کەرت: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
Aza (لێدوان | بەشدارییەکان) No edit summary |
Aza (لێدوان | بەشدارییەکان) No edit summary |
||
| ھێڵی ١: | ھێڵی ١: | ||
[[پەڕگە:Cake quarters.svg|thumb| |
[[پەڕگە:Cake quarters.svg|thumb|180px|یەک دانە کەیک کە یەک چارەکی لابراوە و سێ چارەکی ماوە.]] |
||
'''کەرت''' یان '''پارژمار'''<ref>[http://ku.wiktionary.org/w/index.php?title=parjimar&variant=ku ویکیفەرھەنگ، فەرھەنگا ئازاد]</ref> [[ژمارە|ژمارەیەکە]] کە دەتوانێ ببێ بە نوێنەری "پاژێک لە [[ژمارەی تەواو|گشتێک]]". |
'''کەرت''' یان '''پارژمار'''<ref>[http://ku.wiktionary.org/w/index.php?title=parjimar&variant=ku ویکیفەرھەنگ، فەرھەنگا ئازاد: پارژمار]</ref> [[ژمارە|ژمارەیەکە]] کە دەتوانێ ببێ بە نوێنەری "پاژێک لە [[ژمارەی تەواو|گشتێک]]". |
||
یەکەمین کەرتەکان ھەڵگەڕاوەی [[ژمارەی تەواو|تامژمارەکان]] بوون: ھەندێک ھێما کە نوێنەری یەکێک لە دوان، یەکێک لە سێیان، یەکێک لە چوار، و ھتد بوون. گەشەیەک کە گەلەک دواتر پێیدرا و ئەمڕۆکەش ھەر بەکارچوونی ھەیە، بریتی بوو لە نیشاندانی کەرتەکان بەھۆی دوو ژمارەوە، وەکوو ½، ⅝، ¾، و ھتد؛ بەو ژمارەیەی دەکەوێتە بان ھێڵەکەوە دەوترێ '''کەرتژمار''' (بە ئینگلیزی: numerator) یان '''سەری کەرت''' یان '''سەربەش'''، و بەو ژمارەیەش کە دەکەوێتە ژێر ھێڵەکەوە دەوترێ '''کەرتناو''' (بە ئینگلیزی: denominator) یان '''ژێری کەرت''' یان '''ژێربەش'''. کەرتژمار نوێنەری ژمارەیەک پاژی یەکسانە و کەرتناو دەڵێت چەند دانە لەو پاژانە تێکڕا گشتێک پێکدێنن. بۆ نموونە کەرتی ٣/٤ بگرنە بەرچاو، کەرتژمار ٣یە و ئەوەمان پێدەڵێ کە کەرتەکە نوێنەری ٣ پاژی یەکسانە، ھەروەھا کەرتناو، کە ٤ە، ئەوەمان پێدەڵی کە ٤ پاژ پێکەوە گشتێک دروست دەکەن. |
یەکەمین کەرتەکان ھەڵگەڕاوەی [[ژمارەی تەواو|تامژمارەکان]] بوون: ھەندێک ھێما کە نوێنەری یەکێک لە دوان، یەکێک لە سێیان، یەکێک لە چوار، و ھتد بوون. گەشەیەک کە گەلەک دواتر پێیدرا و ئەمڕۆکەش ھەر بەکارچوونی ھەیە، بریتی بوو لە نیشاندانی کەرتەکان بەھۆی دوو ژمارەوە، وەکوو ½، ⅝، ¾، و ھتد؛ بەو ژمارەیەی دەکەوێتە بان ھێڵەکەوە دەوترێ '''کەرتژمار''' (بە ئینگلیزی: numerator) یان '''سەری کەرت''' یان '''سەربەش'''، و بەو ژمارەیەش کە دەکەوێتە ژێر ھێڵەکەوە دەوترێ '''کەرتناو''' (بە ئینگلیزی: denominator) یان '''ژێری کەرت''' یان '''ژێربەش'''. |
