مێریتۆکراسی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب Bot: Replacing/removing stuff, see incubator:User_talk:SPQRobin#ckb.wikipedia for info
ب Bot: fixing arabic letters; cosmetic changes
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
'''مێریتۆکراسى (فەرمانڕەوایى توانادار لێھاتووەکان)'''
'''مێریتۆکراسی (فەرمانڕەوایی توانادار لێھاتووەکان)'''


میرۆتۆکراسى بریتیە لە سیستەمێکى فەرمانڕەواییکردن کە لەسەر بنەماى فەڕمانڕەواییکردن لە رێگاى توانا (لێھاتوویى)، نەوەک لەسەر بنەماى سامان و نەژاد و رەچاوکردنەکانى ترى پێگەى کۆمەڵایەتى، دامەزراوە.ھەرچۆنێک بێت وشەى مێریتۆکراسى ئێستا زۆرجار بەکاردەھێنرێت بۆ باسکردنى جۆرێکى کۆمەڵگا کە تیایدا سامان و داھات و بارى کۆمەڵایەتى لە رێگەى پێشبڕکێکردنەوە دیاریدەکرێن لەسەر بنەماى ئەو گریمانەیەى کە براوەکان بێگومان شایستەى ئەو ئەنجامە بەدەستھاتووانەى خۆیانن. لە ئەنجامدا، ئەم وشەیەش مانایەکى داروینیزمى کۆمەڵایەتى لەخۆوەدەگرێت، کە بەکاردەھێنرێت بۆ باسکردن لە کۆمەڵگایەکى پێشبڕکێکارانەى شەڕانگێز، کە رێگە بە نایەکسانیەکى بەرفراوان دەدات لە داھات و سامان لە نێوان دانیشتوان، ئەمەش وەک وەزیفەیەکى شایستەیى و لێھاتوویى (merit )، بە پێچەوانەى کۆمەڵگا یەکسانەکان.
میرۆتۆکراسی بریتیە لە سیستەمێکی فەرمانڕەواییکردن کە لەسەر بنەمای فەڕمانڕەواییکردن لە رێگای توانا (لێھاتوویی)، نەوەک لەسەر بنەمای سامان و نەژاد و رەچاوکردنەکانی تری پێگەی کۆمەڵایەتی، دامەزراوە.ھەرچۆنێک بێت وشەی مێریتۆکراسی ئێستا زۆرجار بەکاردەھێنرێت بۆ باسکردنی جۆرێکی کۆمەڵگا کە تیایدا سامان و داھات و باری کۆمەڵایەتی لە رێگەی پێشبڕکێکردنەوە دیاریدەکرێن لەسەر بنەمای ئەو گریمانەیەی کە براوەکان بێگومان شایستەی ئەو ئەنجامە بەدەستھاتووانەی خۆیانن. لە ئەنجامدا، ئەم وشەیەش مانایەکی داروینیزمی کۆمەڵایەتی لەخۆوەدەگرێت، کە بەکاردەھێنرێت بۆ باسکردن لە کۆمەڵگایەکی پێشبڕکێکارانەی شەڕانگێز، کە رێگە بە نایەکسانیەکی بەرفراوان دەدات لە داھات و سامان لە نێوان دانیشتوان، ئەمەش وەک وەزیفەیەکی شایستەیی و لێھاتوویی (merit )، بە پێچەوانەی کۆمەڵگا یەکسانەکان.


حکومەت و رێکخراوە مێریتۆکراتیەکان جەخت لەسەر زیرەکى (بەھرە) و خوێندنى فەرمى و تایبەتمەندیەتى، نەوەک ئەو جیاوازیانەى کە ھەن وەک چینى کۆمەڵایەتى و نەتەوە و رەگەز، دەکەنەوە. لە وارى کرداریدا، توێژینەوەکان لەسەر جووڵەى کۆمەڵایەتى ئاماژە بەوەدەکەن کە ھەموو ئەو مەرجانەى کە بە بێلایەنانە رەچاودەکرێن لە کۆتاییدا لە بەرژەوەندى منداڵەکانى ئەوکەسانە دەکەوێتەوە کە بە رێگەیەک لە رێگەکان سوودمەند دەبن. ئەمەش بە ھەمان شێوە دیاردەیەکى داروینیزمیە، لەکاتێکدا ھەموو دایک و باوکێک کۆشش بۆ دروستکردن و دەستەبەرکردنى ژیانێکى باشتر بۆ منداڵەکانیان دەکات و گەیاندنى سوودەکانى زانیاری و ئازایەتى و سەرچاوەکانى خۆیان دەبەخشنە منداڵەکانیان بۆ ئەوەى سەرکەوتنى منداڵەکانیان دڵنیابکەنەوە. ئەمەش ھێزێکى غەریزیە لە نێو زۆر لە ئاژەڵە ئاڵۆزترەکانى سەر رووى زەوى، کە لە ناویاندا مرۆڤ تەنھا یەکێکە، ھەیە. زۆر لە کۆمەڵگا مۆدێرنەکان (ھەریەکە رێژەى سەرکەوتنى جیاوازیان بەدەستھێناوە) لە رێگەى دەستێوەردانى دەوڵەت لە خوێندن و چاودێرى کۆمەڵایەتى و لێبوردنى باج و بەخشینى پارە بۆ ھەرمنداڵێکەوە ھەوڵى خەفەکردنى ئەو فاکتەرانەى نایەکسانیان داوە.
حکومەت و رێکخراوە مێریتۆکراتیەکان جەخت لەسەر زیرەکی (بەھرە) و خوێندنی فەرمی و تایبەتمەندیەتی، نەوەک ئەو جیاوازیانەی کە ھەن وەک چینی کۆمەڵایەتی و نەتەوە و رەگەز، دەکەنەوە. لە واری کرداریدا، توێژینەوەکان لەسەر جووڵەی کۆمەڵایەتی ئاماژە بەوەدەکەن کە ھەموو ئەو مەرجانەی کە بە بێلایەنانە رەچاودەکرێن لە کۆتاییدا لە بەرژەوەندی منداڵەکانی ئەوکەسانە دەکەوێتەوە کە بە رێگەیەک لە رێگەکان سوودمەند دەبن. ئەمەش بە ھەمان شێوە دیاردەیەکی داروینیزمیە، لەکاتێکدا ھەموو دایک و باوکێک کۆشش بۆ دروستکردن و دەستەبەرکردنی ژیانێکی باشتر بۆ منداڵەکانیان دەکات و گەیاندنی سوودەکانی زانیاری و ئازایەتی و سەرچاوەکانی خۆیان دەبەخشنە منداڵەکانیان بۆ ئەوەی سەرکەوتنی منداڵەکانیان دڵنیابکەنەوە. ئەمەش ھێزێکی غەریزیە لە نێو زۆر لە ئاژەڵە ئاڵۆزترەکانی سەر رووی زەوی، کە لە ناویاندا مرۆڤ تەنھا یەکێکە، ھەیە. زۆر لە کۆمەڵگا مۆدێرنەکان (ھەریەکە رێژەی سەرکەوتنی جیاوازیان بەدەستھێناوە) لە رێگەی دەستێوەردانی دەوڵەت لە خوێندن و چاودێری کۆمەڵایەتی و لێبوردنی باج و بەخشینی پارە بۆ ھەرمنداڵێکەوە ھەوڵی خەفەکردنی ئەو فاکتەرانەی نایەکسانیان داوە.
مێریتۆکراسیەکان باوەڕیان بە پرەنسیپى یەکسانى دەرفەتەکان لە رێگەى یەکسانى لەبەردەم یاسا و کۆمەڵگایەکى دوور لە نەژادپەرەستى و رەگەزپەرەستى و چەمکەکانى تر ھەیە بەڵام ئەوان نە پاڵپشتى لە یەکسانیبوون و نە داواى یەکسانبوون دەکەن. بۆ روونکردنەوەى ئەمە تۆ مافى ئەوەت ھەیە لە کىَ و کەى ویستت کاربکەیت بەڵام مافى ئەوەت نیە کارتپێبدرێت. یان بە داڕشتنێکى جیاواز بڵێین کەس ئەرکى لەسەر شان نیە کە کارت بۆ دابینبکات، چونکە کار بەدەستھێنان پاداشتى ئەوەیە کە لە رێگەى شایستەبوون و لێھاتوویەوە بەدەستیدەھێنیت.
مێریتۆکراسیەکان باوەڕیان بە پرەنسیپی یەکسانی دەرفەتەکان لە رێگەی یەکسانی لەبەردەم یاسا و کۆمەڵگایەکی دوور لە نەژادپەرەستی و رەگەزپەرەستی و چەمکەکانی تر ھەیە بەڵام ئەوان نە پاڵپشتی لە یەکسانیبوون و نە داوای یەکسانبوون دەکەن. بۆ روونکردنەوەی ئەمە تۆ مافی ئەوەت ھەیە لە کیَ و کەی ویستت کاربکەیت بەڵام مافی ئەوەت نیە کارتپێبدرێت. یان بە داڕشتنێکی جیاواز بڵێین کەس ئەرکی لەسەر شان نیە کە کارت بۆ دابینبکات، چونکە کار بەدەستھێنان پاداشتی ئەوەیە کە لە رێگەی شایستەبوون و لێھاتوویەوە بەدەستیدەھێنیت.


