایهتى لهخۆوهدهگریَت، كه بهكاردههیَنریَت بۆ باسكردن له كۆمهڵگایهكى پیَشبرِكیَكارانهى شهرِانگیَز، كه ریَگه به نایهكسانیهكى بهرفراوان دهدات له داهات و سامان له نیَوان دانیشتوان، ئهمهش وهك وهزیفهیهكى شایستهیى و لیَهاتوویى (merit )، به پیَچهوانهى كۆمهڵگا یهكسانهكان. |
|||
حكومهت و ریَكخراوه میَریتۆكراتیهكان جهخت لهسهر زیرهكى (بههره) و خویَندنى فهرمى و تایبهتمهندیهتى، نهوهك ئهو جیاوازیانهى كه ههن وهك چینى كۆمهڵایهتى و نهتهوه و رهگهز، دهكهنهوه. له وارى كرداریدا، تویَژینهوهكان لهسهر جووڵهى كۆمهڵایهتى ئاماژه بهوهدهكهن كه ههموو ئهو مهرجانهى كه به بیَلایهنانه رهچاودهكریَن له كۆتاییدا له بهرژهوهندى منداڵهكانى ئهوكهسانه دهكهویَتهوه كه به ریَگهیهك له ریَگهكان سوودمهند دهبن. ئهمهش به ههمان شیَوه دیاردهیهكى داروینیزمیه، لهكاتیَكدا ههموو دایك و باوكیَك كۆشش بۆ دروستكردن و دهستهبهركردنى ژیانیَكى باشتر بۆ منداڵهكانیان دهكات و گهیاندنى سوودهكانى زانیاری و ئازایهتى و سهرچاوهكانى خۆیان دهبهخشنه منداڵهكانیان بۆ ئهوهى سهركهوتنى منداڵهكانیان دڵنیابكهنهوه. ئهمهش هیَزیَكى غهریزیه له نیَو زۆر له ئاژهڵه ئاڵۆزترهكانى سهر رووى زهوى، كه له ناویاندا مرۆڤ تهنها یهكیَكه، ههیه. زۆر له كۆمهڵگا مۆدیَرنهكان (ههریهكه ریَژهى سهركهوتنى جیاوازیان بهدهستهیَناوه) له ریَگهى دهستیَوهردانى دهوڵهت له خویَندن و چاودیَرى كۆمهڵایهتى و لیَبوردنى باج و بهخشینى پاره بۆ ههرمنداڵیَكهوه ههوڵى خهفهكردنى ئهو فاكتهرانهى نایهكسانیان داوه. |
|||
میَریتۆكراسیهكان باوهرِیان به پرهنسیپى یهكسانى دهرفهتهكان له ریَگهى یهكسانى لهبهردهم یاسا و كۆمهڵگایهكى دوور له نهژادپهرهستى و رهگهزپهرهستى و چهمكهكانى تر ههیه بهڵام ئهوان نه پاڵپشتى له یهكسانیبوون و نه داواى یهكسانبوون دهكهن. بۆ روونكردنهوهى ئهمه تۆ مافى ئهوهت ههیه له كىَ و كهى ویستت كاربكهیت بهڵام مافى ئهوهت نیه كارتپیَبدریَت. یان به دارِشتنیَكى جیاواز بڵیَین كهس ئهركى لهسهر شان نیه كه كارت بۆ دابینبكات، چونكه كار بهدهستهیَنان پاداشتى ئهوهیه كه له ریَگهى شایستهبوون و لیَهاتوویهوه بهدهستیدههیَنیت. |
|||
له دیموكراسیهتى نویَنهرایهتى كه تیایدا دهسهڵات به شیَوهیهكى تیۆرى له دهستى نویَنهره ههڵبژیَردراوهكانه، رهگهزه میَریتۆكراتیهكیهكان بریتین له بهكارهیَنانى راویَژى شارهزا و پۆسپۆرِهكان بۆ یارمهتیدانى دارِشتنى سیاسهتهكان و خزمهتگوزاریه میَریتۆكراتیه مهدهنیهكان بۆ جیَبهجیَكردنى ئهو سیاسهتانه. كیَشهى بهردهوامى داكۆكیكردن بۆ میَریتۆكراسى بریتیه له پیَناسهكردنى ئهوهى كه بهتهواوى مهبهست له لیَهاتوویى (Merit) چیه و یان به شیَوهیهكى گرنگ كىَ ئهم دیاریكردنه ئهنجامدهدات و لهسهر چ بنهمایهكیش. |
|||
حکومەت و رێکخراوە مێریتۆکراتیەکان جەخت لەسەر زیرەکى (بەھرە) و خوێندنى فەرمى و تایبەتمەندیەتى، نەوەک ئەو جیاوازیانەى کە ھەن وەک چینى کۆمەڵایەتى و نەتەوە و رەگەز، دەکەنەوە. لە وارى کرداریدا، توێژینەوەکان لەسەر جووڵەى کۆمەڵایەتى ئاماژە بەوەدەکەن کە ھەموو ئەو مەرجانەى کە بە بێلایەنانە رەچاودەکرێن لە کۆتاییدا لە بەرژەوەندى منداڵەکانى ئەوکەسانە دەکەوێتەوە کە بە رێگەیەک لە رێگەکان سوودمەند دەبن. ئەمەش بە ھەمان شێوە دیاردەیەکى داروینیزمیە، لەکاتێکدا ھەموو دایک و باوکێک کۆشش بۆ دروستکردن و دەستەبەرکردنى ژیانێکى باشتر بۆ منداڵەکانیان دەکات و گەیاندنى سوودەکانى زانیاری و ئازایەتى و سەرچاوەکانى خۆیان دەبەخشنە منداڵەکانیان بۆ ئەوەى سەرکەوتنى منداڵەکانیان دڵنیابکەنەوە. ئەمەش ھێزێکى غەریزیە لە نێو زۆر لە ئاژەڵە ئاڵۆزترەکانى سەر رووى زەوى، کە لە ناویاندا مرۆڤ تەنھا یەکێکە، ھەیە. زۆر لە کۆمەڵگا مۆدێرنەکان (ھەریەکە رێژەى سەرکەوتنى جیاوازیان بەدەستھێناوە) لە رێگەى دەستێوەردانى دەوڵەت لە خوێندن و چاودێرى کۆمەڵایەتى و لێبوردنى باج و بەخشینى پارە بۆ ھەرمنداڵێکەوە ھەوڵى خەفەکردنى ئەو فاکتەرانەى نایەکسانیان داوە. |
|||
'''رهچهڵهكى زاراوهكه''' |
|||
مێریتۆکراسیەکان باوەڕیان بە پرەنسیپى یەکسانى دەرفەتەکان لە رێگەى یەکسانى لەبەردەم یاسا و کۆمەڵگایەکى دوور لە نەژادپەرەستى و رەگەزپەرەستى و چەمکەکانى تر ھەیە بەڵام ئەوان نە پاڵپشتى لە یەکسانیبوون و نە داواى یەکسانبوون دەکەن. بۆ روونکردنەوەى ئەمە تۆ مافى ئەوەت ھەیە لە کىَ و کەى ویستت کاربکەیت بەڵام مافى ئەوەت نیە کارتپێبدرێت. یان بە داڕشتنێکى جیاواز بڵێین کەس ئەرکى لەسەر شان نیە کە کارت بۆ دابینبکات، چونکە کار بەدەستھێنان پاداشتى ئەوەیە کە لە رێگەى شایستەبوون و لێھاتوویەوە بەدەستیدەھێنیت. |
|||
لە دیموکراسیەتى نوێنەرایەتى کە تیایدا دەسەڵات بە شێوەیەکى تیۆرى لە دەستى نوێنەرە ھەڵبژێردراوەکانە، رەگەزە مێریتۆکراتیەکیەکان بریتین لە بەکارھێنانى راوێژى شارەزا و پۆسپۆڕەکان بۆ یارمەتیدانى داڕشتنى سیاسەتەکان و خزمەتگوزاریە مێریتۆکراتیە مەدەنیەکان بۆ جێبەجێکردنى ئەو سیاسەتانە. کێشەى بەردەوامى داکۆکیکردن بۆ مێریتۆکراسى بریتیە لە پێناسەکردنى ئەوەى کە بەتەواوى مەبەست لە لێھاتوویى (Merit) چیە و یان بە شێوەیەکى گرنگ کىَ ئەم دیاریکردنە ئەنجامدەدات و لەسەر چ بنەمایەکیش. |
|||
زاراوهى "میَریتۆكراسى" یهكهمجار، به مانایهكى سوكایهتیپیَكردن، له كتیَبهكهى میكایل یهنگ (Rise of the Meritocracy) بهكارهاتووه كه له داهاتوویهكى خهیاڵى ترسناك و نامرۆڤایهتیانه دادهنریَت كه تیایدا پیَگهى كۆمهڵایهتى له ریَگهى تواناى زیرهكى و ههوڵدان دیاریدهكریَت. له كتیَبهكهدا، ئهم سیستهمه كۆمهڵایهتیه له كۆتاییدا دهبیَته هۆى روودانى شۆرِشیَكى كۆمهڵایهتى كه تیایدا جهماوهرى گشتى ههڵدهگهرِیَنهوه بهسهر نوخبهى فهرمانرِهوا كه لهخۆباییبوون و خۆیان جیاكردۆتهوه له ههستوسۆزى خهڵكى گشتى. |
