سەروەریی یاسا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
Rûpela nû hate tomar kirin
 
No edit summary
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
rtl
{{rtl}}


'''سه‌روه‌رى یاسا'''
'''سه‌روه‌رى یاسا'''
ھێڵی ٢٣: ھێڵی ٢٣:
تاكتیكیَكى باوى سه‌ركوتكارى ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ركابه‌رانى حكومه‌ت به‌ خیانه‌تكارى تۆمه‌تباربكه‌ن. له‌به‌ر ئه‌م هۆیه‌، پیَویسته‌ تاوانى خیانه‌تكردن زۆر به‌ وریاییه‌وه‌ دیاریبكریَ له‌ رووى پیَناسه‌كردنیه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى وه‌ك چه‌كیَك بۆ كپكردنه‌وه‌ى ده‌نگى ره‌خنه‌گرتن له‌ حكومه‌ت به‌كارنه‌هیَنریَت.
تاكتیكیَكى باوى سه‌ركوتكارى ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ركابه‌رانى حكومه‌ت به‌ خیانه‌تكارى تۆمه‌تباربكه‌ن. له‌به‌ر ئه‌م هۆیه‌، پیَویسته‌ تاوانى خیانه‌تكردن زۆر به‌ وریاییه‌وه‌ دیاریبكریَ له‌ رووى پیَناسه‌كردنیه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى وه‌ك چه‌كیَك بۆ كپكردنه‌وه‌ى ده‌نگى ره‌خنه‌گرتن له‌ حكومه‌ت به‌كارنه‌هیَنریَت.
هیچ كام له‌م پیَوه‌ندانه‌ مانى ئه‌وه‌نادات كه‌ ده‌وڵه‌ت ده‌سه‌ڵاتى به‌ده‌سته‌وه‌ نیه‌ بۆ ئه‌وه‌ى یاساكان بچه‌سپیَنیَت و سه‌رپیَچیكاران سزابدات. به‌ پیَچه‌وانه‌وه‌، سیسته‌مى دادپه‌روه‌رى تاوانكارى له‌ كۆمه‌ڵگایه‌كى دیموكراتیانه‌ تا ئه‌و راده‌یه‌ كاریگه‌ر ده‌بیَت كه‌ به‌رِیَوه‌بردنى سیسته‌مه‌كه‌ له‌لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه‌ برِیارى له‌سه‌ر ده‌دریَت بۆ ئه‌وه‌ى دادپه‌روه‌ر و پاریَزه‌رى مافه‌كانى تاك، و به‌ هه‌مان شیَوه‌ش پاریَزه‌رى به‌رژه‌وه‌ندیه‌ گشتیه‌كان بیَت. دادوه‌ران یان ئه‌وه‌تا داده‌مه‌زریَنریَن یان هه‌ڵده‌بژیَردریَن، و یان بۆ ماوه‌یه‌كى دیاریكراو یان بۆ ماوه‌ى ژیانیان ئه‌و پۆسته‌ وه‌رده‌گرن. هه‌رچۆنیَك بیَت ئه‌وانه‌ كه‌سانى هه‌ڵبژیَردراون، زۆر گرنگه‌ كه‌ ئه‌مانه‌ كه‌سانى سه‌ربه‌خۆبن له‌ ده‌سه‌ڵاته‌ سیسایه‌كانى نه‌ته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى بیَلایه‌نى خۆیان بسه‌ڵمیَنن. ناكریَت دادوه‌ران له‌به‌ر هۆكارى پروپوچ یان سیاسى پوخت له‌كار لاببریَن، به‌ڵكو ته‌نها له‌به‌ر تاوان ئه‌نجامدانى ترساناك و به‌دكارى ترسناك... له‌و كاته‌شدا ته‌نها له‌ ریَگه‌ى ریَوشویَنى ره‌سمى، وه‌ك تاوانباركردن (هیَنانه‌وه‌ى تۆمه‌ت له‌ دژیان) و دادگاییكردنى له‌ ده‌سه‌ڵاتى یاسادانان.