لە دیموکراسیەتى نوێنەرایەتى کە تیایدا دەسەڵات بە شێوەیەکى تیۆرى لە دەستى نوێنەرە ھەڵبژێردراوەکانە، رەگەزە مێریتۆکراتیەکیەکان بریتین لە بەکارھێنانى راوێژى شارەزا و پۆسپۆڕەکان بۆ یارمەتیدانى داڕشتنى سیاسەتەکان و خزمەتگوزاریە مێریتۆکراتیە مەدەنیەکان بۆ جێبەجێکردنى ئەو سیاسەتانە. کێشەى بەردەوامى داکۆکیکردن بۆ مێریتۆکراسى بریتیە لە پێناسەکردنى ئەوەى کە بەتەواوى مەبەست لە لێھاتوویى (Merit) چیە و یان بە شێوەیەکى گرنگ کىَ ئەم دیاریکردنە ئەنجامدەدات و لەسەر چ بنەمایەکیش.
لە دیموکراسیەتی نوێنەرایەتی کە تیایدا دەسەڵات بە شێوەیەکی تیۆری لە دەستی نوێنەرە ھەڵبژێردراوەکانە، رەگەزە مێریتۆکراتیەکیەکان بریتین لە بەکارھێنانی راوێژی شارەزا و پۆسپۆڕەکان بۆ یارمەتیدانی داڕشتنی سیاسەتەکان و خزمەتگوزاریە مێریتۆکراتیە مەدەنیەکان بۆ جێبەجێکردنی ئەو سیاسەتانە. کێشەی بەردەوامی داکۆکیکردن بۆ مێریتۆکراسی بریتیە لە پێناسەکردنی ئەوەی کە بەتەواوی مەبەست لە لێھاتوویی (Merit) چیە و یان بە شێوەیەکی گرنگ کیَ ئەم دیاریکردنە ئەنجامدەدات و لەسەر چ بنەمایەکیش.


== رەچەڵەکى زاراوەکە ==
== رەچەڵەکی زاراوەکە ==


زاراوەى "مێریتۆکراسى" یەکەمجار، بە مانایەکى سوکایەتیپێکردن، لە کتێبەکەى میکایل یەنگ (Rise of the Meritocracy) بەکارھاتووە کە لە داھاتوویەکى خەیاڵى ترسناک و نامرۆڤایەتیانە دادەنرێت کە تیایدا پێگەى کۆمەڵایەتى لە رێگەى تواناى زیرەکى و ھەوڵدان دیاریدەکرێت. لە کتێبەکەدا، ئەم سیستەمە کۆمەڵایەتیە لە کۆتاییدا دەبێتە ھۆى روودانى شۆڕشێکى کۆمەڵایەتى کە تیایدا جەماوەرى گشتى ھەڵدەگەڕێنەوە بەسەر نوخبەى فەرمانڕەوا کە لەخۆباییبوون و خۆیان جیاکردۆتەوە لە ھەستوسۆزى خەڵکى گشتى.
زاراوەی "مێریتۆکراسی" یەکەمجار، بە مانایەکی سوکایەتیپێکردن، لە کتێبەکەی میکایل یەنگ (Rise of the Meritocracy) بەکارھاتووە کە لە داھاتوویەکی خەیاڵی ترسناک و نامرۆڤایەتیانە دادەنرێت کە تیایدا پێگەی کۆمەڵایەتی لە رێگەی توانای زیرەکی و ھەوڵدان دیاریدەکرێت. لە کتێبەکەدا، ئەم سیستەمە کۆمەڵایەتیە لە کۆتاییدا دەبێتە ھۆی روودانی شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی کە تیایدا جەماوەری گشتی ھەڵدەگەڕێنەوە بەسەر نوخبەی فەرمانڕەوا کە لەخۆباییبوون و خۆیان جیاکردۆتەوە لە ھەستوسۆزی خەڵکی گشتی.


سەرەڕاى بنەڕەتى نێگەتیڤانەى بەکارھێنانى ئەم وشەیە، زۆر کەس ھەن باوەڕِیان وایە کە سیستەمى مێریتۆکراسى شتێکى باشە بۆ کۆمەڵگا. لایەنگرانى مێریتۆکراسى دەڵێن سیستەمێکى مێریتۆکراسى زیاتر دادپەروەرانە و بەرھەمھێنەرترە لە سیستەمەکانى تر، و رێگە بە کۆتاییھێنان بەو جیاکاریانەى کە لەسەر بنەماى رەگەز و نەژادەوە دامەزراون دەدات ( ھەر چەندە چینە کۆمەڵایەتیەکان ھێشتا بوونیان ھەر دەمێنێتەوە).
سەرەڕای بنەڕەتی نێگەتیڤانەی بەکارھێنانی ئەم وشەیە، زۆر کەس ھەن باوەڕِیان وایە کە سیستەمی مێریتۆکراسی شتێکی باشە بۆ کۆمەڵگا. لایەنگرانی مێریتۆکراسی دەڵێن سیستەمێکی مێریتۆکراسی زیاتر دادپەروەرانە و بەرھەمھێنەرترە لە سیستەمەکانی تر، و رێگە بە کۆتاییھێنان بەو جیاکاریانەی کە لەسەر بنەمای رەگەز و نەژادەوە دامەزراون دەدات ( ھەر چەندە چینە کۆمەڵایەتیەکان ھێشتا بوونیان ھەر دەمێنێتەوە).


رەخنەى سەرەکى یەنگ لەبارەى مێریتۆکراسى بریتیە لەوەى کە سیستەمێکە تیایدا پێگەى کۆمەڵایەتى لەسەر بنەماى خاسیەتى بابەتیانەوە دەستنیشاندەکرێت و دەبێت کە ئەمەش لە ھەر کۆمەڵگایەک پەیڕەو بکرێت ئەو کۆمەڵگایە بە کۆمەڵگایەکى نا یەکسان و نا جێگیر دەھێڵێتەوە. لە بەرئەوەى ئاراستەى رەخنەیى تریش ھەن لەو بارەیەوە، لایەنگران و رەخنەگرانى ئەو تیۆرە زۆربەى جار بەڵگەى ئەوە دەھێننەوە کە لێھاتوویى (Merit) لە لایەن نوخبەى فەرمانڕەواوە دیاریدەکرێت ئەمەش تەنھا بۆ ئەوەى رەوایەتى بدەنە ئەو سیستەمەى کە لە بنەڕەتدا بارى کۆمەڵایەتى لەسەر بنەماى چینایەتى و لەدایکبوون و سامانەوە دیاریدەکات.
رەخنەی سەرەکی یەنگ لەبارەی مێریتۆکراسی بریتیە لەوەی کە سیستەمێکە تیایدا پێگەی کۆمەڵایەتی لەسەر بنەمای خاسیەتی بابەتیانەوە دەستنیشاندەکرێت و دەبێت کە ئەمەش لە ھەر کۆمەڵگایەک پەیڕەو بکرێت ئەو کۆمەڵگایە بە کۆمەڵگایەکی نا یەکسان و نا جێگیر دەھێڵێتەوە. لە بەرئەوەی ئاراستەی رەخنەیی تریش ھەن لەو بارەیەوە، لایەنگران و رەخنەگرانی ئەو تیۆرە زۆربەی جار بەڵگەی ئەوە دەھێننەوە کە لێھاتوویی (Merit) لە لایەن نوخبەی فەرمانڕەواوە دیاریدەکرێت ئەمەش تەنھا بۆ ئەوەی رەوایەتی بدەنە ئەو سیستەمەی کە لە بنەڕەتدا باری کۆمەڵایەتی لەسەر بنەمای چینایەتی و لەدایکبوون و سامانەوە دیاریدەکات.


زۆربەى جار بەرھەڵستکارانى چەمکى مێریتۆکراسى دەڵێن خاسیەتەکانى وەک زیرەکى و کۆشش ناتواندرێت بە شێوەیەکى ورد پێوانە بکرێن ( بۆ نمونە، رەنگە یەکێک بپرسێت " کىَ زیرەکترە، اسحاق نیوتن یان ئەلبێرت ئەنیشتاین؟"). کەواتە، بە گوێرەى بۆچوونى ئەوان، ھەر پیادەکردنێکى مێریتۆکراسى پلەیەکى زۆرى خەملاندن و مەزەندەکردن لەخۆوە دەگرێت و ئەم مەزەندەکردنەش بە شێوەیەکى بۆماوەیى شتێکى خراپە و لایەنگیرى تێدادەکەوێت.
زۆربەی جار بەرھەڵستکارانی چەمکی مێریتۆکراسی دەڵێن خاسیەتەکانی وەک زیرەکی و کۆشش ناتواندرێت بە شێوەیەکی ورد پێوانە بکرێن ( بۆ نمونە، رەنگە یەکێک بپرسێت " کیَ زیرەکترە، اسحاق نیوتن یان ئەلبێرت ئەنیشتاین؟"). کەواتە، بە گوێرەی بۆچوونی ئەوان، ھەر پیادەکردنێکی مێریتۆکراسی پلەیەکی زۆری خەملاندن و مەزەندەکردن لەخۆوە دەگرێت و ئەم مەزەندەکردنەش بە شێوەیەکی بۆماوەیی شتێکی خراپە و لایەنگیری تێدادەکەوێت.


