مەتەڵ

مەتەڵ (بە ئینگلیسی: ، بە عەرەبی: ) بە واتای گرێ کوێرە و ئەستەمە و ئاماژە بە وتەیەکی ھۆنراو دەکا کە مەبەست و واتایەکی شاراوەی تێدایە و ڕادەی بیرتیژی، وریایی، زیرەکی و ژیری مرۆڤ ھەڵدەسەنگێنێ.

لێکدانەوەی مەتەڵ

لێکدانەوەی مەتەڵ زۆر شتی نادیار و شاراوەمان بۆ دەردەخات؛ جگە لەوەی ڕادەی بیرتیژی، ژیری و وریایی نەتەوەییمان بۆ دەردەخات، زۆر زاراوە و وشەی تایبەتی ئەو زمانەش لە تیاچوون دەپارێزێت . لە زمانی کوردیدا بە ھۆی فرەدیالێکتیکی و زاراوەی جۆراوجۆر، ھەر ناوچەیەک مەتەڵی تایبەت بە خۆی ھەیە و ئەمە دەبێتە ھۆی دەوڵەمەند بوونی مەتەڵەکان.

فرەدیالێکتیکی

• کرمانجی باکوور:

«دەسرۆکەکا گول گولی، تژی سێڤێت سۆر کری» (ئاسمان و ئەستێرە) «چار برایە، جا دیارە، یەکی گەرمە، یەکی سارە، یەکی بارە» ( ھاڤین، زڤسان، بەھار، پاییز)

• کرمانجی ناوەڕاست:

«حەوزە قووڵە، دەوری تووڵە» (چاو)

• کەلھوڕی:

«ئەگەر فام دیر فامد لە ھۆزە، کام لەی مەلیلە، وەھار وەشیرە» ( شەمشەمە کوێرە)

• گۆران:

«نانوو شەوێ رۆنە بڕیو، پانزە ڕوێ جا وریۆ» (مانگ) و...

جۆرەکانی مەتەڵ

• زۆرێک لە مەتەڵەکان زەینی بێ وێنەی خەڵک دروستیان کردووە، لە سەرەتادا زۆر سەرسووڕھێنەر و دوور لە زەینن، جاری واھەیە وشەیەک بۆ سەرلێشێوانە و مرۆڤ بە ھەڵەدا دەبات و لە وەڵامی دروستی مەتەڵەکە دووری دەخاتەوە وەک:

« ملی ھەیە و سەری نییە، باسکی ھەیە و دەستی نییە» (کراس)

• جاری وایە بڕێ لە وشەکان بۆ ئاھەنگین کردنی و ڕازاندنەوەی مەتەڵەکە دێن و ھیچ مانایەکیان نییە وەک:

« ھەلاران و مەلاران، ھێلکە دەکەن لە داران، بۆ فەقیر و ھەژاران» دوو وشەی ھەلاران و مەلاران بۆ ڕازاندنەوەی مەتەڵەکە ھاتوون

• زۆرێک لە مەتەڵەکان بۆ بەر لە ئیسلام دەگەڕێنەوە و لە گەڵ پەندی پێشینیاندا کۆنترین دەقی پەخشانی کوردی پێک دەھێنن، وەک:
  • «ڕەقە بە ڕەق دەکەوێ، سوورە بە نەرمی دەکەوێ» (ئەستێ و پووش)
  • «چوومە سەر بەردێ، ڕوانیم لە زەردێ، دارێ بە چەپۆک، بەر بوو لە بەردێ» (ئاشی ئاو)
  • «زەوی لافاوە، شارێک لە سەر ئاوە، ھەموو زیندەوەرێکی لە ناوە» (گەمیەکەی نووح)

• بەشێک لە مەتەڵەکان بابەتی ئیسلامییان تێدایە و سەر بە سەردەمی ئیسلامین وەک:
  • «پیاوێ نوێژی ئەکرد، سڵام لای ڕاستی داوە نوێژەکەی بەتاڵ بوو، سڵام لای چەپی داوە تەڵاقی کەوت، سەری ھەڵبڕی ڕۆژووەکەی شکا»

• بەشێک لە مەتەڵەکان دەچێتەوە سەر ئامێر و کەرەستەی نوێی ئەمڕۆ، وەک:

«ئەوە چییە بەرزی ئەکەیتەو یەک پای ھەیە، دای ئەنی سێ پای ھەیە» (فەرخون)

• بڕێک لە مەتەڵەکان گاڵتە و گەپ و پێکەنینیان تێدایە و ھەندێکی تریان جنێو، قسەی تاڵ و ترش و جاری واشە بابەتی شیرین و خۆشی تێدایە، وەک:
  • «دەمی تاقە، چاوی زاقە» (کڵاو)
  • «سەری یەکە و بنی دوو، بە باو باپیرتا چوو» (شواڵ)
  • «بنی دەگڵی، قەدی دەکەرێ، سەر دەتوو، ئەگەر نەزانی چاوت دەرێ)» (کەنگر)
  • «بە شەوا قسرە و بە ڕۆژا ئاوس» (پێڵاو)
• و...

سوودەکانی مەتەڵ

• بۆ ھەڵسەنگاندنی ھۆش و وریایی
• کێبەرکێ و کات بەسەر بردن
• بەھێز بوونی بیر و ھۆش
• پاراستنی وشەو زاراوەکان
• لێکدانەوەی باری کۆمەڵناسی، ئابووری، مێژوویی، کەلتووری و ...
• زانیاری لە مەڕ ژیان و ژیواری ڕابردووان
• و...

پێکھاتەی مەتەڵ

مەتەڵ ڕستە یا دەستەواژەیەکی وەسف کراوە کە توخمی وەسف کراو بەشی بنەڕەتی پێکھاتەکە پێک دێنێ. لە ھەر مەتەڵێکدا لانیکەم بابەتێک ھەیە کە ئاشکرا وەسف دەکرێت(بابەت) و ھەواڵێک سەبارەت بەو بابەتە ئەدرێت( ھەواڵ) وەک:

• «دارەکەی سەر تەجەرە، ھەر پەلێکی سەد خەنجەرە» (خۆر) - ( دارەکەی سەر تەجەرە) بابەت و ( ھەر پەلێکی سەد خەنجەرە) ھەواڵ.

بڕێ مەتەڵ دوو یا چەند بەشی وەسفییان ھەیە ، وەک:

• «سەوزه‌ وەک خەیار، بەرزە و ەک چنار، ترشە وەک ھەنار» ( ڕێواس)

سه‌رچاوه‌

کتێبیمه‌ته‌ڵ و موعه‌مما - ئیبراهیم ئه‌حمه‌دی