|||
سهرهرِاى بنهرِهتى نیَگهتیڤانهى بهكارهیَنانى ئهم وشهیه، زۆر كهس ههن باوهرِِیان وایه كه سیستهمى میَریتۆكراسى شتیَكى باشه بۆ كۆمهڵگا. لایهنگرانى میَریتۆكراسى دهڵیَن سیستهمیَكى میَریتۆكراسى زیاتر دادپهروهرانه و بهرههمهیَنهرتره له سیستهمهكانى تر، و ریَگه به كۆتاییهیَنان بهو جیاكاریانهى كه لهسهر بنهماى رهگهز و نهژادهوه دامهزراون دهدات ( ههر چهنده چینه كۆمهڵایهتیهكان هیَشتا بوونیان ههر دهمیَنیَتهوه). |
|||
رهخنهى سهرهكى یهنگ لهبارهى میَریتۆكراسى بریتیه لهوهى كه سیستهمیَكه تیایدا پیَگهى كۆمهڵایهتى لهسهر بنهماى خاسیهتى بابهتیانهوه دهستنیشاندهكریَت و دهبیَت كه ئهمهش له ههر كۆمهڵگایهك پهیرِهو بكریَت ئهو كۆمهڵگایه به كۆمهڵگایهكى نا یهكسان و نا جیَگیر دههیَڵیَتهوه. له بهرئهوهى ئاراستهى رهخنهیى تریش ههن لهو بارهیهوه، لایهنگران و رهخنهگرانى ئهو تیۆره زۆربهى جار بهڵگهى ئهوه دههیَننهوه كه لیَهاتوویى (Merit) له لایهن نوخبهى فهرمانرِهواوه دیاریدهكریَت ئهمهش تهنها بۆ ئهوهى رهوایهتى بدهنه ئهو سیستهمهى كه له بنهرِهتدا بارى كۆمهڵایهتى لهسهر بنهماى چینایهتى و لهدایكبوون و سامانهوه دیاریدهكات. |
|||
زۆربهى جار بهرههڵستكارانى چهمكى میَریتۆكراسى دهڵیَن خاسیهتهكانى وهك زیرهكى و كۆشش ناتواندریَت به شیَوهیهكى ورد پیَوانه بكریَن ( بۆ نمونه، رهنگه یهكیَك بپرسیَت " كىَ زیرهكتره، اسحاق نیوتن یان ئهلبیَرت ئهنیشتاین؟"). كهواته، به گویَرهى بۆچوونى ئهوان، ههر پیادهكردنیَكى میَریتۆكراسى پلهیهكى زۆرى خهملاندن و مهزهندهكردن لهخۆوه دهگریَت و ئهم مهزهندهكردنهش به شیَوهیهكى بۆماوهیى شتیَكى خراپه و لایهنگیرى تیَدادهكهویَت. |
|||
== رەچەڵەکى زاراوەکە == |
|||
'''داروینیزمى كۆمهڵایهتى''' |
|||
زاراوەى "مێریتۆکراسى" یەکەمجار، بە مانایەکى سوکایەتیپێکردن، لە کتێبەکەى میکایل یەنگ (Rise of the Meritocracy) بەکارھاتووە کە لە داھاتوویەکى خەیاڵى ترسناک و نامرۆڤایەتیانە دادەنرێت کە تیایدا پێگەى کۆمەڵایەتى لە رێگەى تواناى زیرەکى و ھەوڵدان دیاریدەکرێت. لە کتێبەکەدا، ئەم سیستەمە کۆمەڵایەتیە لە کۆتاییدا دەبێتە ھۆى روودانى شۆڕشێکى کۆمەڵایەتى کە تیایدا جەماوەرى گشتى ھەڵدەگەڕێنەوە بەسەر نوخبەى فەرمانڕەوا کە لەخۆباییبوون و خۆیان جیاکردۆتەوە لە ھەستوسۆزى خەڵکى گشتى. |
|||
داروینیزمى كۆمهڵایهتى بریتیه له تیۆریَكى كۆمهڵایهتى كه وا رهچاودهكات تیۆرى پیَشكهوتنى داروین له ریَگهى دهستنیشانكردنى سروشتیهوه تهنها مۆدیَلیَك نیه بۆ پیَشكهوتنى خاسیهته بایهلۆجیهكان له رهوگهڵیَكدا بهڵكو دهكریَت به سهر دامهزراوه كۆمهڵایهتیهكانى كۆمهڵگهشدا بچهسپیَندریَت. داروینیزمى كۆمهڵایهتى له كۆتاییهكانى سهدهى 19 تاوهكو كۆتایى شهرِى دووهمى جیهانى دروستبووه، ههرچهنده ههندیَك بانگهشهى ئهوه دهكهن كه دهكریَت زانستى زیندهورزانى كۆمهڵایهتى (Sociobiology) هاوچهرخ وهك فۆرمیَكى داروینیزمى كۆمهڵایهتى پۆلین بكریَت. لایهنگرانى داروینیزمى كۆمهڵایهتى زۆرجار تیۆرهكه وهك پاساوهیَنانهوه بۆ ئهوهى كه نایهكسانیه كۆمهڵایهتیهكان بههۆى بوونى میَریتۆكراسیهوهن بهكاردههیَنن. ههندیَكى تر ئهم تیَوره بهكاردههیَننهوه بۆ پاساوهیَنانهوه بۆ نهژاد پهرستى و ئیمپریالیزم. تا ئهوپهرِیشى له رهخنهكاندا، بهشیَك له داروینیزمى كۆمهڵایهتى وا دهردهكهویَت كه پیَشبینى چاكتركردنى توخمى وهچانانهوه و ریَچكه نهژادیهكانى نازیهكان بكهن. |
|||
به شیَوهیهكى گاڵتهئامیَز، له كاتیَكدا داروینیزمى كۆمهڵایهتى بهسهر چهمكى پیَشكهوتن و دهستنیشانكردنى سروشتى سیستهمه كۆمهڵایهتیهكانى مرۆڤ دهچهسپیَت، هیچ له ئایدۆلیژیا سیاسى و نیمچه ئاینیه پهیوهندیدارهكان بهو تیوَرهوه نابنه بهشیَك له تیَۆره بنهرِهتیه بایۆلۆژیهكهى داروین بۆ پیَشكهوتن. هاوشیَوهش، خودى داروینیزمى كۆمهڵایهتیش مهرج نیه پیَویستبكات كه ههڵویَستیَكى سیاسى بهرههمبهیَنیَت: ههندیَك له ههڵگرانى تیۆرى داروینیزمى كۆمهڵایهتى باس له حهتمیهتى بهرهوپیَشچوون دهكهن، له كاتیَكدا ههندیَكى تریان جهخت لهسهر ئهگهرى بهرهوخراپچوونى مرۆڤایهتى دهكهنهوه. تهنانهت ههندیَك ههوڵى ئهوهیانداوه تا داروینیزمى كۆمهڵایهتى لهناو سیاسهتى چاكسازیخوازدا بچهسپیَنن. تیۆرى داروینیزمى كۆمهڵایهتى له كارهكانى زۆر له نووسهرانهوه وهرگیراوه، له ناویشیاندا هیَربرت سپیَنسهر Herbert Spencer و تۆماس مالسهس Thomas Malthus، بهڵام بیَجگه له گووتنى ههندیَك دهستهواژهى روون له بارهى "رزگاربوون و مانهوه بۆ گونجاوترینه" (داروین وهك سپیَنسهر زاراوهى گونجاوترینى بهكارهیَناوه بۆ ئهو مانایهى كه " به باشترین شیَوه ریَك و گونجاوبیَت لهگهڵ بارودۆخه ژینگهییهكه")، هاوچهرخترین لایهنگرانى داروینیزمى كۆمهلایهتى ههرگیز هیچ له كارهكانى داروینیان نهخویَندۆتهوه و زانیاریهكى كهمیان لهبارهى بایهلۆجى ههیه. |
|||
سەرەڕاى بنەڕەتى نێگەتیڤانەى بەکارھێنانى ئەم وشەیە، زۆر کەس ھەن باوەڕِیان وایە کە سیستەمى مێریتۆکراسى شتێکى باشە بۆ کۆمەڵگا. لایەنگرانى مێریتۆکراسى دەڵێن سیستەمێکى مێریتۆکراسى زیاتر دادپەروەرانە و بەرھەمھێنەرترە لە سیستەمەکانى تر، و رێگە بە کۆتاییھێنان بەو جیاکاریانەى کە لەسەر بنەماى رەگەز و نەژادەوە دامەزراون دەدات ( ھەر چەندە چینە کۆمەڵایەتیەکان ھێشتا بوونیان ھەر دەمێنێتەوە). |
