مەل: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
No edit summary |
No edit summary |
||
ھێڵی ٢٠: | ھێڵی ٢٠: | ||
'''پەلەوەر''' ، باڵندە، مەل، پەڕندە (بە [[ئینگلیسی]] : Bird) [[گیانەوەر]]ێکە لە لقی [[مازەداران]]، کە لەشی بە [[پەڕ]] داپۆشراوە. <br /> |
'''پەلەوەر''' ، باڵندە، مەل، پەڕندە (بە [[ئینگلیسی]] : Bird) [[گیانەوەر]]ێکە لە لقی [[مازەداران]]، کە لەشی بە [[پەڕ]] داپۆشراوە. <br /> |
||
لە سەر دوو لاق دەڕوا و [[هێلکە]] دەکا. زۆربەی پەلەوەران دەتوانن بفڕن.<br /> |
لە سەر دوو لاق دەڕوا و [[هێلکە]] دەکا. زۆربەی پەلەوەران دەتوانن بفڕن.<br /> |
||
نزیک بە ١٠،٠٠٠ جۆر پەلەوەر لە جیهاندا هەیە. ئەم گیانەوەرانە |
نزیک بە ١٠،٠٠٠ جۆر پەلەوەر لە جیهاندا هەیە. ئەم گیانەوەرانە پڕجۆرترین مازەدارانی چوارئەندامین کە لە [[جەمسەری باکوور]]ەوە بگرە تا [[جەمسەری باشوور]] لە هەموو شوێنێکدا دەبینرێن.<br /> |
||
بچووکترین پەلەوەری ئەم سەردەمە |
بچووکترین پەلەوەری ئەم سەردەمە چۆلەکەمێشەیە کە ٥سم دەبێ و گەورەترینیان [[وشترمر]]ە بە ٢،٧٥ میتر درێژی. دیرێن ناسان لەو باوڕەدان کە پەلەوەران تەنیا کلادی [[دایناسۆر]]ەکانن کە لە قەڵاجۆی خولی سێهەمی [[کرتاسە]] لە ٦٥،٥ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر، ڕزگار بوون و بەجێ ماون. |
||
[[دڵ]]ی پەلەوەران چوار کەلێنی هەیە و |
[[دڵ]]ی پەلەوەران چوار کەلێنی هەیە و [[شاخوێنبەر]]یان بەلای ڕاستداچەماوەتەوە. [[ئێسک]]ەکانی سەریان پێکەوە لکاوە. لەم مازەدارانەدا ٩ کیسەهەوا بە [[سی]]یەکانیانەوە لکاوە. ئێسکیان هڵۆڵە تا سووک بێ. چاویان گەورەیە و هەستی بیناییان زۆر بەهێزە. |
||
ئەمڕۆکە پەلەوەران بەوە دەناسرێن کە: [[دەنووک]]یان هەیە، لەشیان بە پەڕ داپۆشراوە، [[ددان]]یان نییە، هێلکەی توێکڵدار دەکەن، میتابوولیزمی بەرز، دڵی چوارکەلێنی، ئێسکبەندی سووک و پتەویان هەیە. پەلەوەرانی ئەم سەردەمە هەموو |
ئەمڕۆکە پەلەوەران بەوە دەناسرێن کە: [[دەنووک]]یان هەیە، لەشیان بە پەڕ داپۆشراوە، [[ددان]]یان نییە، هێلکەی توێکڵدار دەکەن، میتابوولیزمی بەرز، دڵی چوارکەلێنی، ئێسکبەندی سووک و پتەویان هەیە. پەلەوەرانی ئەم سەردەمە هەموو جووتێک باڵیان هەیە، بێجگە «موئا» لە [[نیوزیلاند]] کە قەڵاچۆ بووە. ژمارەیەکی کەم لە جۆرەکانی پەلەوەران ناتوانن بفڕن (وەک [[پێنگوین]]). [[قەل]]ان و [[تووتی]]ان وریاترین جۆری پەلەوەرانن. بڕێ پەلەوەر ئامێر چێ دەکەن، بڕێکیان ژیانی کۆمەڵایەتییان هەیە و ئەزموونەکانی خۆیان دەخەنە بەردەست بەرەکانی داهاتوو. |
||