== داروینیزمی کۆمەڵایەتی ==
== داروینیزمى کۆمەڵایەتى ==


داروینیزمى کۆمەڵایەتى بریتیە لە تیۆرێکى کۆمەڵایەتى کە وا رەچاودەکات تیۆرى پێشکەوتنى داروین لە رێگەى دەستنیشانکردنى سروشتیەوە تەنھا مۆدێلێک نیە بۆ پێشکەوتنى خاسیەتە بایەلۆجیەکان لە رەوگەڵێکدا بەڵکو دەکرێت بە سەر دامەزراوە کۆمەڵایەتیەکانى کۆمەڵگەشدا بچەسپێندرێت. داروینیزمى کۆمەڵایەتى لە کۆتاییەکانى سەدەى 19 تاوەکو کۆتایى شەڕى دووەمى جیھانى دروستبووە، ھەرچەندە ھەندێک بانگەشەى ئەوە دەکەن کە دەکرێت زانستى زیندەورزانى کۆمەڵایەتى (Sociobiology) ھاوچەرخ وەک فۆرمێکى داروینیزمى کۆمەڵایەتى پۆلین بکرێت. لایەنگرانى داروینیزمى کۆمەڵایەتى زۆرجار تیۆرەکە وەک پاساوھێنانەوە بۆ ئەوەى کە نایەکسانیە کۆمەڵایەتیەکان بەھۆى بوونى مێریتۆکراسیەوەن بەکاردەھێنن. ھەندێکى تر ئەم تێورە بەکاردەھێننەوە بۆ پاساوھێنانەوە بۆ نەژاد پەرستى و ئیمپریالیزم. تا ئەوپەڕیشى لە رەخنەکاندا، بەشێک لە داروینیزمى کۆمەڵایەتى وا دەردەکەوێت کە پێشبینى چاکترکردنى توخمى وەچانانەوە و رێچکە نەژادیەکانى نازیەکان بکەن.
داروینیزمی کۆمەڵایەتی بریتیە لە تیۆرێکی کۆمەڵایەتی کە وا رەچاودەکات تیۆری پێشکەوتنی داروین لە رێگەی دەستنیشانکردنی سروشتیەوە تەنھا مۆدێلێک نیە بۆ پێشکەوتنی خاسیەتە بایەلۆجیەکان لە رەوگەڵێکدا بەڵکو دەکرێت بە سەر دامەزراوە کۆمەڵایەتیەکانی کۆمەڵگەشدا بچەسپێندرێت. داروینیزمی کۆمەڵایەتی لە کۆتاییەکانی سەدەی ١٩ تاوەکو کۆتایی شەڕی دووەمی جیھانی دروستبووە، ھەرچەندە ھەندێک بانگەشەی ئەوە دەکەن کە دەکرێت زانستی زیندەورزانی کۆمەڵایەتی (Sociobiology) ھاوچەرخ وەک فۆرمێکی داروینیزمی کۆمەڵایەتی پۆلین بکرێت. لایەنگرانی داروینیزمی کۆمەڵایەتی زۆرجار تیۆرەکە وەک پاساوھێنانەوە بۆ ئەوەی کە نایەکسانیە کۆمەڵایەتیەکان بەھۆی بوونی مێریتۆکراسیەوەن بەکاردەھێنن. ھەندێکی تر ئەم تێورە بەکاردەھێننەوە بۆ پاساوھێنانەوە بۆ نەژاد پەرستی و ئیمپریالیزم. تا ئەوپەڕیشی لە رەخنەکاندا، بەشێک لە داروینیزمی کۆمەڵایەتی وا دەردەکەوێت کە پێشبینی چاکترکردنی توخمی وەچانانەوە و رێچکە نەژادیەکانی نازیەکان بکەن.
بە شێوەیەکى گاڵتەئامێز، لە کاتێکدا داروینیزمى کۆمەڵایەتى بەسەر چەمکى پێشکەوتن و دەستنیشانکردنى سروشتى سیستەمە کۆمەڵایەتیەکانى مرۆڤ دەچەسپێت، ھیچ لە ئایدۆلیژیا سیاسى و نیمچە ئاینیە پەیوەندیدارەکان بەو تیۆرەوە نابنە بەشێک لە تێۆرە بنەڕەتیە بایۆلۆژیەکەى داروین بۆ پێشکەوتن. ھاوشێوەش، خودى داروینیزمى کۆمەڵایەتیش مەرج نیە پێویستبکات کە ھەڵوێستێکى سیاسى بەرھەمبھێنێت: ھەندێک لە ھەڵگرانى تیۆرى داروینیزمى کۆمەڵایەتى باس لە حەتمیەتى بەرەوپێشچوون دەکەن، لە کاتێکدا ھەندێکى تریان جەخت لەسەر ئەگەرى بەرەوخراپچوونى مرۆڤایەتى دەکەنەوە. تەنانەت ھەندێک ھەوڵى ئەوەیانداوە تا داروینیزمى کۆمەڵایەتى لەناو سیاسەتى چاکسازیخوازدا بچەسپێنن. تیۆرى داروینیزمى کۆمەڵایەتى لە کارەکانى زۆر لە نووسەرانەوە وەرگیراوە، لە ناویشیاندا ھێربرت سپێنسەر Herbert Spencer و تۆماس مالسەس Thomas Malthus، بەڵام بێجگە لە گووتنى ھەندێک دەستەواژەى روون لە بارەى "رزگاربوون و مانەوە بۆ گونجاوترینە" (داروین وەک سپێنسەر زاراوەى گونجاوترینى بەکارھێناوە بۆ ئەو مانایەى کە " بە باشترین شێوە رێک و گونجاوبێت لەگەڵ بارودۆخە ژینگەییەکە")، ھاوچەرخترین لایەنگرانى داروینیزمى کۆمەلایەتى ھەرگیز ھیچ لە کارەکانى داروینیان نەخوێندۆتەوە و زانیاریەکى کەمیان لەبارەى بایەلۆجى ھەیە.
بە شێوەیەکی گاڵتەئامێز، لە کاتێکدا داروینیزمی کۆمەڵایەتی بەسەر چەمکی پێشکەوتن و دەستنیشانکردنی سروشتی سیستەمە کۆمەڵایەتیەکانی مرۆڤ دەچەسپێت، ھیچ لە ئایدۆلیژیا سیاسی و نیمچە ئاینیە پەیوەندیدارەکان بەو تیۆرەوە نابنە بەشێک لە تێۆرە بنەڕەتیە بایۆلۆژیەکەی داروین بۆ پێشکەوتن. ھاوشێوەش، خودی داروینیزمی کۆمەڵایەتیش مەرج نیە پێویستبکات کە ھەڵوێستێکی سیاسی بەرھەمبھێنێت: ھەندێک لە ھەڵگرانی تیۆری داروینیزمی کۆمەڵایەتی باس لە حەتمیەتی بەرەوپێشچوون دەکەن، لە کاتێکدا ھەندێکی تریان جەخت لەسەر ئەگەری بەرەوخراپچوونی مرۆڤایەتی دەکەنەوە. تەنانەت ھەندێک ھەوڵی ئەوەیانداوە تا داروینیزمی کۆمەڵایەتی لەناو سیاسەتی چاکسازیخوازدا بچەسپێنن. تیۆری داروینیزمی کۆمەڵایەتی لە کارەکانی زۆر لە نووسەرانەوە وەرگیراوە، لە ناویشیاندا ھێربرت سپێنسەر Herbert Spencer و تۆماس مالسەس Thomas Malthus، بەڵام بێجگە لە گووتنی ھەندێک دەستەواژەی روون لە بارەی "رزگاربوون و مانەوە بۆ گونجاوترینە" (داروین وەک سپێنسەر زاراوەی گونجاوترینی بەکارھێناوە بۆ ئەو مانایەی کە " بە باشترین شێوە رێک و گونجاوبێت لەگەڵ بارودۆخە ژینگەییەکە")، ھاوچەرخترین لایەنگرانی داروینیزمی کۆمەلایەتی ھەرگیز ھیچ لە کارەکانی داروینیان نەخوێندۆتەوە و زانیاریەکی کەمیان لەبارەی بایەلۆجی ھەیە.