|||
'''لایهنگره تاكهكهسیهكان ''' |
|||
رەخنەى سەرەکى یەنگ لەبارەى مێریتۆکراسى بریتیە لەوەى کە سیستەمێکە تیایدا پێگەى کۆمەڵایەتى لەسەر بنەماى خاسیەتى بابەتیانەوە دەستنیشاندەکرێت و دەبێت کە ئەمەش لە ھەر کۆمەڵگایەک پەیڕەو بکرێت ئەو کۆمەڵگایە بە کۆمەڵگایەکى نا یەکسان و نا جێگیر دەھێڵێتەوە. لە بەرئەوەى ئاراستەى رەخنەیى تریش ھەن لەو بارەیەوە، لایەنگران و رەخنەگرانى ئەو تیۆرە زۆربەى جار بەڵگەى ئەوە دەھێننەوە کە لێھاتوویى (Merit) لە لایەن نوخبەى فەرمانڕەواوە دیاریدەکرێت ئەمەش تەنھا بۆ ئەوەى رەوایەتى بدەنە ئەو سیستەمەى کە لە بنەڕەتدا بارى کۆمەڵایەتى لەسەر بنەماى چینایەتى و لەدایکبوون و سامانەوە دیاریدەکات. |
|||
''كۆنفۆشۆس Confucius '' |
|||
" له فیَركردندا دهبیَت هیچ جیاوازیهكى چینایهتى نهبیَت" Analects XV.39.tr.Legge زۆر له ههواداره رۆژئاواییهكانى كۆنفۆشۆس وهك ڤۆڵتیر و H.G. Creel بیرۆكهى شۆرشگیَرانهى نویَى كۆنفۆشۆسیان بهدیارخستووه: ئهو ههڵسا به گۆرِینهوهى بیرۆكهى میَرخاسى له ریَگهى خویَن به میَرخاسى له ریَگهى چاكهكردن. جانزى كه به زمانى چینى ماناى ئهسڵزاده (nobleman) ورده ورده له ریَگهى بهكارهیَنانى ئهو وشهیهوه له قسهكانى كۆنفۆشۆس مانایهكى ترى وهرگرت ---- بوو به وشهیهكى تارادهیهك وهك وشهى ئینگلیزى (Gentleman) پیاو چاك. ئهو پیاوچاكه ئاساییهى كه پهره به باشتركردنى خاسیهتهكانى دهدات دهكریَت پیَى بووتریَت گیَنتڵمان، له كاتیَكدا كۆرِیَكى بىَ شهرمى شایهك تهنها " پیاویَكى بچووكه". ئهمهش بوو كه ئهو ریَگهیدا ههموو جۆره قووتابیهك ببیَته پهیرِهوههڵگرى خۆى ( فیَركردنهكانى ئهو بهمهبهستى راهیَنانى فهرمانرِهواكانى داهاتوو بوو) ئهمهش ئاماژهیهكى روونه كه ئهو به تهواوى پاڵپشتى له پیَكهاتهى دهرهبهگایهتى كۆمهڵگاى چینى نهدهكرد. |
|||
زۆربەى جار بەرھەڵستکارانى چەمکى مێریتۆکراسى دەڵێن خاسیەتەکانى وەک زیرەکى و کۆشش ناتواندرێت بە شێوەیەکى ورد پێوانە بکرێن ( بۆ نمونە، رەنگە یەکێک بپرسێت " کىَ زیرەکترە، اسحاق نیوتن یان ئەلبێرت ئەنیشتاین؟"). کەواتە، بە گوێرەى بۆچوونى ئەوان، ھەر پیادەکردنێکى مێریتۆکراسى پلەیەکى زۆرى خەملاندن و مەزەندەکردن لەخۆوە دەگرێت و ئەم مەزەندەکردنەش بە شێوەیەکى بۆماوەیى شتێکى خراپە و لایەنگیرى تێدادەکەوێت. |
|||
''هان فیَیزى Han Feizi'' |
|||
== داروینیزمى کۆمەڵایەتى == |
|||
سهربارى كۆنفۆشۆسهس، فهیلهسوفیَكى ترى كۆنى چینى له ههمان سهردهم ( دهوڵهتى شهرِكهر) داكۆكى بۆ سیستهمى میَریتۆكراسى حكومهت و كۆمهڵگا كردووه. ئهمهش هان فیَیزى بوو كه به بههیَزترین لایهنگرى قووتابخانهى سهروهرى یاسا ناوبانگى دهركردووه ( یان به فهیلهسوفى یاساكارى ناسراوه). باوهرِى سهرهكى پاساوهكانى بریتیه له سهروهرى رههاى یاساكان، لهگهڵ ئهوهشدا ژمارهیهكى زۆرله رهگهزى میَریتۆكراسی لهخۆدهگریَت. یهكیَكى تر له یاساپهروهران شانگ یانگه كه یاساپهروهریَكى جیَبهجیَكاربوو (قانونى تگبیقى) و بووه هۆى چاكسازیخوازیه میَریتۆكراسیهكانى دهوڵهتى كین (Qin) به لابردنى ئهریستۆكراتیهت و پاڵپشتیكردن و بهرهوپیَشبردنى تاكه كهسهكان لهسهر بنهماى بههرهمهندى و زیرهكى و نویَكارى. ئهمه سووپاى كینى گهیانده ئاسته لیَواریَكى زۆرگرنگ بهسهر ئهو نهتهوانهى تر كه پهیوهست بوون به پهیرِهوكردنى سیستهمى كۆنى ئهرستۆكراسى بۆ حكومهت. ئهم یاساپهروهریهتیه، هاوشان لهگهڵ بهها دژه ئهرستۆكراتی و بهها لاگیرهكانى بۆ میَریتۆكراسى، وهك بهشیَكى سهرهكى له فهلسهفه و سیاسهتى چینى، ههرچهنده له دواى كین دیناستى Qin Dynasty بهسهختى بیَهیََزبووهتهوه، بۆ دوو ههزارهى تر ماوهتهوه. |
|||
داروینیزمى کۆمەڵایەتى بریتیە لە تیۆرێکى کۆمەڵایەتى کە وا رەچاودەکات تیۆرى پێشکەوتنى داروین لە رێگەى دەستنیشانکردنى سروشتیەوە تەنھا مۆدێلێک نیە بۆ پێشکەوتنى خاسیەتە بایەلۆجیەکان لە رەوگەڵێکدا بەڵکو دەکرێت بە سەر دامەزراوە کۆمەڵایەتیەکانى کۆمەڵگەشدا بچەسپێندرێت. داروینیزمى کۆمەڵایەتى لە کۆتاییەکانى سەدەى 19 تاوەکو کۆتایى شەڕى دووەمى جیھانى دروستبووە، ھەرچەندە ھەندێک بانگەشەى ئەوە دەکەن کە دەکرێت زانستى زیندەورزانى کۆمەڵایەتى (Sociobiology) ھاوچەرخ وەک فۆرمێکى داروینیزمى کۆمەڵایەتى پۆلین بکرێت. لایەنگرانى داروینیزمى کۆمەڵایەتى زۆرجار تیۆرەکە وەک پاساوھێنانەوە بۆ ئەوەى کە نایەکسانیە کۆمەڵایەتیەکان بەھۆى بوونى مێریتۆکراسیەوەن بەکاردەھێنن. ھەندێکى تر ئەم تێورە بەکاردەھێننەوە بۆ پاساوھێنانەوە بۆ نەژاد پەرستى و ئیمپریالیزم. تا ئەوپەڕیشى لە رەخنەکاندا، بەشێک لە داروینیزمى کۆمەڵایەتى وا دەردەکەوێت کە پێشبینى چاکترکردنى توخمى وەچانانەوە و رێچکە نەژادیەکانى نازیەکان بکەن. |
|||
⚫ | |||
بە شێوەیەکى گاڵتەئامێز، لە کاتێکدا داروینیزمى کۆمەڵایەتى بەسەر چەمکى پێشکەوتن و دەستنیشانکردنى سروشتى سیستەمە کۆمەڵایەتیەکانى مرۆڤ دەچەسپێت، ھیچ لە ئایدۆلیژیا سیاسى و نیمچە ئاینیە پەیوەندیدارەکان بەو تیۆرەوە نابنە بەشێک لە تێۆرە بنەڕەتیە بایۆلۆژیەکەى داروین بۆ پێشکەوتن. ھاوشێوەش، خودى داروینیزمى کۆمەڵایەتیش مەرج نیە پێویستبکات کە ھەڵوێستێکى سیاسى بەرھەمبھێنێت: ھەندێک لە ھەڵگرانى تیۆرى داروینیزمى کۆمەڵایەتى باس لە حەتمیەتى بەرەوپێشچوون دەکەن، لە کاتێکدا ھەندێکى تریان جەخت لەسەر ئەگەرى بەرەوخراپچوونى مرۆڤایەتى دەکەنەوە. تەنانەت ھەندێک ھەوڵى ئەوەیانداوە تا داروینیزمى کۆمەڵایەتى لەناو سیاسەتى چاکسازیخوازدا بچەسپێنن. تیۆرى داروینیزمى کۆمەڵایەتى لە کارەکانى زۆر لە نووسەرانەوە وەرگیراوە، لە ناویشیاندا ھێربرت سپێنسەر Herbert Spencer و تۆماس مالسەس Thomas Malthus، بەڵام بێجگە لە گووتنى ھەندێک دەستەواژەى روون لە بارەى "رزگاربوون و مانەوە بۆ گونجاوترینە" (داروین وەک سپێنسەر زاراوەى گونجاوترینى بەکارھێناوە بۆ ئەو مانایەى کە " بە باشترین شێوە رێک و گونجاوبێت لەگەڵ بارودۆخە ژینگەییەکە")، ھاوچەرخترین لایەنگرانى داروینیزمى کۆمەلایەتى ھەرگیز ھیچ لە کارەکانى داروینیان نەخوێندۆتەوە و زانیاریەکى کەمیان لەبارەى بایەلۆجى ھەیە. |