زۆرێک لە پەلەوەران، ساڵانە [[کۆچ]]ی دوور و درێژ دەکەن. زۆر جۆری تریش لە باتی کۆچی دوور، ئازوگۆزی کورت و ناڕێکوپێکیان هەیە. ئەم گیانەوەرانە کۆمەڵژین و پێکەوە لە ڕێگای نیشانە، دەنگ، چریکە، بەشداری لە کارە کۆمەڵایەتییەکان، شەڕ |
زۆرێک لە پەلەوەران، ساڵانە [[کۆچ]]ی دوور و درێژ دەکەن. زۆر جۆری تریش لە باتی کۆچی دوور، ئازوگۆزی کورت و ناڕێکوپێکیان هەیە. ئەم گیانەوەرانە کۆمەڵژین و پێکەوە لە ڕێگای نیشانە، دەنگ، چریکە، بەشداری لە کارە کۆمەڵایەتییەکان، شەڕ ، بەربەرەکانێ و گەلەکۆمە بۆ پاراستنی خۆیان، لە پێوەندیدان. زۆربەی جۆرەکانی پەلەوەران تاک هاوسەرن؛ هەڵبەت تەنیا بۆ یەک وەرزی زاوزێ، بڕێجاریش جووتی خۆیان تا چەندین ساڵ ناگۆڕن. لە چەند جۆریشدا «چەن ژنی» و بەدەگمەن «چەن شوویی »دەبینرێت. پەلەوەران لە هێلانەدا هێلکە دەکەن و لە سەری کڕ دەکەون تا هەڵی دێنن. زۆربەی [[جووچک]]ەکان دوای لە هێلکە دەرهاتن بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ لە ژێر داڵدەی دایک و باوکیاندان. |
||
ئەم گرووپە لە زنجیرەی [[گیانەوەران]] ، لقی [[مازەداران]] ، ژێرلقی [[بڕبڕەداران]] ، پۆلی پەلەوەران |
ئەم گرووپە لە زنجیرەی [[گیانەوەران]] ، لقی [[مازەداران]] ، ژێرلقی [[بڕبڕەداران]] ، پۆلی پەلەوەران بوونەتەوە و دوای [[گوانداران]] ، گووراوترین جۆری گیانەوەرانن. |
||
پەلەوەران دەورێکی گرنگیان لە [[ئابووری]]دا هەیە؛ بۆ وێنە سەرچاوەیەکی گرنگی خۆراکن. مەلە دەنگخۆشەکان ماڵی دەکرێن، جیقنەی پەلەوەران وەک [[پەین]] بەکار دێت. ئەم گیانەوەرانە لەگەڵ [[فەرهەنگ]] ، [[مەزهەب]] ، [[شیعر]] و [[مۆسیقا]]ی مرۆڤەکاندا تێکەڵ بوون. |
پەلەوەران دەورێکی گرنگیان لە [[ئابووری]]دا هەیە؛ بۆ وێنە سەرچاوەیەکی گرنگی خۆراکن. مەلە دەنگخۆشەکان کەوی و ماڵی دەکرێن، جیقنەی پەلەوەران وەک [[پەین]] بەکار دێت. ئەم گیانەوەرانە لەگەڵ [[فەرهەنگ]] ، [[مەزهەب]] ، [[شیعر]] و [[مۆسیقا]]ی مرۆڤەکاندا تێکەڵ بوون. |
||
هەڵسوکەوتی خراپی مرۆڤەکان لە سەدەی ١٧ی زایینیی بەملاوە، بووە هۆی تیاچوونی ١٢٠ تا ١٣٠ جۆری پەلەوەر و سەدان جۆری تریش پێش لەوە قەڵاچۆ بوون. ئەمڕۆکە سەرەڕای دامەزرانی بنکەگەلی پاراستنی پەلەوەران، ١٢٠٠ جۆر لە مەترسی تیاچووندان. |
هەڵسوکەوتی خراپی مرۆڤەکان لە سەدەی ١٧ی زایینیی بەملاوە، بووە هۆی تیاچوونی ١٢٠ تا ١٣٠ جۆری پەلەوەر و سەدان جۆری تریش پێش لەوە قەڵاچۆ بوون. ئەمڕۆکە سەرەڕای دامەزرانی بنکەگەلی پاراستنی پەلەوەران، ١٢٠٠ جۆر لە مەترسی تیاچووندان. |
||
ھێڵی ٤٢: | ھێڵی ٤٢: | ||
. |
. |
||
==پۆلێنی پەلەوەران== |
==پۆلێنی پەلەوەران== |