هیچ كام له‌م پیَوه‌ندانه‌ مانى ئه‌وه‌نادات كه‌ ده‌وڵه‌ت ده‌سه‌ڵاتى به‌ده‌سته‌وه‌ نیه‌ بۆ ئه‌وه‌ى یاساكان بچه‌سپیَنیَت و سه‌رپیَچیكاران سزابدات. به‌ پیَچه‌وانه‌وه‌، سیسته‌مى دادپه‌روه‌رى تاوانكارى له‌ كۆمه‌ڵگایه‌كى دیموكراتیانه‌ تا ئه‌و راده‌یه‌ كاریگه‌ر ده‌بیَت كه‌ به‌رِیَوه‌بردنى سیسته‌مه‌كه‌ له‌لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه‌ برِیارى له‌سه‌ر ده‌دریَت بۆ ئه‌وه‌ى دادپه‌روه‌ر و پاریَزه‌رى مافه‌كانى تاك، و به‌ هه‌مان شیَوه‌ش پاریَزه‌رى به‌رژه‌وه‌ندیه‌ گشتیه‌كان بیَت. دادوه‌ران یان ئه‌وه‌تا داده‌مه‌زریَنریَن یان هه‌ڵده‌بژیَردریَن، و یان بۆ ماوه‌یه‌كى دیاریكراو یان بۆ ماوه‌ى ژیانیان ئه‌و پۆسته‌ وه‌رده‌گرن. هه‌رچۆنیَك بیَت ئه‌وانه‌ كه‌سانى هه‌ڵبژیَردراون، زۆر گرنگه‌ كه‌ ئه‌مانه‌ كه‌سانى سه‌ربه‌خۆبن له‌ ده‌سه‌ڵاته‌ سیسایه‌كانى نه‌ته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى بیَلایه‌نى خۆیان بسه‌ڵمیَنن. ناكریَت دادوه‌ران له‌به‌ر هۆكارى پروپوچ یان سیاسى پوخت له‌كار لاببریَن، به‌ڵكو ته‌نها له‌به‌ر تاوان ئه‌نجامدانى ترساناك و به‌دكارى ترسناك... له‌و كاته‌شدا ته‌نها له‌ ریَگه‌ى ریَوشویَنى ره‌سمى، وه‌ك تاوانباركردن (هیَنانه‌وه‌ى تۆمه‌ت له‌ دژیان) و دادگاییكردنى له‌ ده‌سه‌ڵاتى یاسادانان.
{{-rtl}}

وەک پێداچوونەوەی ‏١٣:٤٢، ١٢ی شوباتی ٢٠٠٨

سه‌روه‌رى یاسا یه‌كسانى و یاسا

مافى یه‌كسانبوون له‌به‌رامبه‌ر یاسادا، یان پاریَزگاریكردنى یه‌كسان له‌ لایه‌ن یاساوه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ى كه‌ زۆر جار به‌م شیَوه‌یه‌ دایده‌رِیَژن. بۆ هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى دیموكراتى دادپه‌روه‌ر شتیَكى بنچینه‌یى و سه‌ره‌كیه‌. جا ده‌وڵه‌مه‌ند بیت یان هه‌ژار، نه‌ته‌وه‌ى زۆرینه‌ بیَت یان كه‌مینه‌یه‌كى ئایینى بیت، هاوپه‌یمانیَكى سیاسى ده‌وڵه‌ت بیَت یان ركابه‌ربیَت.... هه‌موو شایسته‌ى پاریَزگاریكردنى یه‌كسانن له‌به‌رامبه‌ر یاسادا. ده‌وڵه‌تى دیموكراتى ناتوانیَت زامنى ئه‌وه‌ بكات كه‌ ژیان به‌یه‌كسانى مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ هه‌موو كه‌سیَك ده‌كات، و ده‌وڵه‌ت هیچ لیَپرسراویه‌تیه‌كى به‌سه‌ر نیه‌ تا ئه‌نجامى بدات. هه‌رچۆنیَك بیَت، شاره‌زا له‌بوارى یاساى ده‌ستوورى جۆن پز فرانك نوسیویه‌تى كه‌"له‌ ژیَر هیچ بارودۆخیَكدا ده‌وڵه‌ت نابیَت هیچ نایه‌كسانیه‌ك بسه‌پیَنیَت، پیَویسته‌ داواكراوبیَت بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ هه‌موو خه‌ڵكى خۆى به‌ یه‌كچاو و به‌یه‌كسانى." هیچ كه‌س نابیَت له‌سه‌ره‌وه‌ى یاسا بیَت، له‌ كاتیَكدا یاساش دواى هه‌موو شتیَك ده‌ستكارى خودى خه‌ڵكه‌ نه‌وه‌ك شتیَك بیَت به‌سه‌ریاندا سه‌پیَندرابیَت. هاوڵاتیانى دیموكراسیه‌ت به‌ ملكه‌چى یاسا ده‌بن چونكه‌ ئه‌وان دان به‌مه‌ دائه‌نیَن و ئه‌یزانن، كه‌ به‌ شیَوه‌یه‌كى ناراسته‌وخۆ، ئه‌وان ملكه‌چن بۆ خودى خۆیان به‌و پیَیه‌ى ئه‌وان بۆ خۆیان دروستكه‌رى یاساكه‌ن. كاتیَك یاساكان داده‌مه‌زریَن له‌ لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه‌ كه‌ دواتر پیَویسته‌ بۆ خۆیان گویَرِایه‌ڵى یاساكان بن ئه‌وا هه‌م خزمه‌ت به‌ دیموكراسیه‌ ت و هه‌م به‌ یاساش ده‌كات.