|||
== لایەنگرە تاکەکەسیەکان == |
|||
میَریتۆكراسى بریتی بوو له بنهماى سهرهكى بۆ ههڵبژاردنى سهركردهكان و ژهنهرِاڵهكانى ئیمپراتۆریهتى مهنگۆلى. جهنگیز خان ههركهسیَك كه زیرهك و شیاوى پۆستهكانى زنجیرهى فهرماندارى سوپاكهى بایه ههڵیدهبژارد. تهنانهت باوهرِى بهو سهرباز و ژهنهرِاڵانهش ههبوو كه لههیَزى دوژمنهكانى بوون ئهگهرِ وهفایان بۆ سهركردهكانى خۆیان ههبووبیَت. بۆ نمونه، جهنارهڵهكهى جهنگیزخان جیَبه Jebe سهربازیَكى هیَزى دوژمن بووه كه ئهسپهكهى جهنگیزخانى له شهرِیَكدا پیَكاوه پیَش ئهوهى ببیَت به خانیَكى پایهبهرز لهلاى جهنگیزخان. |
|||
=== کۆنفۆشۆس Confucius === |
|||
⚫ | |||
" لە فێرکردندا دەبێت ھیچ جیاوازیەکى چینایەتى نەبێت" Analects XV.39.tr.Legge زۆر لە ھەوادارە رۆژئاواییەکانى کۆنفۆشۆس وەک ڤۆڵتیر و H.G. Creel بیرۆکەى شۆرشگێرانەى نوێى کۆنفۆشۆسیان بەدیارخستووە: ئەو ھەڵسا بە گۆڕینەوەى بیرۆکەى مێرخاسى لە رێگەى خوێن بە مێرخاسى لە رێگەى چاکەکردن. جانزى کە بە زمانى چینى ماناى ئەسڵزادە (nobleman) وردە وردە لە رێگەى بەکارھێنانى ئەو وشەیەوە لە قسەکانى کۆنفۆشۆس مانایەکى ترى وەرگرت ---- بوو بە وشەیەکى تارادەیەک وەک وشەى ئینگلیزى (Gentleman) پیاو چاک. ئەو پیاوچاکە ئاساییەى کە پەرە بە باشترکردنى خاسیەتەکانى دەدات دەکرێت پێى بووترێت گێنتڵمان، لە کاتێکدا کۆڕێکى بىَ شەرمى شایەک تەنھا " پیاوێکى بچووکە". ئەمەش بوو کە ئەو رێگەیدا ھەموو جۆرە قووتابیەک ببێتە پەیڕەوھەڵگرى خۆى ( فێرکردنەکانى ئەو بەمەبەستى راھێنانى فەرمانڕەواکانى داھاتوو بوو) ئەمەش ئاماژەیەکى روونە کە ئەو بە تەواوى پاڵپشتى لە پێکھاتەى دەرەبەگایەتى کۆمەڵگاى چینى نەدەکرد. |
|||
===ھان فێیزى Han Feizi=== |
|||
فهرهنساى ناپلیۆنى (شۆرِگیَرِى) به ههمان شیَوه ههندیَجار دهكریَت وهك وڵاتیَكى میَریتۆكراسى رهچاوبكریَت. دواى شۆرِشى 1792 زۆر به زهحمهت ئهندامیَكى نوخبهى پیَشووت دهبینى كه له پیَگهى دهشهڵات مابیَتهوه. كهواته كاتیَك ناپلیۆن بهرهو دهسهڵات ههڵكشا هیچ بنكهیهكى كۆن و پیَشینه نهبوو بۆ ئهوهى كارمهندانى خۆى لیَیهوه دهستنیشانبكات و دهبوو ئهو كهسانه ههڵبژیَریَت كه ئهو پیَی وابوو كه باشترین كهسن بۆ ئهو كارانه، لهناو ئهو كهسانهش ئهفسهرانى سووپاكهى و شۆرِشگیَرِان بوون كه پیَشتر له ناو ئهنجوومهنى خهڵك بوون، تهنانهت ههندیَك ئهریستۆكراتیش بوون وهك سهرۆك وهزیران تلیراند (Talleyrand). ههرچۆنیَك بیَت دواتر پیادهنهكردنهكانى میَریتۆكراسى بوون به دامهزراندنى ئهندامانى خیَزان و هاورِیَ و هاوهڵان له پیَگه گرنگهكاندا ( به تایبهتیش له سهركردایهتیه ههریَمیهكاندا)؛ سۆزدارى (انتماْ )رهنگه فاكتهریَكى زیاتر گرنگتر بیَت له تهنها لیَهاتوویى (Merit) له ئهداكردندا كه حاڵهتیَكى ئاساییه له سیاسهتدا. |
|||
سەربارى کۆنفۆشۆسەس، فەیلەسوفێکى ترى کۆنى چینى لە ھەمان سەردەم ( دەوڵەتى شەڕکەر) داکۆکى بۆ سیستەمى مێریتۆکراسى حکومەت و کۆمەڵگا کردووە. ئەمەش ھان فێیزى بوو کە بە بەھێزترین لایەنگرى قووتابخانەى سەروەرى یاسا ناوبانگى دەرکردووە ( یان بە فەیلەسوفى یاساکارى ناسراوە). باوەڕى سەرەکى پاساوەکانى بریتیە لە سەروەرى رەھاى یاساکان، لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەیەکى زۆرلە رەگەزى مێریتۆکراسی لەخۆدەگرێت. یەکێکى تر لە یاساپەروەران شانگ یانگە کە یاساپەروەرێکى جێبەجێکاربوو (قانونى تگبیقى) و بووە ھۆى چاکسازیخوازیە مێریتۆکراسیەکانى دەوڵەتى کین (Qin) بە لابردنى ئەریستۆکراتیەت و پاڵپشتیکردن و بەرەوپێشبردنى تاکە کەسەکان لەسەر بنەماى بەھرەمەندى و زیرەکى و نوێکارى. ئەمە سووپاى کینى گەیاندە ئاستە لێوارێکى زۆرگرنگ بەسەر ئەو نەتەوانەى تر کە پەیوەست بوون بە پەیڕەوکردنى سیستەمى کۆنى ئەرستۆکراسى بۆ حکومەت. ئەم یاساپەروەریەتیە، ھاوشان لەگەڵ بەھا دژە ئەرستۆکراتی و بەھا لاگیرەکانى بۆ مێریتۆکراسى، وەک بەشێکى سەرەکى لە فەلسەفە و سیاسەتى چینى، ھەرچەندە لە دواى کین دیناستى Qin Dynasty بەسەختى بێھێَزبووەتەوە، بۆ دوو ھەزارەى تر ماوەتەوە. |
|||
⚫ | |||
مێریتۆکراسى بریتی بوو لە بنەماى سەرەکى بۆ ھەڵبژاردنى سەرکردەکان و ژەنەڕاڵەکانى ئیمپراتۆریەتى مەنگۆلى. جەنگیز خان ھەرکەسێک کە زیرەک و شیاوى پۆستەکانى زنجیرەى فەرماندارى سوپاکەى بایە ھەڵیدەبژارد. تەنانەت باوەڕى بەو سەرباز و ژەنەڕاڵانەش ھەبوو کە لەھێزى دوژمنەکانى بوون ئەگەڕ وەفایان بۆ سەرکردەکانى خۆیان ھەبووبێت. بۆ نمونە، جەنارەڵەکەى جەنگیزخان جێبە Jebe سەربازێکى ھێزى دوژمن بووە کە ئەسپەکەى جەنگیزخانى لە شەڕێکدا پێکاوە پێش ئەوەى ببێت بە خانێکى پایەبەرز لەلاى جەنگیزخان. |
|||
== دهوڵهته میَریتۆكراسیهكان: == |
|||
⚫ | |||