||
کەرتژمار نوێنەری ژمارەیەک پاژی یەکسانە و کەرتناو دەڵێت چەند دانە لەو پاژانە تێکڕا گشتێک پێکدێنن. بۆ نموونە کەرتی ٣/٤ بگرنە بەرچاو، کەرتژمار ٣یە و ئەوەمان پێدەڵێ کە کەرتەکە نوێنەری ٣ پاژی یەکسانە، ھەروەھا کەرتناو، کە ٤ە، ئەوەمان پێدەڵی کە ٤ پاژ پێکەوە گشتێک دروست دەکەن. |
|||
== وشەناسی == |
|||
وشەی ''کەرت'' لە زمانی کوردیدا بە واتای ''پارچە''، ''پاژ''، ''بەش'' دێ.<ref>[http://www.example.com ویکیفەرھەنگ، فەرھەنگا ئازاد: کەرت]</ref> لە ھەندێک لە زمانەکانی ئەورووپادا، وشەی دەستیشانکەری ئەم چەمکە (کەرت لە بیرکاریدا) لە وشەی لاتینی fractusەوە وەرگیراوە؛ وەک نموونە لە ئینگلیزیدا دەڵێن fraction. وشەی fractus خۆی واتە ''شکاوە''.<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?search=fractus&searchmode=none http://www.etymonline.com]</ref> |
|||
==وتارگەلی پێوەندیدار== |
|||
*[[بەرکەوت]] |
|||
*[[ڕێژە]] |
|||
*[[دابەشکردن]] |
|||
== سەرچاوەکان == |
== سەرچاوەکان == |
||
وەک پێداچوونەوەی ١١:٣٢، ٢٩ی حوزەیرانی ٢٠١٠
کەرت یان پارژمار[١] ژمارەیەکە کە دەتوانێ ببێ بە نوێنەری "پاژێک لە گشتێک". یەکەمین کەرتەکان ھەڵگەڕاوەی تامژمارەکان بوون: ھەندێک ھێما کە نوێنەری یەکێک لە دوان، یەکێک لە سێیان، یەکێک لە چوار، و ھتد بوون. گەشەیەک کە گەلەک دواتر پێیدرا و ئەمڕۆکەش ھەر بەکارچوونی ھەیە، بریتی بوو لە نیشاندانی کەرتەکان بەھۆی دوو ژمارەوە، وەکوو ½، ⅝، ¾، و ھتد؛ بەو ژمارەیەی دەکەوێتە بان ھێڵەکەوە دەوترێ کەرتژمار (بە ئینگلیزی: numerator) یان سەری کەرت یان سەربەش، و بەو ژمارەیەش کە دەکەوێتە ژێر ھێڵەکەوە دەوترێ کەرتناو (بە ئینگلیزی: denominator) یان ژێری کەرت یان ژێربەش.
کەرتژمار نوێنەری ژمارەیەک پاژی یەکسانە و کەرتناو دەڵێت چەند دانە لەو پاژانە تێکڕا گشتێک پێکدێنن. بۆ نموونە کەرتی ٣/٤ بگرنە بەرچاو، کەرتژمار ٣یە و ئەوەمان پێدەڵێ کە کەرتەکە نوێنەری ٣ پاژی یەکسانە، ھەروەھا کەرتناو، کە ٤ە، ئەوەمان پێدەڵی کە ٤ پاژ پێکەوە گشتێک دروست دەکەن.
وشەناسی
وشەی کەرت لە زمانی کوردیدا بە واتای پارچە، پاژ، بەش دێ.[٢] لە ھەندێک لە زمانەکانی ئەورووپادا، وشەی دەستیشانکەری ئەم چەمکە (کەرت لە بیرکاریدا) لە وشەی لاتینی fractusەوە وەرگیراوە؛ وەک نموونە لە ئینگلیزیدا دەڵێن fraction. وشەی fractus خۆی واتە شکاوە.[٣]