پرۆسه‌یى یاسایى دادگاییكردن گونجاو: فراناك ئه‌وه‌ ده‌رده‌خات كه‌ له‌ هه‌موو كۆمه‌ڵگاكاندا به‌ دریَژایى میَژوو ئه‌وانه‌ى كه‌ سیسته‌مى دادپه‌روه‌رى تاوانكارى به‌رِیَوه‌ده‌به‌ن ده‌سه‌ڵاتیان به‌ بوونى ئه‌گه‌رى خراپ به‌كارهیَنان و سه‌ركوتكارى به‌ده‌سته‌وه‌گرتووه‌. به‌ناوى ده‌وڵه‌ته‌وه‌، هاوڵاتیان زیندانى كراون و مولكیان ده‌ستى به‌سه‌رداگیراوه‌ و ئه‌شكه‌نجه‌دراون دوورخراونه‌ته‌وه‌ و له‌ سیَداره‌دراون به‌بىَ بوونى پاساوى یاسایى... و زۆر جار به‌بىَ هیَنانه‌وه‌ى هیچ جۆره‌ تۆمه‌تیَكى ره‌سمى. هیچ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى دیموكراتى ناتوانیَت له‌و جۆره‌ خراپ به‌كارهیَنان و پیَشیَلكاریه‌ ببوریَت. پیَویسته‌ هه‌موو وڵاتیَك ده‌سه‌ڵاتى هه‌بیَت بۆ پاراستنى سیسته‌م و كرداره‌ تاوانكاریه‌كانیش سزا بدات، به‌ڵام پیَویسته‌ ئه‌و ریَسا و ریَككاریانه‌ى كه‌ ده‌وڵه‌ت له‌ریَگه‌یانه‌وه‌ یاساكانى خۆى جیَبه‌جیَده‌كات و ده‌یچه‌سپیَنیَت روون و ئاشكرا بن، نه‌وه‌ك نهیَنى و هه‌رِه‌مه‌كى و وابه‌سته‌ى پاوانكارى سیاسى بن له‌ لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌. كامانه‌ن پیَداویستیه‌ بنچینه‌ییه‌كانى پرۆسه‌ى یاسایى گونجاو له‌ دیموكراسیه‌تیَكدا؟  نابیَت ماڵى هیچ كه‌سیَك به‌ زۆرداره‌كى چوونه‌ ژووره‌ و پشكنینى تیادا ئه‌نجامبدریَت له‌لایه‌ن پۆلیسه‌وه‌ به‌بىَ بوونى فه‌رمانیَكى دادگایى ئه‌وه‌ نیشانبدات كه‌ هۆكاریَكى دروست هه‌یه‌ بۆ ئه‌م پشكنینه‌. له‌ ده‌رگه‌دان و به‌سه‌ردادانى نیوه‌ شه‌و له‌لایه‌ن پۆلیسى نهیَنیه‌وه‌ هیچ جیَگه‌یه‌كى بۆ نابیَته‌وه‌ له‌ دیموكراسیدا.  نابیَت هیچ كه‌سیَك بخریَته‌ بارى گیراویه‌وه‌ به‌بىَ بوونى تۆمه‌تیَكى روون و نووسراو كه‌ سه‌رپیَچیه‌ ئاماژه‌بۆكراوه‌كه‌ دیاریبكات. نه‌وه‌ك ته‌نها ده‌بیَت كه‌سه‌كان شایسته‌ى ئه‌وه‌بن كه‌ بزانن به‌ ته‌واوى سروشتى ئه‌و تۆمه‌ته‌ چیه‌ له‌ دژیان به‌رزكراوه‌ته‌وه‌ به‌ڵكو پیَویسته‌ یه‌كسه‌ر ئازادبكریَن، به‌ گویَره‌ى ئه‌و ریَسایه‌ى كه‌ ناسراوه‌ به‌ (Habeas Corpus) (كه‌ به‌ گویَره‌ى ئه‌و یاسایه‌ نابیت گیراو له‌ ماوه‌یه‌كى دیاریكراو زیاتر ده‌ستبه‌سه‌ر بكریَت به‌ڵكو ده‌بیَت ئازادبكریَت تاوه‌كو تۆمه‌ته‌كه‌ى ده‌سه‌ڵمیَنریَت)، ئه‌گه‌ر هاتوو دادگا بۆى ده‌ركه‌وت كه‌ تۆمه‌ته‌كه‌ به‌بىَ پاساوه‌ یان ده‌سگیركردنه‌كه‌ بىَ بنه‌مایه‌.  