||
بۆ |
بۆ ناسینی باشتری پەلەوەران، پێویستە پۆلێنیان بکەین. کێشەی گەورە لەوەدایە کە پەلەوەران لە شێوە و پێکهاتەدا زۆر لە یەک دەچن، بە وتەیەکی تر گۆڕان و گوورانی نێو پەلەوەرەکان زۆر بەرچاو نییە. لە لایەکی ترەوەزانیاریی توێکاری ئەم گیانەوەرانە زۆر لە بەر دەستدا نییە<ref>لەم ساڵانەی دواییدا، هەنگاوی زۆر باش بۆ ناسینی هەڵسوکەوت و توێکاری پەلەوەران نراوەو بەم بۆنەوە گۆڕانکارییەکی فراوان لە شێوەی ناونانیان کراوە.</ref>. |
||
پۆلێنی زانستیی پەلەوەران، بە پێی جیاوازی ڕواڵەتی کۆئەندامەکانی [[ئێسک]] و [[ماسوولکە]]یانە. بڕێ لە پەلەوەرناسان هەوڵ ئەدەن بە پێی ڕێژەی [[پرۆتین]]ی نێو هێلکەی پەلەوەران یان ڕەوت و ڕەوشتی هاوبەشیان پۆلێنیان بکەن. ئێستاکە بێجگە لە ڕواڵەت و تایبەتمەندی ژینگەیی، دۆخی [[دی ئێن ئەی]]ی پەلەوەرەکانیش، ڕچاو دەکرێت. |
|||
پۆلێنی گیانداران بە |
پۆلێنی گیانداران بە گوێرەی پەیماننامە نێونەتەوەییەکان، بە زمانی لاتینە، بۆ وێنە [[چۆلەکە|چۆلەکەی ئاسایی]] بەم شێوە پۆلێن دەکرێت<ref>[http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%86%D8%AF%D9%87]</ref>: |
||
*Domain ([[دەڤەر]]): [[گیانداران]] |
*Domain ([[دەڤەر]]): [[گیانداران]] |
||
*Kingdom(زنجیرە): [[گیانەوەران]] |
*Kingdom(زنجیرە): [[گیانەوەران]] |
وەک پێداچوونەوەی ٢١:٣٣، ٢١ی شوباتی ٢٠١٤
پەلەوەران | |
---|---|
قەلمراوی ئەمریکایی[١] | |
Scientific classification | |
Kingdom: | |
Phylum: | |
Subphylum: | |
Class: | پەلەوەران کارلۆس لینایۆس، ۱۷۵۸
|
پەلەوەر ، باڵندە، مەل، پەڕندە (بە ئینگلیسی : Bird) گیانەوەرێکە لە لقی مازەداران، کە لەشی بە پەڕ داپۆشراوە.
لە سەر دوو لاق دەڕوا و هێلکە دەکا. زۆربەی پەلەوەران دەتوانن بفڕن.
نزیک بە ١٠،٠٠٠ جۆر پەلەوەر لە جیهاندا هەیە. ئەم گیانەوەرانە پڕجۆرترین مازەدارانی چوارئەندامین کە لە جەمسەری باکوورەوە بگرە تا جەمسەری باشوور لە هەموو شوێنێکدا دەبینرێن.
بچووکترین پەلەوەری ئەم سەردەمە چۆلەکەمێشەیە کە ٥سم دەبێ و گەورەترینیان وشترمرە بە ٢،٧٥ میتر درێژی. دیرێن ناسان لەو باوڕەدان کە پەلەوەران تەنیا کلادی دایناسۆرەکانن کە لە قەڵاجۆی خولی سێهەمی کرتاسە لە ٦٥،٥ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر، ڕزگار بوون و بەجێ ماون.
دڵی پەلەوەران چوار کەلێنی هەیە و شاخوێنبەریان بەلای ڕاستداچەماوەتەوە. ئێسکەکانی سەریان پێکەوە لکاوە. لەم مازەدارانەدا ٩ کیسەهەوا بە سییەکانیانەوە لکاوە. ئێسکیان هڵۆڵە تا سووک بێ. چاویان گەورەیە و هەستی بیناییان زۆر بەهێزە.