== لایەنگرە تاکەکەسیەکان ==
== لایەنگرە تاکەکەسیەکان ==
ھێڵی ٢٨: ھێڵی ٢٨:
=== کۆنفۆشۆس Confucius ===
=== کۆنفۆشۆس Confucius ===
" لە فێرکردندا دەبێت ھیچ جیاوازیەکى چینایەتى نەبێت" Analects XV.39.tr.Legge زۆر لە ھەوادارە رۆژئاواییەکانى کۆنفۆشۆس وەک ڤۆڵتیر و H.G. Creel بیرۆکەى شۆرشگێرانەى نوێى کۆنفۆشۆسیان بەدیارخستووە: ئەو ھەڵسا بە گۆڕینەوەى بیرۆکەى مێرخاسى لە رێگەى خوێن بە مێرخاسى لە رێگەى چاکەکردن. جانزى کە بە زمانى چینى ماناى ئەسڵزادە (nobleman) وردە وردە لە رێگەى بەکارھێنانى ئەو وشەیەوە لە قسەکانى کۆنفۆشۆس مانایەکى ترى وەرگرت ---- بوو بە وشەیەکى تارادەیەک وەک وشەى ئینگلیزى (Gentleman) پیاو چاک. ئەو پیاوچاکە ئاساییەى کە پەرە بە باشترکردنى خاسیەتەکانى دەدات دەکرێت پێى بووترێت گێنتڵمان، لە کاتێکدا کۆڕێکى بىَ شەرمى شایەک تەنھا " پیاوێکى بچووکە". ئەمەش بوو کە ئەو رێگەیدا ھەموو جۆرە قووتابیەک ببێتە پەیڕەوھەڵگرى خۆى ( فێرکردنەکانى ئەو بەمەبەستى راھێنانى فەرمانڕەواکانى داھاتوو بوو) ئەمەش ئاماژەیەکى روونە کە ئەو بە تەواوى پاڵپشتى لە پێکھاتەى دەرەبەگایەتى کۆمەڵگاى چینى نەدەکرد.
" لە فێرکردندا دەبێت ھیچ جیاوازیەکی چینایەتی نەبێت" Analects XV.٣٩.tr.Legge زۆر لە ھەوادارە رۆژئاواییەکانی کۆنفۆشۆس وەک ڤۆڵتیر و H.G. Creel بیرۆکەی شۆرشگێرانەی نوێی کۆنفۆشۆسیان بەدیارخستووە: ئەو ھەڵسا بە گۆڕینەوەی بیرۆکەی مێرخاسی لە رێگەی خوێن بە مێرخاسی لە رێگەی چاکەکردن. جانزی کە بە زمانی چینی مانای ئەسڵزادە (nobleman) وردە وردە لە رێگەی بەکارھێنانی ئەو وشەیەوە لە قسەکانی کۆنفۆشۆس مانایەکی تری وەرگرت ---- بوو بە وشەیەکی تارادەیەک وەک وشەی ئینگلیزی (Gentleman) پیاو چاک. ئەو پیاوچاکە ئاساییەی کە پەرە بە باشترکردنی خاسیەتەکانی دەدات دەکرێت پێی بووترێت گێنتڵمان، لە کاتێکدا کۆڕێکی بیَ شەرمی شایەک تەنھا " پیاوێکی بچووکە". ئەمەش بوو کە ئەو رێگەیدا ھەموو جۆرە قووتابیەک ببێتە پەیڕەوھەڵگری خۆی ( فێرکردنەکانی ئەو بەمەبەستی راھێنانی فەرمانڕەواکانی داھاتوو بوو) ئەمەش ئاماژەیەکی روونە کە ئەو بە تەواوی پاڵپشتی لە پێکھاتەی دەرەبەگایەتی کۆمەڵگای چینی نەدەکرد.


===ھان فێیزى Han Feizi===
=== ھان فێیزی Han Feizi ===
سەربارى کۆنفۆشۆسەس، فەیلەسوفێکى ترى کۆنى چینى لە ھەمان سەردەم ( دەوڵەتى شەڕکەر) داکۆکى بۆ سیستەمى مێریتۆکراسى حکومەت و کۆمەڵگا کردووە. ئەمەش ھان فێیزى بوو کە بە بەھێزترین لایەنگرى قووتابخانەى سەروەرى یاسا ناوبانگى دەرکردووە ( یان بە فەیلەسوفى یاساکارى ناسراوە). باوەڕى سەرەکى پاساوەکانى بریتیە لە سەروەرى رەھاى یاساکان، لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەیەکى زۆرلە رەگەزى مێریتۆکراسی لەخۆدەگرێت. یەکێکى تر لە یاساپەروەران شانگ یانگە کە یاساپەروەرێکى جێبەجێکاربوو (قانونى تگبیقى) و بووە ھۆى چاکسازیخوازیە مێریتۆکراسیەکانى دەوڵەتى کین (Qin) بە لابردنى ئەریستۆکراتیەت و پاڵپشتیکردن و بەرەوپێشبردنى تاکە کەسەکان لەسەر بنەماى بەھرەمەندى و زیرەکى و نوێکارى. ئەمە سووپاى کینى گەیاندە ئاستە لێوارێکى زۆرگرنگ بەسەر ئەو نەتەوانەى تر کە پەیوەست بوون بە پەیڕەوکردنى سیستەمى کۆنى ئەرستۆکراسى بۆ حکومەت. ئەم یاساپەروەریەتیە، ھاوشان لەگەڵ بەھا دژە ئەرستۆکراتی و بەھا لاگیرەکانى بۆ مێریتۆکراسى، وەک بەشێکى سەرەکى لە فەلسەفە و سیاسەتى چینى، ھەرچەندە لە دواى کین دیناستى Qin Dynasty بەسەختى بێھێَزبووەتەوە، بۆ دوو ھەزارەى تر ماوەتەوە.
سەرباری کۆنفۆشۆسەس، فەیلەسوفێکی تری کۆنی چینی لە ھەمان سەردەم ( دەوڵەتی شەڕکەر) داکۆکی بۆ سیستەمی مێریتۆکراسی حکومەت و کۆمەڵگا کردووە. ئەمەش ھان فێیزی بوو کە بە بەھێزترین لایەنگری قووتابخانەی سەروەری یاسا ناوبانگی دەرکردووە ( یان بە فەیلەسوفی یاساکاری ناسراوە). باوەڕی سەرەکی پاساوەکانی بریتیە لە سەروەری رەھای یاساکان، لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەیەکی زۆرلە رەگەزی مێریتۆکراسی لەخۆدەگرێت. یەکێکی تر لە یاساپەروەران شانگ یانگە کە یاساپەروەرێکی جێبەجێکاربوو (قانونی تگبیقی) و بووە ھۆی چاکسازیخوازیە مێریتۆکراسیەکانی دەوڵەتی کین (Qin) بە لابردنی ئەریستۆکراتیەت و پاڵپشتیکردن و بەرەوپێشبردنی تاکە کەسەکان لەسەر بنەمای بەھرەمەندی و زیرەکی و نوێکاری. ئەمە سووپای کینی گەیاندە ئاستە لێوارێکی زۆرگرنگ بەسەر ئەو نەتەوانەی تر کە پەیوەست بوون بە پەیڕەوکردنی سیستەمی کۆنی ئەرستۆکراسی بۆ حکومەت. ئەم یاساپەروەریەتیە، ھاوشان لەگەڵ بەھا دژە ئەرستۆکراتی و بەھا لاگیرەکانی بۆ مێریتۆکراسی، وەک بەشێکی سەرەکی لە فەلسەفە و سیاسەتی چینی، ھەرچەندە لە دوای کین دیناستی Qin Dynasty بەسەختی بێھێَزبووەتەوە، بۆ دوو ھەزارەی تر ماوەتەوە.


===جەنگیز خان Genghis Khan ===
=== جەنگیز خان Genghis Khan ===


مێریتۆکراسى بریتی بوو لە بنەماى سەرەکى بۆ ھەڵبژاردنى سەرکردەکان و ژەنەڕاڵەکانى ئیمپراتۆریەتى مەنگۆلى. جەنگیز خان ھەرکەسێک کە زیرەک و شیاوى پۆستەکانى زنجیرەى فەرماندارى سوپاکەى بایە ھەڵیدەبژارد. تەنانەت باوەڕى بەو سەرباز و ژەنەڕاڵانەش ھەبوو کە لەھێزى دوژمنەکانى بوون ئەگەڕ وەفایان بۆ سەرکردەکانى خۆیان ھەبووبێت. بۆ نمونە، جەنارەڵەکەى جەنگیزخان جێبە Jebe سەربازێکى ھێزى دوژمن بووە کە ئەسپەکەى جەنگیزخانى لە شەڕێکدا پێکاوە پێش ئەوەى ببێت بە خانێکى پایەبەرز لەلاى جەنگیزخان.
مێریتۆکراسی بریتی بوو لە بنەمای سەرەکی بۆ ھەڵبژاردنی سەرکردەکان و ژەنەڕاڵەکانی ئیمپراتۆریەتی مەنگۆلی. جەنگیز خان ھەرکەسێک کە زیرەک و شیاوی پۆستەکانی زنجیرەی فەرمانداری سوپاکەی بایە ھەڵیدەبژارد. تەنانەت باوەڕی بەو سەرباز و ژەنەڕاڵانەش ھەبوو کە لەھێزی دوژمنەکانی بوون ئەگەڕ وەفایان بۆ سەرکردەکانی خۆیان ھەبووبێت. بۆ نمونە، جەنارەڵەکەی جەنگیزخان جێبە Jebe سەربازێکی ھێزی دوژمن بووە کە ئەسپەکەی جەنگیزخانی لە شەڕێکدا پێکاوە پێش ئەوەی ببێت بە خانێکی پایەبەرز لەلای جەنگیزخان.