نابیَت ئه‌و كه‌سانه‌ى تۆمه‌تباركراون بۆ ماوه‌یه‌كى زیاتر له‌ماوه‌ى دیاریكراو ده‌ستگیر بكریَن له‌ زیندانیدا. ئه‌وانه‌ شایسته‌ى دادگاییكردنیَكى خیَرا و ئاشكران، و شایسته‌ى ئه‌وه‌شن له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ى تۆمه‌تباریان كردوون رووبه‌رِووبكریَنه‌وه‌ و پرسیاریان لیَبكه‌ن.  ده‌سه‌ڵاته‌كان داواكراون به‌ به‌خشینى ئازادكردن به‌ كه‌فاله‌ت، ئازادكردنى مه‌رجدار،بۆ ئه‌و تاوه‌نباركراوانه‌ى كه‌ چاوه‌رِوانى دادگاییكردن ده‌كه‌ن ئه‌گه‌ر ئه‌گه‌ریَكى كه‌م هه‌بوو ئه‌و كه‌سه‌ گومانلیَكراوه‌ رابكات یان تاوانى تر ئه‌نجامبدات. سزادانى "تووند و نا ئاسایى" وه‌ك ئه‌وه‌ى له‌ یاسا و داب و نه‌ریته‌كانى كۆمه‌ڵگادا ده‌ستنیشانكراون، ده‌بیَت قه‌ده‌غه‌ بیَت.  كه‌سه‌كان نابیَت ناچار بكریَن گه‌واهى له‌سه‌ر خۆیان بده‌ن. پیَویسته‌ ئه‌م قه‌ده‌غه‌كردنه‌ له‌ دژى خود تاوانباركردنى خۆنه‌ویستانه‌ ره‌ها (مگلق) بیَت. وه‌ك ده‌رئه‌نجامیَكى ئاساییى بۆ ئه‌مه‌ش، نابیَت پۆلیس له‌ ژیَر ناوى هیچ بارودۆخیَكدا ئه‌شكه‌نجه‌ یان ده‌ستدریَژى جه‌سته‌یى و ده‌روونى له‌ دژى گومانلیَكراو به‌كاربهیَنیَت. سیسته‌میَكى یاسایى كه‌ دانپیَدانانى به‌زۆر قه‌ده‌غه‌بكات ئه‌وا یه‌كسه‌ر ئاره‌زوو و پاڵنه‌ره‌كانى پۆلیس كه‌مده‌كاته‌وه‌ بۆ به‌كارهیَنانى ئه‌شكه‌نجه‌دان و هه‌رِشه‌ و فۆرمه‌كانى ترى پیَشیَلكارى بۆ ئه‌وه‌ى زانیارى به‌ده‌ست بهیَنیَت، له‌ كاتیَكدا دادگا ریَگا به‌م جۆره‌ زانیاریانه‌ى كه‌ به‌م ریَگانه‌ وه‌ده‌ستهاتوون نه‌دات بۆ ئه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ به‌ڵگه‌كاندا هه‌ژماربكریَن له‌ كاتى دادگاییكردندا.  نابیَت كه‌سه‌كان له‌سه‌ر هه‌مان تاوان دووجار دادگایی بكریَن؛ واته‌، نابیَت دوو جار به‌ هه‌مان تۆمه‌ت تۆمه‌تباربكریَن. هه‌ر كه‌سیَك له‌لایه‌ن دادگایى بكریَت و ده‌ربكه‌ویَت كه‌ تاوانى نه‌كردووه‌ هه‌رگیز نابیَت جاریَكى تر تۆمه‌تبار بكریَته‌وه‌ به‌ هه‌مان تۆمه‌ت.  له‌به‌ر ئه‌گه‌ر ئه‌نجامدانى پیَشیَلكارى له‌ لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌كان، ئه‌و یاسایانه‌ى كه‌ ناو ده‌بریَن به‌ ئه‌و یاسایانه‌ى كه‌ به‌سه‌ر رابردوودا ده‌چسپیَندریَن (قوانن ژات اپر رجعى) قه‌ده‌غه‌ كراوه‌. هه‌ندیَك یاسا هه‌ن له‌دواى كرداره‌كه‌وه‌ دیَن كه‌واته‌ ده‌كریَت كه‌سیَك تۆمه‌تباربكریَت به‌ كاریَكه‌وه‌ ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌رچى له‌كاتى روودانیدا ئه‌م كاره‌ نا یاسایییش نه‌بیَت.  