ئەمڕۆکە پەلەوەران بەوە دەناسرێن کە: دەنووکیان هەیە، لەشیان بە پەڕ داپۆشراوە، ددانیان نییە، هێلکەی توێکڵدار دەکەن، میتابوولیزمی بەرز، دڵی چوارکەلێنی، ئێسکبەندی سووک و پتەویان هەیە. پەلەوەرانی ئەم سەردەمە هەموو جووتێک باڵیان هەیە، بێجگە «موئا» لە نیوزیلاند کە قەڵاچۆ بووە. ژمارەیەکی کەم لە جۆرەکانی پەلەوەران ناتوانن بفڕن (وەک پێنگوین). قەلان و تووتیان وریاترین جۆری پەلەوەرانن. بڕێ پەلەوەر ئامێر چێ دەکەن، بڕێکیان ژیانی کۆمەڵایەتییان هەیە و ئەزموونەکانی خۆیان دەخەنە بەردەست بەرەکانی داهاتوو.
زۆرێک لە پەلەوەران، ساڵانە کۆچی دوور و درێژ دەکەن. زۆر جۆری تریش لە باتی کۆچی دوور، ئازوگۆزی کورت و ناڕێکوپێکیان هەیە. ئەم گیانەوەرانە کۆمەڵژین و پێکەوە لە ڕێگای نیشانە، دەنگ، چریکە، بەشداری لە کارە کۆمەڵایەتییەکان، شەڕ ، بەربەرەکانێ و گەلەکۆمە بۆ پاراستنی خۆیان، لە پێوەندیدان. زۆربەی جۆرەکانی پەلەوەران تاک هاوسەرن؛ هەڵبەت تەنیا بۆ یەک وەرزی زاوزێ، بڕێجاریش جووتی خۆیان تا چەندین ساڵ ناگۆڕن. لە چەند جۆریشدا «چەن ژنی» و بەدەگمەن «چەن شوویی »دەبینرێت. پەلەوەران لە هێلانەدا هێلکە دەکەن و لە سەری کڕ دەکەون تا هەڵی دێنن. زۆربەی جووچکەکان دوای لە هێلکە دەرهاتن بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ لە ژێر داڵدەی دایک و باوکیاندان.
ئەم گرووپە لە زنجیرەی گیانەوەران ، لقی مازەداران ، ژێرلقی بڕبڕەداران ، پۆلی پەلەوەران بوونەتەوە و دوای گوانداران ، گووراوترین جۆری گیانەوەرانن.
پەلەوەران دەورێکی گرنگیان لە ئابووریدا هەیە؛ بۆ وێنە سەرچاوەیەکی گرنگی خۆراکن. مەلە دەنگخۆشەکان کەوی و ماڵی دەکرێن، جیقنەی پەلەوەران وەک پەین بەکار دێت. ئەم گیانەوەرانە لەگەڵ فەرهەنگ ، مەزهەب ، شیعر و مۆسیقای مرۆڤەکاندا تێکەڵ بوون.
هەڵسوکەوتی خراپی مرۆڤەکان لە سەدەی ١٧ی زایینیی بەملاوە، بووە هۆی تیاچوونی ١٢٠ تا ١٣٠ جۆری پەلەوەر و سەدان جۆری تریش پێش لەوە قەڵاچۆ بوون. ئەمڕۆکە سەرەڕای دامەزرانی بنکەگەلی پاراستنی پەلەوەران، ١٢٠٠ جۆر لە مەترسی تیاچووندان.
ناوەکانی تر
لە زاراوەکانی زمانی کوردیدا ئەم ناوانەش هاتووە:
- باڵندە، مەل، پەڕندە، فڕندە، پەلەور، پەڕننە، پەڕۆک، باڵنە، فڕننە، باڵدار، فڕا، باڵگرەوە، سر، توار، تەواڵ، تەرەوڵ
گوورانی پەلەوەران[٢]
یەکەمین پۆلێنی زانستیی گیانداران لە لایەن فرانسیس ویلبی و جان ری لە ساڵی ١٦٧٦ لە کتێبی Ornithologiae دا پێشکەش کرا[٣]. لە ساڵی ١٧٥٨ کارلۆس لینایۆس ئەم کارەی پوخت کرد تا دووزەنەیەکی ڕێکوپێک داڕشت؛ ئەم دووزەنە ئێستاکەش برەوی هەیە[٤]. پۆلێنەکەی لینا، پۆلی فیلوجینیکی پەلەوەرانی لە کلادی دایناسۆرەکان دانا[٥] .