===ناپلیۆن Napoleon===
=== ناپلیۆن Napoleon ===


فەرەنساى ناپلیۆنى (شۆڕگێڕى) بە ھەمان شێوە ھەندێجار دەکرێت وەک وڵاتێکى مێریتۆکراسى رەچاوبکرێت. دواى شۆڕشى 1792 زۆر بە زەحمەت ئەندامێکى نوخبەى پێشووت دەبینى کە لە پێگەى دەشەڵات مابێتەوە. کەواتە کاتێک ناپلیۆن بەرەو دەسەڵات ھەڵکشا ھیچ بنکەیەکى کۆن و پێشینە نەبوو بۆ ئەوەى کارمەندانى خۆى لێیەوە دەستنیشانبکات و دەبوو ئەو کەسانە ھەڵبژێرێت کە ئەو پێی وابوو کە باشترین کەسن بۆ ئەو کارانە، لەناو ئەو کەسانەش ئەفسەرانى سووپاکەى و شۆڕشگێڕان بوون کە پێشتر لە ناو ئەنجوومەنى خەڵک بوون، تەنانەت ھەندێک ئەریستۆکراتیش بوون وەک سەرۆک وەزیران تلیراند (Talleyrand). ھەرچۆنێک بێت دواتر پیادەنەکردنەکانى مێریتۆکراسى بوون بە دامەزراندنى ئەندامانى خێزان و ھاوڕێ و ھاوەڵان لە پێگە گرنگەکاندا ( بە تایبەتیش لە سەرکردایەتیە ھەرێمیەکاندا)؛ سۆزدارى (انتماْ )رەنگە فاکتەرێکى زیاتر گرنگتر بێت لە تەنھا لێھاتوویى (Merit) لە ئەداکردندا کە حاڵەتێکى ئاساییە لە سیاسەتدا.
فەرەنسای ناپلیۆنی (شۆڕگێڕی) بە ھەمان شێوە ھەندێجار دەکرێت وەک وڵاتێکی مێریتۆکراسی رەچاوبکرێت. دوای شۆڕشی ١٧٩٢ زۆر بە زەحمەت ئەندامێکی نوخبەی پێشووت دەبینی کە لە پێگەی دەشەڵات مابێتەوە. کەواتە کاتێک ناپلیۆن بەرەو دەسەڵات ھەڵکشا ھیچ بنکەیەکی کۆن و پێشینە نەبوو بۆ ئەوەی کارمەندانی خۆی لێیەوە دەستنیشانبکات و دەبوو ئەو کەسانە ھەڵبژێرێت کە ئەو پێی وابوو کە باشترین کەسن بۆ ئەو کارانە، لەناو ئەو کەسانەش ئەفسەرانی سووپاکەی و شۆڕشگێڕان بوون کە پێشتر لە ناو ئەنجوومەنی خەڵک بوون، تەنانەت ھەندێک ئەریستۆکراتیش بوون وەک سەرۆک وەزیران تلیراند (Talleyrand). ھەرچۆنێک بێت دواتر پیادەنەکردنەکانی مێریتۆکراسی بوون بە دامەزراندنی ئەندامانی خێزان و ھاوڕێ و ھاوەڵان لە پێگە گرنگەکاندا ( بە تایبەتیش لە سەرکردایەتیە ھەرێمیەکاندا)؛ سۆزداری (انتماْ )رەنگە فاکتەرێکی زیاتر گرنگتر بێت لە تەنھا لێھاتوویی (Merit) لە ئەداکردندا کە حاڵەتێکی ئاساییە لە سیاسەتدا.




== دەوڵەتە مێریتۆکراسیەکان==
== دەوڵەتە مێریتۆکراسیەکان ==
===سەنگافۆرە Singapora ===
=== سەنگافۆرە Singapora ===
لە نێو ئەو دەوڵًەتە یەک نەتەوەییە نوێیانە، کۆمارى سەنگافورە ھەوڵى ئەوەدەدات ببێت بە دەوڵەتێکى تەواو مێریتۆکراسى، جەختکردنەوەیەکى زۆر دەخاتە سەر دەستنیشانکردن و رێگەخۆشکردن بۆ ھاوڵاتیانى گەنجى زیرەک و لێھاتوو بۆ پێگە و پۆستە سەرکردایەتیەکان. ھەروەھا بە رێژەیەکى زۆر پێ لەسەر باوەڕپێکراویەتى ئەکادیمى دەچەسپێنێت، کە وەک پێوەرى بابەتیانە رەچاودەکرێن ھەم بۆ پێوانەکردنى زیرەکى و ھەمیش بۆ پێوانەکردنى کۆششکردن.مێریتۆکراسى بریتیە لە چەمکێکى سەرەکى سیاسى لە سەنگافورە، بەشێکى بەھۆى ئەو بارودۆخە بووە کە دەوروخوولى سەرھەڵدانى سەربەخۆیى ئەو شاروڵاتەیداوە. سەنگافورە لە ساڵى 1965 لە مالیزیاىى ھاوسنورى جیاکرایەوە لەبەر لەئەنجامى نەویستنى زۆرینەى گروپە پەناھەندەکانى ( بەتایبەتى بە رەگەز چینیەکان) بۆ رازیبوون لەسەر ھەڵوێستى تایبەتى کۆمەڵگە چوونیەکە خاوەن خاکەکە ( بە تایبەتى مالیزیەکان). حکومەتى فیدرالى مالیزى پاساوى بۆ بەخشینى مافێکى تایبەتى پێشینە بە مالیزیەکان دەھێنایەوە وەک بەشێک لە مافى لەدایکبوون کە ئەوان خەڵکە خاوەن خاکەکەبوون. سەرکردە سیاسیەکان لە سەنگافورە زۆر بە توندى دژایەتى ئەو سیستەمەیان کرد لە برى ئەوە بانگەشەیان بۆ یەکسانى لە نێوان ھەموو ھاوڵاتیانى مالیزیا دەکرد، لە گەیشتن بە زانکۆکان و گرێبەستە حکومیەکان و دامەزراندنە سیاسیەکان و ھتد، تا دەگات بەوەى کە شایستەترین کەس پاڵیوراو بێت نەوەک ئەو کەسەى کە لە سەر بنەماى پەیوەندیەکان و باکگراوەندى ئیتنیکى دەستنیشاندەکرێت. ئەم دژایەتیکردنە پێشینەیەى نێوان ئەو ویلایەتە و حکومەتى فیدرالى گەیشتە ئەو رادەیەى کە چارەسەرنەکرێت. سەنگافورە جیاکرایەوە و بوو بە شاروڵاتێکى سەربەخۆ.
لە نێو ئەو دەوڵًەتە یەک نەتەوەییە نوێیانە، کۆماری سەنگافورە ھەوڵی ئەوەدەدات ببێت بە دەوڵەتێکی تەواو مێریتۆکراسی، جەختکردنەوەیەکی زۆر دەخاتە سەر دەستنیشانکردن و رێگەخۆشکردن بۆ ھاوڵاتیانی گەنجی زیرەک و لێھاتوو بۆ پێگە و پۆستە سەرکردایەتیەکان. ھەروەھا بە رێژەیەکی زۆر پێ لەسەر باوەڕپێکراویەتی ئەکادیمی دەچەسپێنێت، کە وەک پێوەری بابەتیانە رەچاودەکرێن ھەم بۆ پێوانەکردنی زیرەکی و ھەمیش بۆ پێوانەکردنی کۆششکردن.مێریتۆکراسی بریتیە لە چەمکێکی سەرەکی سیاسی لە سەنگافورە، بەشێکی بەھۆی ئەو بارودۆخە بووە کە دەوروخوولی سەرھەڵدانی سەربەخۆیی ئەو شاروڵاتەیداوە. سەنگافورە لە ساڵی ١٩٦٥ لە مالیزیایی ھاوسنوری جیاکرایەوە لەبەر لەئەنجامی نەویستنی زۆرینەی گروپە پەناھەندەکانی ( بەتایبەتی بە رەگەز چینیەکان) بۆ رازیبوون لەسەر ھەڵوێستی تایبەتی کۆمەڵگە چوونیەکە خاوەن خاکەکە ( بە تایبەتی مالیزیەکان). حکومەتی فیدرالی مالیزی پاساوی بۆ بەخشینی مافێکی تایبەتی پێشینە بە مالیزیەکان دەھێنایەوە وەک بەشێک لە مافی لەدایکبوون کە ئەوان خەڵکە خاوەن خاکەکەبوون. سەرکردە سیاسیەکان لە سەنگافورە زۆر بە توندی دژایەتی ئەو سیستەمەیان کرد لە بری ئەوە بانگەشەیان بۆ یەکسانی لە نێوان ھەموو ھاوڵاتیانی مالیزیا دەکرد، لە گەیشتن بە زانکۆکان و گرێبەستە حکومیەکان و دامەزراندنە سیاسیەکان و ھتد، تا دەگات بەوەی کە شایستەترین کەس پاڵیوراو بێت نەوەک ئەو کەسەی کە لە سەر بنەمای پەیوەندیەکان و باکگراوەندی ئیتنیکی دەستنیشاندەکرێت. ئەم دژایەتیکردنە پێشینەیەی نێوان ئەو ویلایەتە و حکومەتی فیدرالی گەیشتە ئەو رادەیەی کە چارەسەرنەکرێت. سەنگافورە جیاکرایەوە و بوو بە شاروڵاتێکی سەربەخۆ.


تا ئەمرۆش، سەنگافورە بەردەوامە لەسەر پەیڕەوکردنى مێریتۆکراسى وەک یەکێک لە بنەما رەسمى و رێنیشاندەرەکان بۆ داڕشتنى سیاسەتى گشتى ناوخۆ. ھەرچەندە تێبینیکاران بە شێوەیەکى دادپەروەرانە رەخنە لەم شارولاتە دەگرن لەسەر ئەوەى کە ئەم بنەمایە بەشێوەیەکى یەکپارچە بەسەر ھەموو لایەنەکاندا جێبەجێناکات بەڵام رێکەوتنێکى فراوان ھەیە کە سەرەڕاى ئەوەش سەرکەوتنە ئابوریە گەورەکانى ئەو شارولاتە بەشێکى لەئەنجامى جەختکردنەوەى بەھێزە لەسەر بەرەوپێشبردن و پێگەیاندنى سەرکردەى زیرەک و لێھاتووە.
تا ئەمرۆش، سەنگافورە بەردەوامە لەسەر پەیڕەوکردنی مێریتۆکراسی وەک یەکێک لە بنەما رەسمی و رێنیشاندەرەکان بۆ داڕشتنی سیاسەتی گشتی ناوخۆ. ھەرچەندە تێبینیکاران بە شێوەیەکی دادپەروەرانە رەخنە لەم شارولاتە دەگرن لەسەر ئەوەی کە ئەم بنەمایە بەشێوەیەکی یەکپارچە بەسەر ھەموو لایەنەکاندا جێبەجێناکات بەڵام رێکەوتنێکی فراوان ھەیە کە سەرەڕای ئەوەش سەرکەوتنە ئابوریە گەورەکانی ئەو شارولاتە بەشێکی لەئەنجامی جەختکردنەوەی بەھێزە لەسەر بەرەوپێشبردن و پێگەیاندنی سەرکردەی زیرەک و لێھاتووە.