فەرەنساى ناپلیۆنى (شۆڕگێڕى) بە ھەمان شێوە ھەندێجار دەکرێت وەک وڵاتێکى مێریتۆکراسى رەچاوبکرێت. دواى شۆڕشى 1792 زۆر بە زەحمەت ئەندامێکى نوخبەى پێشووت دەبینى کە لە پێگەى دەشەڵات مابێتەوە. کەواتە کاتێک ناپلیۆن بەرەو دەسەڵات ھەڵکشا ھیچ بنکەیەکى کۆن و پێشینە نەبوو بۆ ئەوەى کارمەندانى خۆى لێیەوە دەستنیشانبکات و دەبوو ئەو کەسانە ھەڵبژێرێت کە ئەو پێی وابوو کە باشترین کەسن بۆ ئەو کارانە، لەناو ئەو کەسانەش ئەفسەرانى سووپاکەى و شۆڕشگێڕان بوون کە پێشتر لە ناو ئەنجوومەنى خەڵک بوون، تەنانەت ھەندێک ئەریستۆکراتیش بوون وەک سەرۆک وەزیران تلیراند (Talleyrand). ھەرچۆنێک بێت دواتر پیادەنەکردنەکانى مێریتۆکراسى بوون بە دامەزراندنى ئەندامانى خێزان و ھاوڕێ و ھاوەڵان لە پێگە گرنگەکاندا ( بە تایبەتیش لە سەرکردایەتیە ھەرێمیەکاندا)؛ سۆزدارى (انتماْ )رەنگە فاکتەرێکى زیاتر گرنگتر بێت لە تەنھا لێھاتوویى (Merit) لە ئەداکردندا کە حاڵەتێکى ئاساییە لە سیاسەتدا. |
|||
== دەوڵەتە مێریتۆکراسیەکان== |
|||
===سەنگافۆرە Singapora === |
|||
لە نێو ئەو دەوڵًەتە یەک نەتەوەییە نوێیانە، کۆمارى سەنگافورە ھەوڵى ئەوەدەدات ببێت بە دەوڵەتێکى تەواو مێریتۆکراسى، جەختکردنەوەیەکى زۆر دەخاتە سەر دەستنیشانکردن و رێگەخۆشکردن بۆ ھاوڵاتیانى گەنجى زیرەک و لێھاتوو بۆ پێگە و پۆستە سەرکردایەتیەکان. ھەروەھا بە رێژەیەکى زۆر پێ لەسەر باوەڕپێکراویەتى ئەکادیمى دەچەسپێنێت، کە وەک پێوەرى بابەتیانە رەچاودەکرێن ھەم بۆ پێوانەکردنى زیرەکى و ھەمیش بۆ پێوانەکردنى کۆششکردن.مێریتۆکراسى بریتیە لە چەمکێکى سەرەکى سیاسى لە سەنگافورە، بەشێکى بەھۆى ئەو بارودۆخە بووە کە دەوروخوولى سەرھەڵدانى سەربەخۆیى ئەو شاروڵاتەیداوە. سەنگافورە لە ساڵى 1965 لە مالیزیاىى ھاوسنورى جیاکرایەوە لەبەر لەئەنجامى نەویستنى زۆرینەى گروپە پەناھەندەکانى ( بەتایبەتى بە رەگەز چینیەکان) بۆ رازیبوون لەسەر ھەڵوێستى تایبەتى کۆمەڵگە چوونیەکە خاوەن خاکەکە ( بە تایبەتى مالیزیەکان). حکومەتى فیدرالى مالیزى پاساوى بۆ بەخشینى مافێکى تایبەتى پێشینە بە مالیزیەکان دەھێنایەوە وەک بەشێک لە مافى لەدایکبوون کە ئەوان خەڵکە خاوەن خاکەکەبوون. سەرکردە سیاسیەکان لە سەنگافورە زۆر بە توندى دژایەتى ئەو سیستەمەیان کرد لە برى ئەوە بانگەشەیان بۆ یەکسانى لە نێوان ھەموو ھاوڵاتیانى مالیزیا دەکرد، لە گەیشتن بە زانکۆکان و گرێبەستە حکومیەکان و دامەزراندنە سیاسیەکان و ھتد، تا دەگات بەوەى کە شایستەترین کەس پاڵیوراو بێت نەوەک ئەو کەسەى کە لە سەر بنەماى پەیوەندیەکان و باکگراوەندى ئیتنیکى دەستنیشاندەکرێت. ئەم دژایەتیکردنە پێشینەیەى نێوان ئەو ویلایەتە و حکومەتى فیدرالى گەیشتە ئەو رادەیەى کە چارەسەرنەکرێت. سەنگافورە جیاکرایەوە و بوو بە شاروڵاتێکى سەربەخۆ. |
|||
تا ئەمرۆش، سەنگافورە بەردەوامە لەسەر پەیڕەوکردنى مێریتۆکراسى وەک یەکێک لە بنەما رەسمى و رێنیشاندەرەکان بۆ داڕشتنى سیاسەتى گشتى ناوخۆ. ھەرچەندە تێبینیکاران بە شێوەیەکى دادپەروەرانە رەخنە لەم شارولاتە دەگرن لەسەر ئەوەى کە ئەم بنەمایە بەشێوەیەکى یەکپارچە بەسەر ھەموو لایەنەکاندا جێبەجێناکات بەڵام رێکەوتنێکى فراوان ھەیە کە سەرەڕاى ئەوەش سەرکەوتنە ئابوریە گەورەکانى ئەو شارولاتە بەشێکى لەئەنجامى جەختکردنەوەى بەھێزە لەسەر بەرەوپێشبردن و پێگەیاندنى سەرکردەى زیرەک و لێھاتووە. |
|||
له نیَو ئهو دهوڵًهته یهك نهتهوهییه نویَیانه، كۆمارى سهنگافوره ههوڵى ئهوهدهدات ببیَت به دهوڵهتیَكى تهواو میَریتۆكراسى، جهختكردنهوهیهكى زۆر دهخاته سهر دهستنیشانكردن و ریَگهخۆشكردن بۆ هاوڵاتیانى گهنجى زیرهك و لیَهاتوو بۆ پیَگه و پۆسته سهركردایهتیهكان. ههروهها به ریَژهیهكى زۆر پیَ لهسهر باوهرِپیَكراویهتى ئهكادیمى دهچهسپیَنیَت، كه وهك پیَوهرى بابهتیانه رهچاودهكریَن ههم بۆ پیَوانهكردنى زیرهكى و ههمیش بۆ پیَوانهكردنى كۆششكردن.میَریتۆكراسى بریتیه له چهمكیَكى سهرهكى سیاسى له سهنگافوره، بهشیَكى بههۆى ئهو بارودۆخه بووه كه دهوروخوولى سهرههڵدانى سهربهخۆیى ئهو شاروڵاتهیداوه. سهنگافوره له ساڵى 1965 له مالیزیاىى هاوسنورى جیاكرایهوه لهبهر لهئهنجامى نهویستنى زۆرینهى گروپه پهناههندهكانى ( بهتایبهتى به رهگهز چینیهكان) بۆ رازیبوون لهسهر ههڵویَستى تایبهتى كۆمهڵگه چوونیهكه خاوهن خاكهكه ( به تایبهتى مالیزیهكان). حكومهتى فیدرالى مالیزى پاساوى بۆ بهخشینى مافیَكى تایبهتى پیَشینه به مالیزیهكان دههیَنایهوه وهك بهشیَك له مافى لهدایكبوون كه ئهوان خهڵكه خاوهن خاكهكهبوون. سهركرده سیاسیهكان له سهنگافوره زۆر به توندى دژایهتى ئهو سیستهمهیان كرد له برى ئهوه بانگهشهیان بۆ یهكسانى له نیَوان ههموو هاوڵاتیانى مالیزیا دهكرد، له گهیشتن به زانكۆكان و گریَبهسته حكومیهكان و دامهزراندنه سیاسیهكان و هتد، تا دهگات بهوهى كه شایستهترین كهس پاڵیوراو بیَت نهوهك ئهو كهسهى كه له سهر بنهماى پهیوهندیهكان و باكگراوهندى ئیتنیكى دهستنیشاندهكریَت. ئهم دژایهتیكردنه پیَشینهیهى نیَوان ئهو ویلایهته و حكومهتى فیدرالى گهیشته ئهو رادهیهى كه چارهسهرنهكریَت. سهنگافوره جیاكرایهوه و بوو به شاروڵاتیَكى سهربهخۆ. |
|||
تا ئهمرۆش، سهنگافوره بهردهوامه لهسهر پهیرِهوكردنى میَریتۆكراسى وهك یهكیَك له بنهما رهسمى و ریَنیشاندهرهكان بۆ دارِشتنى سیاسهتى گشتى ناوخۆ. ههرچهنده تیَبینیكاران به شیَوهیهكى دادپهروهرانه رهخنه لهم شارولاته دهگرن لهسهر ئهوهى كه ئهم بنهمایه بهشیَوهیهكى یهكپارچه بهسهر ههموو لایهنهكاندا جیَبهجیَناكات بهڵام ریَكهوتنیَكى فراوان ههیه كه سهرهرِاى ئهوهش سهركهوتنه ئابوریه گهورهكانى ئهو شارولاته بهشیَكى لهئهنجامى جهختكردنهوهى بههیَزه لهسهر بهرهوپیَشبردن و پیَگهیاندنى سهركردهى زیرهك و لیَهاتووه. |