پۆلێنی پەلەوەران
بۆ ناسینی باشتری پەلەوەران، پێویستە پۆلێنیان بکەین. کێشەی گەورە لەوەدایە کە پەلەوەران لە شێوە و پێکهاتەدا زۆر لە یەک دەچن، بە وتەیەکی تر گۆڕان و گوورانی نێو پەلەوەرەکان زۆر بەرچاو نییە. لە لایەکی ترەوەزانیاریی توێکاری ئەم گیانەوەرانە زۆر لە بەر دەستدا نییە[٦].
پۆلێنی زانستیی پەلەوەران، بە پێی جیاوازی ڕواڵەتی کۆئەندامەکانی ئێسک و ماسوولکەیانە. بڕێ لە پەلەوەرناسان هەوڵ ئەدەن بە پێی ڕێژەی پرۆتینی نێو هێلکەی پەلەوەران یان ڕەوت و ڕەوشتی هاوبەشیان پۆلێنیان بکەن. ئێستاکە بێجگە لە ڕواڵەت و تایبەتمەندی ژینگەیی، دۆخی دی ئێن ئەیی پەلەوەرەکانیش، ڕچاو دەکرێت.
پۆلێنی گیانداران بە گوێرەی پەیماننامە نێونەتەوەییەکان، بە زمانی لاتینە، بۆ وێنە چۆلەکەی ئاسایی بەم شێوە پۆلێن دەکرێت[٧]:
- Domain (دەڤەر): گیانداران
- Kingdom(زنجیرە): گیانەوەران
- Division(لق): مازەداران
- ژێرلق: بڕبڕەداران
- Class(پۆل): پەلەوەران
- Order (تۆرەمە): چۆلەکەسانان
- Family (تیرە): چۆلەکان
- Genus (خێزان): چۆلەکە
- Species (جۆرە): چۆلەکەی ئاسایی
پەلەوەرناسی
پەلەوەرناسی یان مەلناسی، لقێکە لە زانستی گیانەوەرناسی، سەبارەت بە ناسین، لێکدانەوە و پۆلێنی پەلەوەران[٨]
سەرچاوە
- ^ ، بڕوانە فەرهەنگی باڵندە : ئەحمەد بەحریPhalacrocorax auritus
- ^ [١]
- ^ del Hoyo, Josep (1992). Handbook of Birds of the World, Volume 1: Ostrich to Ducks. Barcelona: Lynx Edicions. ISBN 84-87334-10-5.
{{cite book}}
: Unknown parameter|coauthors=
ignored (|author=
suggested) (help) - ^ (لاتینی) Linnaeus, Carolus (1758). Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata. Holmiae. (Laurentii Salvii). p. ۸۲۴.
- ^ Livezey, Bradley C.; Zusi, RL (2007). "Higher-order phylogeny of modern birds (Theropoda, Aves: Neornithes) based on comparative anatomy. II. Analysis and discussion". Zoological Journal of the Linnean Society. ۱۴۹ (۱): ۱–۹۵. doi:10.1111/j.1096-3642.2006.00293.x. ISSN ۰۰۲۴-۴۰۸۲. PMC ۲۵۱۷۳۰۸. PMID ۱۸۷۸۴۷۹۸.
{{cite journal}}
: Check|issn=
value (help); Check|pmc=
value (help); Check|pmid=
value (help); More than one of|first1=
و|first=
specified (help); More than one of|last1=
و|last=
specified (help); Unknown parameter|month=
ignored (help) - ^ لەم ساڵانەی دواییدا، هەنگاوی زۆر باش بۆ ناسینی هەڵسوکەوت و توێکاری پەلەوەران نراوەو بەم بۆنەوە گۆڕانکارییەکی فراوان لە شێوەی ناونانیان کراوە.
- ^ [٢]
- ^ فەرهەنگی فارسی-کوردیی زانستگای کوردستان ، سێ بەرگی، لاپەڕەی ٥٠١