== میرنشینى گەورەى فینلەندا Grand Duchy of Finland ==
== میرنشینی گەورەی فینلەندا Grand Duchy of Finland ==


نمونەیەکى تر بریتیە لە فینلەنداى سەدەى نۆزدەم کە بە شێوەیەکى فەرمى لە لایەن ئۆتۆکراتەکان (کارزانەکان) فەرمانڕەوایى دەکرا، ھەرچەندە لە رووى پراکتیزەکردنەوە ئەمە بۆ چینى خوێندەوار بەجێھێڵدرابوو. ھەرچەندە باوان و سامانى بە میراتگیراو کاریگەریان ھەیە لەسەر دەرفەتەکانى ئاستى خوێندەوارى کەسێک، خوێندن و بنەماڵە مەرجى سەرەکى بوون بۆ پێشکەشکردن بۆ فەرمانبەریەتى و پۆستە حکومیەکان و بەرزبوونەوەى پلە تیایاندا. تا ناوەڕاستى سەدەى بیستەمیش بڕوانامەى ئەکادیمى ھەر بە فاکتەرێکى گرنگ مایەوە بۆ ئەو سیاسەتمەدارانەى کە داوایان لە دەنگدەران دەکرد متمانەیان پێببەخشن.
نمونەیەکی تر بریتیە لە فینلەندای سەدەی نۆزدەم کە بە شێوەیەکی فەرمی لە لایەن ئۆتۆکراتەکان (کارزانەکان) فەرمانڕەوایی دەکرا، ھەرچەندە لە رووی پراکتیزەکردنەوە ئەمە بۆ چینی خوێندەوار بەجێھێڵدرابوو. ھەرچەندە باوان و سامانی بە میراتگیراو کاریگەریان ھەیە لەسەر دەرفەتەکانی ئاستی خوێندەواری کەسێک، خوێندن و بنەماڵە مەرجی سەرەکی بوون بۆ پێشکەشکردن بۆ فەرمانبەریەتی و پۆستە حکومیەکان و بەرزبوونەوەی پلە تیایاندا. تا ناوەڕاستی سەدەی بیستەمیش بڕوانامەی ئەکادیمی ھەر بە فاکتەرێکی گرنگ مایەوە بۆ ئەو سیاسەتمەدارانەی کە داوایان لە دەنگدەران دەکرد متمانەیان پێببەخشن.

[[Category:ڕامیاری]]
[[پۆل:ڕامیاری]]

وەک پێداچوونەوەی ‏١٨:٢٤، ٥ی شوباتی ٢٠١٠

مێریتۆکراسی (فەرمانڕەوایی توانادار لێھاتووەکان)

میرۆتۆکراسی بریتیە لە سیستەمێکی فەرمانڕەواییکردن کە لەسەر بنەمای فەڕمانڕەواییکردن لە رێگای توانا (لێھاتوویی)، نەوەک لەسەر بنەمای سامان و نەژاد و رەچاوکردنەکانی تری پێگەی کۆمەڵایەتی، دامەزراوە.ھەرچۆنێک بێت وشەی مێریتۆکراسی ئێستا زۆرجار بەکاردەھێنرێت بۆ باسکردنی جۆرێکی کۆمەڵگا کە تیایدا سامان و داھات و باری کۆمەڵایەتی لە رێگەی پێشبڕکێکردنەوە دیاریدەکرێن لەسەر بنەمای ئەو گریمانەیەی کە براوەکان بێگومان شایستەی ئەو ئەنجامە بەدەستھاتووانەی خۆیانن. لە ئەنجامدا، ئەم وشەیەش مانایەکی داروینیزمی کۆمەڵایەتی لەخۆوەدەگرێت، کە بەکاردەھێنرێت بۆ باسکردن لە کۆمەڵگایەکی پێشبڕکێکارانەی شەڕانگێز، کە رێگە بە نایەکسانیەکی بەرفراوان دەدات لە داھات و سامان لە نێوان دانیشتوان، ئەمەش وەک وەزیفەیەکی شایستەیی و لێھاتوویی (merit )، بە پێچەوانەی کۆمەڵگا یەکسانەکان.

حکومەت و رێکخراوە مێریتۆکراتیەکان جەخت لەسەر زیرەکی (بەھرە) و خوێندنی فەرمی و تایبەتمەندیەتی، نەوەک ئەو جیاوازیانەی کە ھەن وەک چینی کۆمەڵایەتی و نەتەوە و رەگەز، دەکەنەوە. لە واری کرداریدا، توێژینەوەکان لەسەر جووڵەی کۆمەڵایەتی ئاماژە بەوەدەکەن کە ھەموو ئەو مەرجانەی کە بە بێلایەنانە رەچاودەکرێن لە کۆتاییدا لە بەرژەوەندی منداڵەکانی ئەوکەسانە دەکەوێتەوە کە بە رێگەیەک لە رێگەکان سوودمەند دەبن. ئەمەش بە ھەمان شێوە دیاردەیەکی داروینیزمیە، لەکاتێکدا ھەموو دایک و باوکێک کۆشش بۆ دروستکردن و دەستەبەرکردنی ژیانێکی باشتر بۆ منداڵەکانیان دەکات و گەیاندنی سوودەکانی زانیاری و ئازایەتی و سەرچاوەکانی خۆیان دەبەخشنە منداڵەکانیان بۆ ئەوەی سەرکەوتنی منداڵەکانیان دڵنیابکەنەوە. ئەمەش ھێزێکی غەریزیە لە نێو زۆر لە ئاژەڵە ئاڵۆزترەکانی سەر رووی زەوی، کە لە ناویاندا مرۆڤ تەنھا یەکێکە، ھەیە. زۆر لە کۆمەڵگا مۆدێرنەکان (ھەریەکە رێژەی سەرکەوتنی جیاوازیان بەدەستھێناوە) لە رێگەی دەستێوەردانی دەوڵەت لە خوێندن و چاودێری کۆمەڵایەتی و لێبوردنی باج و بەخشینی پارە بۆ ھەرمنداڵێکەوە ھەوڵی خەفەکردنی ئەو فاکتەرانەی نایەکسانیان داوە. مێریتۆکراسیەکان باوەڕیان بە پرەنسیپی یەکسانی دەرفەتەکان لە رێگەی یەکسانی لەبەردەم یاسا و کۆمەڵگایەکی دوور لە نەژادپەرەستی و رەگەزپەرەستی و چەمکەکانی تر ھەیە بەڵام ئەوان نە پاڵپشتی لە یەکسانیبوون و نە داوای یەکسانبوون دەکەن. بۆ روونکردنەوەی ئەمە تۆ مافی ئەوەت ھەیە لە کیَ و کەی ویستت کاربکەیت بەڵام مافی ئەوەت نیە کارتپێبدرێت. یان بە داڕشتنێکی جیاواز بڵێین کەس ئەرکی لەسەر شان نیە کە کارت بۆ دابینبکات، چونکە کار بەدەستھێنان پاداشتی ئەوەیە کە لە رێگەی شایستەبوون و لێھاتوویەوە بەدەستیدەھێنیت.

لە دیموکراسیەتی نوێنەرایەتی کە تیایدا دەسەڵات بە شێوەیەکی تیۆری لە دەستی نوێنەرە ھەڵبژێردراوەکانە، رەگەزە مێریتۆکراتیەکیەکان بریتین لە بەکارھێنانی راوێژی شارەزا و پۆسپۆڕەکان بۆ یارمەتیدانی داڕشتنی سیاسەتەکان و خزمەتگوزاریە مێریتۆکراتیە مەدەنیەکان بۆ جێبەجێکردنی ئەو سیاسەتانە. کێشەی بەردەوامی داکۆکیکردن بۆ مێریتۆکراسی بریتیە لە پێناسەکردنی ئەوەی کە بەتەواوی مەبەست لە لێھاتوویی (Merit) چیە و یان بە شێوەیەکی گرنگ کیَ ئەم دیاریکردنە ئەنجامدەدات و لەسەر چ بنەمایەکیش.

رەچەڵەکی زاراوەکە

زاراوەی "مێریتۆکراسی" یەکەمجار، بە مانایەکی سوکایەتیپێکردن، لە کتێبەکەی میکایل یەنگ (Rise of the Meritocracy) بەکارھاتووە کە لە داھاتوویەکی خەیاڵی ترسناک و نامرۆڤایەتیانە دادەنرێت کە تیایدا پێگەی کۆمەڵایەتی لە رێگەی توانای زیرەکی و ھەوڵدان دیاریدەکرێت. لە کتێبەکەدا، ئەم سیستەمە کۆمەڵایەتیە لە کۆتاییدا دەبێتە ھۆی روودانی شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی کە تیایدا جەماوەری گشتی ھەڵدەگەڕێنەوە بەسەر نوخبەی فەرمانڕەوا کە لەخۆباییبوون و خۆیان جیاکردۆتەوە لە ھەستوسۆزی خەڵکی گشتی.