تۆمه‌تباركراوه‌كان ده‌كریَت پاریَزگاریكردنى زیاتر و سه‌رباریان هه‌بیَت له‌ دژى كرداره‌كانى ناچاركردن له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌. بۆ نمونه‌، له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مه‌ریكا، تاونباركراو مافى ئه‌وه‌ى هه‌یه‌ پاریَزه‌رى خۆى هه‌بیَت كه‌ نویَنه‌رایه‌تى بكات له‌ هه‌موو قۆناغه‌كانى دادگاییكردنى تاونى هه‌تاوه‌كو ئه‌گه‌ر تاونباران نه‌شتوانن بۆ خۆیان پاره‌ى ئه‌و نویَنه‌رایه‌تیكردنه‌ (گرتنى پاریَزه‌ر) بده‌ن. هه‌روه‌ها پیَویسته‌ پۆلیس مافه‌كانى گومانلیَكراو به‌ گومانلیَكراو رابگه‌یه‌نن له‌ كاتى ده‌ستگیركردنیان له‌ ناویشیاندا مافى بوونى پاریَزگار و مافى بیَده‌نگ بوون (بۆ وه‌لاوه‌نانى خود تاوانباركردن).

تاكتیكیَكى باوى سه‌ركوتكارى ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ركابه‌رانى حكومه‌ت به‌ خیانه‌تكارى تۆمه‌تباربكه‌ن. له‌به‌ر ئه‌م هۆیه‌، پیَویسته‌ تاوانى خیانه‌تكردن زۆر به‌ وریاییه‌وه‌ دیاریبكریَ له‌ رووى پیَناسه‌كردنیه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى وه‌ك چه‌كیَك بۆ كپكردنه‌وه‌ى ده‌نگى ره‌خنه‌گرتن له‌ حكومه‌ت به‌كارنه‌هیَنریَت. هیچ كام له‌م پیَوه‌ندانه‌ مانى ئه‌وه‌نادات كه‌ ده‌وڵه‌ت ده‌سه‌ڵاتى به‌ده‌سته‌وه‌ نیه‌ بۆ ئه‌وه‌ى یاساكان بچه‌سپیَنیَت و سه‌رپیَچیكاران سزابدات. به‌ پیَچه‌وانه‌وه‌، سیسته‌مى دادپه‌روه‌رى تاوانكارى له‌ كۆمه‌ڵگایه‌كى دیموكراتیانه‌ تا ئه‌و راده‌یه‌ كاریگه‌ر ده‌بیَت كه‌ به‌رِیَوه‌بردنى سیسته‌مه‌كه‌ له‌لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه‌ برِیارى له‌سه‌ر ده‌دریَت بۆ ئه‌وه‌ى دادپه‌روه‌ر و پاریَزه‌رى مافه‌كانى تاك، و به‌ هه‌مان شیَوه‌ش پاریَزه‌رى به‌رژه‌وه‌ندیه‌ گشتیه‌كان بیَت. دادوه‌ران یان ئه‌وه‌تا داده‌مه‌زریَنریَن یان هه‌ڵده‌بژیَردریَن، و یان بۆ ماوه‌یه‌كى دیاریكراو یان بۆ ماوه‌ى ژیانیان ئه‌و پۆسته‌ وه‌رده‌گرن. هه‌رچۆنیَك بیَت ئه‌وانه‌ كه‌سانى هه‌ڵبژیَردراون، زۆر گرنگه‌ كه‌ ئه‌مانه‌ كه‌سانى سه‌ربه‌خۆبن له‌ ده‌سه‌ڵاته‌ سیسایه‌كانى نه‌ته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى بیَلایه‌نى خۆیان بسه‌ڵمیَنن. ناكریَت دادوه‌ران له‌به‌ر هۆكارى پروپوچ یان سیاسى پوخت له‌كار لاببریَن، به‌ڵكو ته‌نها له‌به‌ر تاوان ئه‌نجامدانى ترساناك و به‌دكارى ترسناك... له‌و كاته‌شدا ته‌نها له‌ ریَگه‌ى ریَوشویَنى ره‌سمى، وه‌ك تاوانباركردن (هیَنانه‌وه‌ى تۆمه‌ت له‌ دژیان) و دادگاییكردنى له‌ ده‌سه‌ڵاتى یاسادانان. داڕێژە:-rtl