|||
== میرنشینى |
== میرنشینى گەورەى فینلەندا Grand Duchy of Finland == |
||
نمونەیەکى تر بریتیە لە فینلەنداى سەدەى نۆزدەم کە بە شێوەیەکى فەرمى لە لایەن ئۆتۆکراتەکان (کارزانەکان) فەرمانڕەوایى دەکرا، ھەرچەندە لە رووى پراکتیزەکردنەوە ئەمە بۆ چینى خوێندەوار بەجێھێڵدرابوو. ھەرچەندە باوان و سامانى بە میراتگیراو کاریگەریان ھەیە لەسەر دەرفەتەکانى ئاستى خوێندەوارى کەسێک، خوێندن و بنەماڵە مەرجى سەرەکى بوون بۆ پێشکەشکردن بۆ فەرمانبەریەتى و پۆستە حکومیەکان و بەرزبوونەوەى پلە تیایاندا. تا ناوەڕاستى سەدەى بیستەمیش بڕوانامەى ئەکادیمى ھەر بە فاکتەرێکى گرنگ مایەوە بۆ ئەو سیاسەتمەدارانەى کە داوایان لە دەنگدەران دەکرد متمانەیان پێببەخشن. |
|||
نمونهیهكى تر بریتیه له فینلهنداى سهدهى نۆزدهم كه به شیَوهیهكى فهرمى له لایهن ئۆتۆكراتهكان (كارزانهكان) فهرمانرِهوایى دهكرا، ههرچهنده له رووى پراكتیزهكردنهوه ئهمه بۆ چینى خویَندهوار بهجیَهیَڵدرابوو. ههرچهنده باوان و سامانى به میراتگیراو كاریگهریان ههیه لهسهر دهرفهتهكانى ئاستى خویَندهوارى كهسیَك، خویَندن و بنهماڵه مهرجى سهرهكى بوون بۆ پیَشكهشكردن بۆ فهرمانبهریهتى و پۆسته حكومیهكان و بهرزبوونهوهى پله تیایاندا. تا ناوهرِاستى سهدهى بیستهمیش برِوانامهى ئهكادیمى ههر به فاكتهریَكى گرنگ مایهوه بۆ ئهو سیاسهتمهدارانهى كه داوایان له دهنگدهران دهكرد متمانهیان پیَببهخشن. |
|||
{{-Rtl}} |
|||
[[Kategorî:سۆرانی]] |
|||
[[Kategorî:ڕامیاری]] |
وەک پێداچوونەوەی ١٤:١٣، ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٨
مێریتۆکراسى (فەرمانڕەوایى توانادار لێھاتووەکان)
میرۆتۆکراسى بریتیە لە سیستەمێکى فەرمانڕەواییکردن کە لەسەر بنەماى فەڕمانڕەواییکردن لە رێگاى توانا (لێھاتوویى)، نەوەک لەسەر بنەماى سامان و نەژاد و رەچاوکردنەکانى ترى پێگەى کۆمەڵایەتى، دامەزراوە.ھەرچۆنێک بێت وشەى مێریتۆکراسى ئێستا زۆرجار بەکاردەھێنرێت بۆ باسکردنى جۆرێکى کۆمەڵگا کە تیایدا سامان و داھات و بارى کۆمەڵایەتى لە رێگەى پێشبڕکێکردنەوە دیاریدەکرێن لەسەر بنەماى ئەو گریمانەیەى کە براوەکان بێگومان شایستەى ئەو ئەنجامە بەدەستھاتووانەى خۆیانن. لە ئەنجامدا، ئەم وشەیەش مانایەکى داروینیزمى کۆمەڵایەتى لەخۆوەدەگرێت، کە بەکاردەھێنرێت بۆ باسکردن لە کۆمەڵگایەکى پێشبڕکێکارانەى شەڕانگێز، کە رێگە بە نایەکسانیەکى بەرفراوان دەدات لە داھات و سامان لە نێوان دانیشتوان، ئەمەش وەک وەزیفەیەکى شایستەیى و لێھاتوویى (merit )، بە پێچەوانەى کۆمەڵگا یەکسانەکان.
حکومەت و رێکخراوە مێریتۆکراتیەکان جەخت لەسەر زیرەکى (بەھرە) و خوێندنى فەرمى و تایبەتمەندیەتى، نەوەک ئەو جیاوازیانەى کە ھەن وەک چینى کۆمەڵایەتى و نەتەوە و رەگەز، دەکەنەوە. لە وارى کرداریدا، توێژینەوەکان لەسەر جووڵەى کۆمەڵایەتى ئاماژە بەوەدەکەن کە ھەموو ئەو مەرجانەى کە بە بێلایەنانە رەچاودەکرێن لە کۆتاییدا لە بەرژەوەندى منداڵەکانى ئەوکەسانە دەکەوێتەوە کە بە رێگەیەک لە رێگەکان سوودمەند دەبن. ئەمەش بە ھەمان شێوە دیاردەیەکى داروینیزمیە، لەکاتێکدا ھەموو دایک و باوکێک کۆشش بۆ دروستکردن و دەستەبەرکردنى ژیانێکى باشتر بۆ منداڵەکانیان دەکات و گەیاندنى سوودەکانى زانیاری و ئازایەتى و سەرچاوەکانى خۆیان دەبەخشنە منداڵەکانیان بۆ ئەوەى سەرکەوتنى منداڵەکانیان دڵنیابکەنەوە. ئەمەش ھێزێکى غەریزیە لە نێو زۆر لە ئاژەڵە ئاڵۆزترەکانى سەر رووى زەوى، کە لە ناویاندا مرۆڤ تەنھا یەکێکە، ھەیە. زۆر لە کۆمەڵگا مۆدێرنەکان (ھەریەکە رێژەى سەرکەوتنى جیاوازیان بەدەستھێناوە) لە رێگەى دەستێوەردانى دەوڵەت لە خوێندن و چاودێرى کۆمەڵایەتى و لێبوردنى باج و بەخشینى پارە بۆ ھەرمنداڵێکەوە ھەوڵى خەفەکردنى ئەو فاکتەرانەى نایەکسانیان داوە. مێریتۆکراسیەکان باوەڕیان بە پرەنسیپى یەکسانى دەرفەتەکان لە رێگەى یەکسانى لەبەردەم یاسا و کۆمەڵگایەکى دوور لە نەژادپەرەستى و رەگەزپەرەستى و چەمکەکانى تر ھەیە بەڵام ئەوان نە پاڵپشتى لە یەکسانیبوون و نە داواى یەکسانبوون دەکەن. بۆ روونکردنەوەى ئەمە تۆ مافى ئەوەت ھەیە لە کىَ و کەى ویستت کاربکەیت بەڵام مافى ئەوەت نیە کارتپێبدرێت. یان بە داڕشتنێکى جیاواز بڵێین کەس ئەرکى لەسەر شان نیە کە کارت بۆ دابینبکات، چونکە کار بەدەستھێنان پاداشتى ئەوەیە کە لە رێگەى شایستەبوون و لێھاتوویەوە بەدەستیدەھێنیت.
لە دیموکراسیەتى نوێنەرایەتى کە تیایدا دەسەڵات بە شێوەیەکى تیۆرى لە دەستى نوێنەرە ھەڵبژێردراوەکانە، رەگەزە مێریتۆکراتیەکیەکان بریتین لە بەکارھێنانى راوێژى شارەزا و پۆسپۆڕەکان بۆ یارمەتیدانى داڕشتنى سیاسەتەکان و خزمەتگوزاریە مێریتۆکراتیە مەدەنیەکان بۆ جێبەجێکردنى ئەو سیاسەتانە. کێشەى بەردەوامى داکۆکیکردن بۆ مێریتۆکراسى بریتیە لە پێناسەکردنى ئەوەى کە بەتەواوى مەبەست لە لێھاتوویى (Merit) چیە و یان بە شێوەیەکى گرنگ کىَ ئەم دیاریکردنە ئەنجامدەدات و لەسەر چ بنەمایەکیش.
رەچەڵەکى زاراوەکە
زاراوەى "مێریتۆکراسى" یەکەمجار، بە مانایەکى سوکایەتیپێکردن، لە کتێبەکەى میکایل یەنگ (Rise of the Meritocracy) بەکارھاتووە کە لە داھاتوویەکى خەیاڵى ترسناک و نامرۆڤایەتیانە دادەنرێت کە تیایدا پێگەى کۆمەڵایەتى لە رێگەى تواناى زیرەکى و ھەوڵدان دیاریدەکرێت. لە کتێبەکەدا، ئەم سیستەمە کۆمەڵایەتیە لە کۆتاییدا دەبێتە ھۆى روودانى شۆڕشێکى کۆمەڵایەتى کە تیایدا جەماوەرى گشتى ھەڵدەگەڕێنەوە بەسەر نوخبەى فەرمانڕەوا کە لەخۆباییبوون و خۆیان جیاکردۆتەوە لە ھەستوسۆزى خەڵکى گشتى.