سەرەڕای بنەڕەتی نێگەتیڤانەی بەکارھێنانی ئەم وشەیە، زۆر کەس ھەن باوەڕِیان وایە کە سیستەمی مێریتۆکراسی شتێکی باشە بۆ کۆمەڵگا. لایەنگرانی مێریتۆکراسی دەڵێن سیستەمێکی مێریتۆکراسی زیاتر دادپەروەرانە و بەرھەمھێنەرترە لە سیستەمەکانی تر، و رێگە بە کۆتاییھێنان بەو جیاکاریانەی کە لەسەر بنەمای رەگەز و نەژادەوە دامەزراون دەدات ( ھەر چەندە چینە کۆمەڵایەتیەکان ھێشتا بوونیان ھەر دەمێنێتەوە).

رەخنەی سەرەکی یەنگ لەبارەی مێریتۆکراسی بریتیە لەوەی کە سیستەمێکە تیایدا پێگەی کۆمەڵایەتی لەسەر بنەمای خاسیەتی بابەتیانەوە دەستنیشاندەکرێت و دەبێت کە ئەمەش لە ھەر کۆمەڵگایەک پەیڕەو بکرێت ئەو کۆمەڵگایە بە کۆمەڵگایەکی نا یەکسان و نا جێگیر دەھێڵێتەوە. لە بەرئەوەی ئاراستەی رەخنەیی تریش ھەن لەو بارەیەوە، لایەنگران و رەخنەگرانی ئەو تیۆرە زۆربەی جار بەڵگەی ئەوە دەھێننەوە کە لێھاتوویی (Merit) لە لایەن نوخبەی فەرمانڕەواوە دیاریدەکرێت ئەمەش تەنھا بۆ ئەوەی رەوایەتی بدەنە ئەو سیستەمەی کە لە بنەڕەتدا باری کۆمەڵایەتی لەسەر بنەمای چینایەتی و لەدایکبوون و سامانەوە دیاریدەکات.

زۆربەی جار بەرھەڵستکارانی چەمکی مێریتۆکراسی دەڵێن خاسیەتەکانی وەک زیرەکی و کۆشش ناتواندرێت بە شێوەیەکی ورد پێوانە بکرێن ( بۆ نمونە، رەنگە یەکێک بپرسێت " کیَ زیرەکترە، اسحاق نیوتن یان ئەلبێرت ئەنیشتاین؟"). کەواتە، بە گوێرەی بۆچوونی ئەوان، ھەر پیادەکردنێکی مێریتۆکراسی پلەیەکی زۆری خەملاندن و مەزەندەکردن لەخۆوە دەگرێت و ئەم مەزەندەکردنەش بە شێوەیەکی بۆماوەیی شتێکی خراپە و لایەنگیری تێدادەکەوێت.

داروینیزمی کۆمەڵایەتی

داروینیزمی کۆمەڵایەتی بریتیە لە تیۆرێکی کۆمەڵایەتی کە وا رەچاودەکات تیۆری پێشکەوتنی داروین لە رێگەی دەستنیشانکردنی سروشتیەوە تەنھا مۆدێلێک نیە بۆ پێشکەوتنی خاسیەتە بایەلۆجیەکان لە رەوگەڵێکدا بەڵکو دەکرێت بە سەر دامەزراوە کۆمەڵایەتیەکانی کۆمەڵگەشدا بچەسپێندرێت. داروینیزمی کۆمەڵایەتی لە کۆتاییەکانی سەدەی ١٩ تاوەکو کۆتایی شەڕی دووەمی جیھانی دروستبووە، ھەرچەندە ھەندێک بانگەشەی ئەوە دەکەن کە دەکرێت زانستی زیندەورزانی کۆمەڵایەتی (Sociobiology) ھاوچەرخ وەک فۆرمێکی داروینیزمی کۆمەڵایەتی پۆلین بکرێت. لایەنگرانی داروینیزمی کۆمەڵایەتی زۆرجار تیۆرەکە وەک پاساوھێنانەوە بۆ ئەوەی کە نایەکسانیە کۆمەڵایەتیەکان بەھۆی بوونی مێریتۆکراسیەوەن بەکاردەھێنن. ھەندێکی تر ئەم تێورە بەکاردەھێننەوە بۆ پاساوھێنانەوە بۆ نەژاد پەرستی و ئیمپریالیزم. تا ئەوپەڕیشی لە رەخنەکاندا، بەشێک لە داروینیزمی کۆمەڵایەتی وا دەردەکەوێت کە پێشبینی چاکترکردنی توخمی وەچانانەوە و رێچکە نەژادیەکانی نازیەکان بکەن.

بە شێوەیەکی گاڵتەئامێز، لە کاتێکدا داروینیزمی کۆمەڵایەتی بەسەر چەمکی پێشکەوتن و دەستنیشانکردنی سروشتی سیستەمە کۆمەڵایەتیەکانی مرۆڤ دەچەسپێت، ھیچ لە ئایدۆلیژیا سیاسی و نیمچە ئاینیە پەیوەندیدارەکان بەو تیۆرەوە نابنە بەشێک لە تێۆرە بنەڕەتیە بایۆلۆژیەکەی داروین بۆ پێشکەوتن. ھاوشێوەش، خودی داروینیزمی کۆمەڵایەتیش مەرج نیە پێویستبکات کە ھەڵوێستێکی سیاسی بەرھەمبھێنێت: ھەندێک لە ھەڵگرانی تیۆری داروینیزمی کۆمەڵایەتی باس لە حەتمیەتی بەرەوپێشچوون دەکەن، لە کاتێکدا ھەندێکی تریان جەخت لەسەر ئەگەری بەرەوخراپچوونی مرۆڤایەتی دەکەنەوە. تەنانەت ھەندێک ھەوڵی ئەوەیانداوە تا داروینیزمی کۆمەڵایەتی لەناو سیاسەتی چاکسازیخوازدا بچەسپێنن. تیۆری داروینیزمی کۆمەڵایەتی لە کارەکانی زۆر لە نووسەرانەوە وەرگیراوە، لە ناویشیاندا ھێربرت سپێنسەر Herbert Spencer و تۆماس مالسەس Thomas Malthus، بەڵام بێجگە لە گووتنی ھەندێک دەستەواژەی روون لە بارەی "رزگاربوون و مانەوە بۆ گونجاوترینە" (داروین وەک سپێنسەر زاراوەی گونجاوترینی بەکارھێناوە بۆ ئەو مانایەی کە " بە باشترین شێوە رێک و گونجاوبێت لەگەڵ بارودۆخە ژینگەییەکە")، ھاوچەرخترین لایەنگرانی داروینیزمی کۆمەلایەتی ھەرگیز ھیچ لە کارەکانی داروینیان نەخوێندۆتەوە و زانیاریەکی کەمیان لەبارەی بایەلۆجی ھەیە.

لایەنگرە تاکەکەسیەکان

کۆنفۆشۆس Confucius

" لە فێرکردندا دەبێت ھیچ جیاوازیەکی چینایەتی نەبێت" Analects XV.٣٩.tr.Legge زۆر لە ھەوادارە رۆژئاواییەکانی کۆنفۆشۆس وەک ڤۆڵتیر و H.G. Creel بیرۆکەی شۆرشگێرانەی نوێی کۆنفۆشۆسیان بەدیارخستووە: ئەو ھەڵسا بە گۆڕینەوەی بیرۆکەی مێرخاسی لە رێگەی خوێن بە مێرخاسی لە رێگەی چاکەکردن. جانزی کە بە زمانی چینی مانای ئەسڵزادە (nobleman) وردە وردە لە رێگەی بەکارھێنانی ئەو وشەیەوە لە قسەکانی کۆنفۆشۆس مانایەکی تری وەرگرت ---- بوو بە وشەیەکی تارادەیەک وەک وشەی ئینگلیزی (Gentleman) پیاو چاک. ئەو پیاوچاکە ئاساییەی کە پەرە بە باشترکردنی خاسیەتەکانی دەدات دەکرێت پێی بووترێت گێنتڵمان، لە کاتێکدا کۆڕێکی بیَ شەرمی شایەک تەنھا " پیاوێکی بچووکە". ئەمەش بوو کە ئەو رێگەیدا ھەموو جۆرە قووتابیەک ببێتە پەیڕەوھەڵگری خۆی ( فێرکردنەکانی ئەو بەمەبەستی راھێنانی فەرمانڕەواکانی داھاتوو بوو) ئەمەش ئاماژەیەکی روونە کە ئەو بە تەواوی پاڵپشتی لە پێکھاتەی دەرەبەگایەتی کۆمەڵگای چینی نەدەکرد.

ھان فێیزی Han Feizi

سەرباری کۆنفۆشۆسەس، فەیلەسوفێکی تری کۆنی چینی لە ھەمان سەردەم ( دەوڵەتی شەڕکەر) داکۆکی بۆ سیستەمی مێریتۆکراسی حکومەت و کۆمەڵگا کردووە. ئەمەش ھان فێیزی بوو کە بە بەھێزترین لایەنگری قووتابخانەی سەروەری یاسا ناوبانگی دەرکردووە ( یان بە فەیلەسوفی یاساکاری ناسراوە). باوەڕی سەرەکی پاساوەکانی بریتیە لە سەروەری رەھای یاساکان، لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەیەکی زۆرلە رەگەزی مێریتۆکراسی لەخۆدەگرێت. یەکێکی تر لە یاساپەروەران شانگ یانگە کە یاساپەروەرێکی جێبەجێکاربوو (قانونی تگبیقی) و بووە ھۆی چاکسازیخوازیە مێریتۆکراسیەکانی دەوڵەتی کین (Qin) بە لابردنی ئەریستۆکراتیەت و پاڵپشتیکردن و بەرەوپێشبردنی تاکە کەسەکان لەسەر بنەمای بەھرەمەندی و زیرەکی و نوێکاری. ئەمە سووپای کینی گەیاندە ئاستە لێوارێکی زۆرگرنگ بەسەر ئەو نەتەوانەی تر کە پەیوەست بوون بە پەیڕەوکردنی سیستەمی کۆنی ئەرستۆکراسی بۆ حکومەت. ئەم یاساپەروەریەتیە، ھاوشان لەگەڵ بەھا دژە ئەرستۆکراتی و بەھا لاگیرەکانی بۆ مێریتۆکراسی، وەک بەشێکی سەرەکی لە فەلسەفە و سیاسەتی چینی، ھەرچەندە لە دوای کین دیناستی Qin Dynasty بەسەختی بێھێَزبووەتەوە، بۆ دوو ھەزارەی تر ماوەتەوە.

جەنگیز خان Genghis Khan

مێریتۆکراسی بریتی بوو لە بنەمای سەرەکی بۆ ھەڵبژاردنی سەرکردەکان و ژەنەڕاڵەکانی ئیمپراتۆریەتی مەنگۆلی. جەنگیز خان ھەرکەسێک کە زیرەک و شیاوی پۆستەکانی زنجیرەی فەرمانداری سوپاکەی بایە ھەڵیدەبژارد. تەنانەت باوەڕی بەو سەرباز و ژەنەڕاڵانەش ھەبوو کە لەھێزی دوژمنەکانی بوون ئەگەڕ وەفایان بۆ سەرکردەکانی خۆیان ھەبووبێت. بۆ نمونە، جەنارەڵەکەی جەنگیزخان جێبە Jebe سەربازێکی ھێزی دوژمن بووە کە ئەسپەکەی جەنگیزخانی لە شەڕێکدا پێکاوە پێش ئەوەی ببێت بە خانێکی پایەبەرز لەلای جەنگیزخان.

ناپلیۆن Napoleon

فەرەنسای ناپلیۆنی (شۆڕگێڕی) بە ھەمان شێوە ھەندێجار دەکرێت وەک وڵاتێکی مێریتۆکراسی رەچاوبکرێت. دوای شۆڕشی ١٧٩٢ زۆر بە زەحمەت ئەندامێکی نوخبەی پێشووت دەبینی کە لە پێگەی دەشەڵات مابێتەوە. کەواتە کاتێک ناپلیۆن بەرەو دەسەڵات ھەڵکشا ھیچ بنکەیەکی کۆن و پێشینە نەبوو بۆ ئەوەی کارمەندانی خۆی لێیەوە دەستنیشانبکات و دەبوو ئەو کەسانە ھەڵبژێرێت کە ئەو پێی وابوو کە باشترین کەسن بۆ ئەو کارانە، لەناو ئەو کەسانەش ئەفسەرانی سووپاکەی و شۆڕشگێڕان بوون کە پێشتر لە ناو ئەنجوومەنی خەڵک بوون، تەنانەت ھەندێک ئەریستۆکراتیش بوون وەک سەرۆک وەزیران تلیراند (Talleyrand). ھەرچۆنێک بێت دواتر پیادەنەکردنەکانی مێریتۆکراسی بوون بە دامەزراندنی ئەندامانی خێزان و ھاوڕێ و ھاوەڵان لە پێگە گرنگەکاندا ( بە تایبەتیش لە سەرکردایەتیە ھەرێمیەکاندا)؛ سۆزداری (انتماْ )رەنگە فاکتەرێکی زیاتر گرنگتر بێت لە تەنھا لێھاتوویی (Merit) لە ئەداکردندا کە حاڵەتێکی ئاساییە لە سیاسەتدا.


دەوڵەتە مێریتۆکراسیەکان

سەنگافۆرە Singapora

لە نێو ئەو دەوڵًەتە یەک نەتەوەییە نوێیانە، کۆماری سەنگافورە ھەوڵی ئەوەدەدات ببێت بە دەوڵەتێکی تەواو مێریتۆکراسی، جەختکردنەوەیەکی زۆر دەخاتە سەر دەستنیشانکردن و رێگەخۆشکردن بۆ ھاوڵاتیانی گەنجی زیرەک و لێھاتوو بۆ پێگە و پۆستە سەرکردایەتیەکان. ھەروەھا بە رێژەیەکی زۆر پێ لەسەر باوەڕپێکراویەتی ئەکادیمی دەچەسپێنێت، کە وەک پێوەری بابەتیانە رەچاودەکرێن ھەم بۆ پێوانەکردنی زیرەکی و ھەمیش بۆ پێوانەکردنی کۆششکردن.مێریتۆکراسی بریتیە لە چەمکێکی سەرەکی سیاسی لە سەنگافورە، بەشێکی بەھۆی ئەو بارودۆخە بووە کە دەوروخوولی سەرھەڵدانی سەربەخۆیی ئەو شاروڵاتەیداوە. سەنگافورە لە ساڵی ١٩٦٥ لە مالیزیایی ھاوسنوری جیاکرایەوە لەبەر لەئەنجامی نەویستنی زۆرینەی گروپە پەناھەندەکانی ( بەتایبەتی بە رەگەز چینیەکان) بۆ رازیبوون لەسەر ھەڵوێستی تایبەتی کۆمەڵگە چوونیەکە خاوەن خاکەکە ( بە تایبەتی مالیزیەکان). حکومەتی فیدرالی مالیزی پاساوی بۆ بەخشینی مافێکی تایبەتی پێشینە بە مالیزیەکان دەھێنایەوە وەک بەشێک لە مافی لەدایکبوون کە ئەوان خەڵکە خاوەن خاکەکەبوون. سەرکردە سیاسیەکان لە سەنگافورە زۆر بە توندی دژایەتی ئەو سیستەمەیان کرد لە بری ئەوە بانگەشەیان بۆ یەکسانی لە نێوان ھەموو ھاوڵاتیانی مالیزیا دەکرد، لە گەیشتن بە زانکۆکان و گرێبەستە حکومیەکان و دامەزراندنە سیاسیەکان و ھتد، تا دەگات بەوەی کە شایستەترین کەس پاڵیوراو بێت نەوەک ئەو کەسەی کە لە سەر بنەمای پەیوەندیەکان و باکگراوەندی ئیتنیکی دەستنیشاندەکرێت. ئەم دژایەتیکردنە پێشینەیەی نێوان ئەو ویلایەتە و حکومەتی فیدرالی گەیشتە ئەو رادەیەی کە چارەسەرنەکرێت. سەنگافورە جیاکرایەوە و بوو بە شاروڵاتێکی سەربەخۆ.

تا ئەمرۆش، سەنگافورە بەردەوامە لەسەر پەیڕەوکردنی مێریتۆکراسی وەک یەکێک لە بنەما رەسمی و رێنیشاندەرەکان بۆ داڕشتنی سیاسەتی گشتی ناوخۆ. ھەرچەندە تێبینیکاران بە شێوەیەکی دادپەروەرانە رەخنە لەم شارولاتە دەگرن لەسەر ئەوەی کە ئەم بنەمایە بەشێوەیەکی یەکپارچە بەسەر ھەموو لایەنەکاندا جێبەجێناکات بەڵام رێکەوتنێکی فراوان ھەیە کە سەرەڕای ئەوەش سەرکەوتنە ئابوریە گەورەکانی ئەو شارولاتە بەشێکی لەئەنجامی جەختکردنەوەی بەھێزە لەسەر بەرەوپێشبردن و پێگەیاندنی سەرکردەی زیرەک و لێھاتووە.


میرنشینی گەورەی فینلەندا Grand Duchy of Finland

نمونەیەکی تر بریتیە لە فینلەندای سەدەی نۆزدەم کە بە شێوەیەکی فەرمی لە لایەن ئۆتۆکراتەکان (کارزانەکان) فەرمانڕەوایی دەکرا، ھەرچەندە لە رووی پراکتیزەکردنەوە ئەمە بۆ چینی خوێندەوار بەجێھێڵدرابوو. ھەرچەندە باوان و سامانی بە میراتگیراو کاریگەریان ھەیە لەسەر دەرفەتەکانی ئاستی خوێندەواری کەسێک، خوێندن و بنەماڵە مەرجی سەرەکی بوون بۆ پێشکەشکردن بۆ فەرمانبەریەتی و پۆستە حکومیەکان و بەرزبوونەوەی پلە تیایاندا. تا ناوەڕاستی سەدەی بیستەمیش بڕوانامەی ئەکادیمی ھەر بە فاکتەرێکی گرنگ مایەوە بۆ ئەو سیاسەتمەدارانەی کە داوایان لە دەنگدەران دەکرد متمانەیان پێببەخشن.