سەرەڕاى بنەڕەتى نێگەتیڤانەى بەکارھێنانى ئەم وشەیە، زۆر کەس ھەن باوەڕِیان وایە کە سیستەمى مێریتۆکراسى شتێکى باشە بۆ کۆمەڵگا. لایەنگرانى مێریتۆکراسى دەڵێن سیستەمێکى مێریتۆکراسى زیاتر دادپەروەرانە و بەرھەمھێنەرترە لە سیستەمەکانى تر، و رێگە بە کۆتاییھێنان بەو جیاکاریانەى کە لەسەر بنەماى رەگەز و نەژادەوە دامەزراون دەدات ( ھەر چەندە چینە کۆمەڵایەتیەکان ھێشتا بوونیان ھەر دەمێنێتەوە).
رەخنەى سەرەکى یەنگ لەبارەى مێریتۆکراسى بریتیە لەوەى کە سیستەمێکە تیایدا پێگەى کۆمەڵایەتى لەسەر بنەماى خاسیەتى بابەتیانەوە دەستنیشاندەکرێت و دەبێت کە ئەمەش لە ھەر کۆمەڵگایەک پەیڕەو بکرێت ئەو کۆمەڵگایە بە کۆمەڵگایەکى نا یەکسان و نا جێگیر دەھێڵێتەوە. لە بەرئەوەى ئاراستەى رەخنەیى تریش ھەن لەو بارەیەوە، لایەنگران و رەخنەگرانى ئەو تیۆرە زۆربەى جار بەڵگەى ئەوە دەھێننەوە کە لێھاتوویى (Merit) لە لایەن نوخبەى فەرمانڕەواوە دیاریدەکرێت ئەمەش تەنھا بۆ ئەوەى رەوایەتى بدەنە ئەو سیستەمەى کە لە بنەڕەتدا بارى کۆمەڵایەتى لەسەر بنەماى چینایەتى و لەدایکبوون و سامانەوە دیاریدەکات.
زۆربەى جار بەرھەڵستکارانى چەمکى مێریتۆکراسى دەڵێن خاسیەتەکانى وەک زیرەکى و کۆشش ناتواندرێت بە شێوەیەکى ورد پێوانە بکرێن ( بۆ نمونە، رەنگە یەکێک بپرسێت " کىَ زیرەکترە، اسحاق نیوتن یان ئەلبێرت ئەنیشتاین؟"). کەواتە، بە گوێرەى بۆچوونى ئەوان، ھەر پیادەکردنێکى مێریتۆکراسى پلەیەکى زۆرى خەملاندن و مەزەندەکردن لەخۆوە دەگرێت و ئەم مەزەندەکردنەش بە شێوەیەکى بۆماوەیى شتێکى خراپە و لایەنگیرى تێدادەکەوێت.
داروینیزمى کۆمەڵایەتى
داروینیزمى کۆمەڵایەتى بریتیە لە تیۆرێکى کۆمەڵایەتى کە وا رەچاودەکات تیۆرى پێشکەوتنى داروین لە رێگەى دەستنیشانکردنى سروشتیەوە تەنھا مۆدێلێک نیە بۆ پێشکەوتنى خاسیەتە بایەلۆجیەکان لە رەوگەڵێکدا بەڵکو دەکرێت بە سەر دامەزراوە کۆمەڵایەتیەکانى کۆمەڵگەشدا بچەسپێندرێت. داروینیزمى کۆمەڵایەتى لە کۆتاییەکانى سەدەى 19 تاوەکو کۆتایى شەڕى دووەمى جیھانى دروستبووە، ھەرچەندە ھەندێک بانگەشەى ئەوە دەکەن کە دەکرێت زانستى زیندەورزانى کۆمەڵایەتى (Sociobiology) ھاوچەرخ وەک فۆرمێکى داروینیزمى کۆمەڵایەتى پۆلین بکرێت. لایەنگرانى داروینیزمى کۆمەڵایەتى زۆرجار تیۆرەکە وەک پاساوھێنانەوە بۆ ئەوەى کە نایەکسانیە کۆمەڵایەتیەکان بەھۆى بوونى مێریتۆکراسیەوەن بەکاردەھێنن. ھەندێکى تر ئەم تێورە بەکاردەھێننەوە بۆ پاساوھێنانەوە بۆ نەژاد پەرستى و ئیمپریالیزم. تا ئەوپەڕیشى لە رەخنەکاندا، بەشێک لە داروینیزمى کۆمەڵایەتى وا دەردەکەوێت کە پێشبینى چاکترکردنى توخمى وەچانانەوە و رێچکە نەژادیەکانى نازیەکان بکەن.
بە شێوەیەکى گاڵتەئامێز، لە کاتێکدا داروینیزمى کۆمەڵایەتى بەسەر چەمکى پێشکەوتن و دەستنیشانکردنى سروشتى سیستەمە کۆمەڵایەتیەکانى مرۆڤ دەچەسپێت، ھیچ لە ئایدۆلیژیا سیاسى و نیمچە ئاینیە پەیوەندیدارەکان بەو تیۆرەوە نابنە بەشێک لە تێۆرە بنەڕەتیە بایۆلۆژیەکەى داروین بۆ پێشکەوتن. ھاوشێوەش، خودى داروینیزمى کۆمەڵایەتیش مەرج نیە پێویستبکات کە ھەڵوێستێکى سیاسى بەرھەمبھێنێت: ھەندێک لە ھەڵگرانى تیۆرى داروینیزمى کۆمەڵایەتى باس لە حەتمیەتى بەرەوپێشچوون دەکەن، لە کاتێکدا ھەندێکى تریان جەخت لەسەر ئەگەرى بەرەوخراپچوونى مرۆڤایەتى دەکەنەوە. تەنانەت ھەندێک ھەوڵى ئەوەیانداوە تا داروینیزمى کۆمەڵایەتى لەناو سیاسەتى چاکسازیخوازدا بچەسپێنن. تیۆرى داروینیزمى کۆمەڵایەتى لە کارەکانى زۆر لە نووسەرانەوە وەرگیراوە، لە ناویشیاندا ھێربرت سپێنسەر Herbert Spencer و تۆماس مالسەس Thomas Malthus، بەڵام بێجگە لە گووتنى ھەندێک دەستەواژەى روون لە بارەى "رزگاربوون و مانەوە بۆ گونجاوترینە" (داروین وەک سپێنسەر زاراوەى گونجاوترینى بەکارھێناوە بۆ ئەو مانایەى کە " بە باشترین شێوە رێک و گونجاوبێت لەگەڵ بارودۆخە ژینگەییەکە")، ھاوچەرخترین لایەنگرانى داروینیزمى کۆمەلایەتى ھەرگیز ھیچ لە کارەکانى داروینیان نەخوێندۆتەوە و زانیاریەکى کەمیان لەبارەى بایەلۆجى ھەیە.
لایەنگرە تاکەکەسیەکان
کۆنفۆشۆس Confucius
" لە فێرکردندا دەبێت ھیچ جیاوازیەکى چینایەتى نەبێت" Analects XV.39.tr.Legge زۆر لە ھەوادارە رۆژئاواییەکانى کۆنفۆشۆس وەک ڤۆڵتیر و H.G. Creel بیرۆکەى شۆرشگێرانەى نوێى کۆنفۆشۆسیان بەدیارخستووە: ئەو ھەڵسا بە گۆڕینەوەى بیرۆکەى مێرخاسى لە رێگەى خوێن بە مێرخاسى لە رێگەى چاکەکردن. جانزى کە بە زمانى چینى ماناى ئەسڵزادە (nobleman) وردە وردە لە رێگەى بەکارھێنانى ئەو وشەیەوە لە قسەکانى کۆنفۆشۆس مانایەکى ترى وەرگرت ---- بوو بە وشەیەکى تارادەیەک وەک وشەى ئینگلیزى (Gentleman) پیاو چاک. ئەو پیاوچاکە ئاساییەى کە پەرە بە باشترکردنى خاسیەتەکانى دەدات دەکرێت پێى بووترێت گێنتڵمان، لە کاتێکدا کۆڕێکى بىَ شەرمى شایەک تەنھا " پیاوێکى بچووکە". ئەمەش بوو کە ئەو رێگەیدا ھەموو جۆرە قووتابیەک ببێتە پەیڕەوھەڵگرى خۆى ( فێرکردنەکانى ئەو بەمەبەستى راھێنانى فەرمانڕەواکانى داھاتوو بوو) ئەمەش ئاماژەیەکى روونە کە ئەو بە تەواوى پاڵپشتى لە پێکھاتەى دەرەبەگایەتى کۆمەڵگاى چینى نەدەکرد.
ھان فێیزى Han Feizi
سەربارى کۆنفۆشۆسەس، فەیلەسوفێکى ترى کۆنى چینى لە ھەمان سەردەم ( دەوڵەتى شەڕکەر) داکۆکى بۆ سیستەمى مێریتۆکراسى حکومەت و کۆمەڵگا کردووە. ئەمەش ھان فێیزى بوو کە بە بەھێزترین لایەنگرى قووتابخانەى سەروەرى یاسا ناوبانگى دەرکردووە ( یان بە فەیلەسوفى یاساکارى ناسراوە). باوەڕى سەرەکى پاساوەکانى بریتیە لە سەروەرى رەھاى یاساکان، لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەیەکى زۆرلە رەگەزى مێریتۆکراسی لەخۆدەگرێت. یەکێکى تر لە یاساپەروەران شانگ یانگە کە یاساپەروەرێکى جێبەجێکاربوو (قانونى تگبیقى) و بووە ھۆى چاکسازیخوازیە مێریتۆکراسیەکانى دەوڵەتى کین (Qin) بە لابردنى ئەریستۆکراتیەت و پاڵپشتیکردن و بەرەوپێشبردنى تاکە کەسەکان لەسەر بنەماى بەھرەمەندى و زیرەکى و نوێکارى. ئەمە سووپاى کینى گەیاندە ئاستە لێوارێکى زۆرگرنگ بەسەر ئەو نەتەوانەى تر کە پەیوەست بوون بە پەیڕەوکردنى سیستەمى کۆنى ئەرستۆکراسى بۆ حکومەت. ئەم یاساپەروەریەتیە، ھاوشان لەگەڵ بەھا دژە ئەرستۆکراتی و بەھا لاگیرەکانى بۆ مێریتۆکراسى، وەک بەشێکى سەرەکى لە فەلسەفە و سیاسەتى چینى، ھەرچەندە لە دواى کین دیناستى Qin Dynasty بەسەختى بێھێَزبووەتەوە، بۆ دوو ھەزارەى تر ماوەتەوە.
جەنگیز خان Genghis Khan
مێریتۆکراسى بریتی بوو لە بنەماى سەرەکى بۆ ھەڵبژاردنى سەرکردەکان و ژەنەڕاڵەکانى ئیمپراتۆریەتى مەنگۆلى. جەنگیز خان ھەرکەسێک کە زیرەک و شیاوى پۆستەکانى زنجیرەى فەرماندارى سوپاکەى بایە ھەڵیدەبژارد. تەنانەت باوەڕى بەو سەرباز و ژەنەڕاڵانەش ھەبوو کە لەھێزى دوژمنەکانى بوون ئەگەڕ وەفایان بۆ سەرکردەکانى خۆیان ھەبووبێت. بۆ نمونە، جەنارەڵەکەى جەنگیزخان جێبە Jebe سەربازێکى ھێزى دوژمن بووە کە ئەسپەکەى جەنگیزخانى لە شەڕێکدا پێکاوە پێش ئەوەى ببێت بە خانێکى پایەبەرز لەلاى جەنگیزخان.
ناپلیۆن Napoleon
فەرەنساى ناپلیۆنى (شۆڕگێڕى) بە ھەمان شێوە ھەندێجار دەکرێت وەک وڵاتێکى مێریتۆکراسى رەچاوبکرێت. دواى شۆڕشى 1792 زۆر بە زەحمەت ئەندامێکى نوخبەى پێشووت دەبینى کە لە پێگەى دەشەڵات مابێتەوە. کەواتە کاتێک ناپلیۆن بەرەو دەسەڵات ھەڵکشا ھیچ بنکەیەکى کۆن و پێشینە نەبوو بۆ ئەوەى کارمەندانى خۆى لێیەوە دەستنیشانبکات و دەبوو ئەو کەسانە ھەڵبژێرێت کە ئەو پێی وابوو کە باشترین کەسن بۆ ئەو کارانە، لەناو ئەو کەسانەش ئەفسەرانى سووپاکەى و شۆڕشگێڕان بوون کە پێشتر لە ناو ئەنجوومەنى خەڵک بوون، تەنانەت ھەندێک ئەریستۆکراتیش بوون وەک سەرۆک وەزیران تلیراند (Talleyrand). ھەرچۆنێک بێت دواتر پیادەنەکردنەکانى مێریتۆکراسى بوون بە دامەزراندنى ئەندامانى خێزان و ھاوڕێ و ھاوەڵان لە پێگە گرنگەکاندا ( بە تایبەتیش لە سەرکردایەتیە ھەرێمیەکاندا)؛ سۆزدارى (انتماْ )رەنگە فاکتەرێکى زیاتر گرنگتر بێت لە تەنھا لێھاتوویى (Merit) لە ئەداکردندا کە حاڵەتێکى ئاساییە لە سیاسەتدا.
دەوڵەتە مێریتۆکراسیەکان
سەنگافۆرە Singapora
لە نێو ئەو دەوڵًەتە یەک نەتەوەییە نوێیانە، کۆمارى سەنگافورە ھەوڵى ئەوەدەدات ببێت بە دەوڵەتێکى تەواو مێریتۆکراسى، جەختکردنەوەیەکى زۆر دەخاتە سەر دەستنیشانکردن و رێگەخۆشکردن بۆ ھاوڵاتیانى گەنجى زیرەک و لێھاتوو بۆ پێگە و پۆستە سەرکردایەتیەکان. ھەروەھا بە رێژەیەکى زۆر پێ لەسەر باوەڕپێکراویەتى ئەکادیمى دەچەسپێنێت، کە وەک پێوەرى بابەتیانە رەچاودەکرێن ھەم بۆ پێوانەکردنى زیرەکى و ھەمیش بۆ پێوانەکردنى کۆششکردن.مێریتۆکراسى بریتیە لە چەمکێکى سەرەکى سیاسى لە سەنگافورە، بەشێکى بەھۆى ئەو بارودۆخە بووە کە دەوروخوولى سەرھەڵدانى سەربەخۆیى ئەو شاروڵاتەیداوە. سەنگافورە لە ساڵى 1965 لە مالیزیاىى ھاوسنورى جیاکرایەوە لەبەر لەئەنجامى نەویستنى زۆرینەى گروپە پەناھەندەکانى ( بەتایبەتى بە رەگەز چینیەکان) بۆ رازیبوون لەسەر ھەڵوێستى تایبەتى کۆمەڵگە چوونیەکە خاوەن خاکەکە ( بە تایبەتى مالیزیەکان). حکومەتى فیدرالى مالیزى پاساوى بۆ بەخشینى مافێکى تایبەتى پێشینە بە مالیزیەکان دەھێنایەوە وەک بەشێک لە مافى لەدایکبوون کە ئەوان خەڵکە خاوەن خاکەکەبوون. سەرکردە سیاسیەکان لە سەنگافورە زۆر بە توندى دژایەتى ئەو سیستەمەیان کرد لە برى ئەوە بانگەشەیان بۆ یەکسانى لە نێوان ھەموو ھاوڵاتیانى مالیزیا دەکرد، لە گەیشتن بە زانکۆکان و گرێبەستە حکومیەکان و دامەزراندنە سیاسیەکان و ھتد، تا دەگات بەوەى کە شایستەترین کەس پاڵیوراو بێت نەوەک ئەو کەسەى کە لە سەر بنەماى پەیوەندیەکان و باکگراوەندى ئیتنیکى دەستنیشاندەکرێت. ئەم دژایەتیکردنە پێشینەیەى نێوان ئەو ویلایەتە و حکومەتى فیدرالى گەیشتە ئەو رادەیەى کە چارەسەرنەکرێت. سەنگافورە جیاکرایەوە و بوو بە شاروڵاتێکى سەربەخۆ.
تا ئەمرۆش، سەنگافورە بەردەوامە لەسەر پەیڕەوکردنى مێریتۆکراسى وەک یەکێک لە بنەما رەسمى و رێنیشاندەرەکان بۆ داڕشتنى سیاسەتى گشتى ناوخۆ. ھەرچەندە تێبینیکاران بە شێوەیەکى دادپەروەرانە رەخنە لەم شارولاتە دەگرن لەسەر ئەوەى کە ئەم بنەمایە بەشێوەیەکى یەکپارچە بەسەر ھەموو لایەنەکاندا جێبەجێناکات بەڵام رێکەوتنێکى فراوان ھەیە کە سەرەڕاى ئەوەش سەرکەوتنە ئابوریە گەورەکانى ئەو شارولاتە بەشێکى لەئەنجامى جەختکردنەوەى بەھێزە لەسەر بەرەوپێشبردن و پێگەیاندنى سەرکردەى زیرەک و لێھاتووە.
میرنشینى گەورەى فینلەندا Grand Duchy of Finland
نمونەیەکى تر بریتیە لە فینلەنداى سەدەى نۆزدەم کە بە شێوەیەکى فەرمى لە لایەن ئۆتۆکراتەکان (کارزانەکان) فەرمانڕەوایى دەکرا، ھەرچەندە لە رووى پراکتیزەکردنەوە ئەمە بۆ چینى خوێندەوار بەجێھێڵدرابوو. ھەرچەندە باوان و سامانى بە میراتگیراو کاریگەریان ھەیە لەسەر دەرفەتەکانى ئاستى خوێندەوارى کەسێک، خوێندن و بنەماڵە مەرجى سەرەکى بوون بۆ پێشکەشکردن بۆ فەرمانبەریەتى و پۆستە حکومیەکان و بەرزبوونەوەى پلە تیایاندا. تا ناوەڕاستى سەدەى بیستەمیش بڕوانامەى ئەکادیمى ھەر بە فاکتەرێکى گرنگ مایەوە بۆ ئەو سیاسەتمەدارانەى کە داوایان لە دەنگدەران دەکرد متمانەیان پێببەخشن. داڕێژە:-Rtl