ئەستەمبوڵ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ب بۆت: پۆلی ھاوپلە (22): + پۆل:شارە پیرۆزەکان |
Xqbot (لێدوان | بەشدارییەکان) ب r2.7.3) (ڕۆبۆت: گۆڕانی fr:Istanbul بۆ fr:İstanbul |
||
ھێڵی ٣٣١: | ھێڵی ٣٣١: | ||
[[fiu-vro:Istanbul]] |
[[fiu-vro:Istanbul]] |
||
[[fo:Istanbul]] |
[[fo:Istanbul]] |
||
[[fr: |
[[fr:İstanbul]] |
||
[[frp:Istanbul]] |
[[frp:Istanbul]] |
||
[[fy:Istanbûl]] |
[[fy:Istanbûl]] |
وەک پێداچوونەوەی ١٢:٠٩، ٢٢ی شوباتی ٢٠١٣
پۆتانەکان: 41°00′49″N 28°57′18″E / 41.01361°N 28.95500°E
ئەستەمبوڵ | |
---|---|
ئەستەمبوڵ ( بە تورکی: İstanbul بە عەرەبی: "إسطنبول" ) گەورەترین شاری کۆماری تورکیایە کە بەشێکی لە ئاسیا و بەشێکی لە ئەورووپایە. ئەم شارە پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی بووە و قوستەنتەنیەی پێ وتراوە. ٣٤رەم گەرەترین شاری جیهانە کە ڕووی ئابووریەیەوە و گەورەترین شاری ئەوروپایە لە ڕووی دانیشتوانەوە. ئەستەمبوڵ دەکەوێتە باکووری ڕۆژئاوای تورکیاوە . ئەستەمبوڵ و دەوروبەری پێکهاتووە لە ٣٩ شارۆچکە. وە یەکێکە لە هەرە شارە کۆنەکانی جیهان کە لە ساڵەکانی (٣٣٠ - ٣٩٥ز) مەرکەزی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی بووە و (٣٩٥ - ١٢٠٤ز) پایتەختی ئیپراتۆریەتی ڕۆمای ڕۆژهەڵات بووە و (١٢٠٤ - ١٢٦١ز) بووەتە پایتەختی ئیپراتۆریەتی لاتینی و لە کۆتایشدا لە (١٤٥٣ - ١٩٢٢ز) پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی بووە. لە (١٥١٧ - ١٩٢٤) کە دەوڵەتی عوسمانی هەبووە بووەتە مەرکەزی ئیسلامیەت.
ناوەکانی
بە درێژایی مێژوو کە چەندین جۆر میللەت لە ناویدا ژیاون چەندین جار ناوی گۆڕدراوە ، ناوەکانی لە کۆنەوە ئەمانە بوون " بێزەنتە ، ئاوگوستا ئەنتۆنینا ، نۆڤا ڕۆما ، کۆنستانتینۆپۆلیس ، قوستەنتینە و ئێستاش ئەستەمبوڵ "
مێژوو
مێژووی ئەستەمبوڵ لە ڕووی نیشتەجێبوونەوە دەگەڕێتەوە بۆ ٣٠٠ هەزار ساڵ و لە ڕووی شارەوە ٣ هەزار ساڵ و وە مێژووی بە پایتەخت بوونیشی بۆ ١٦٠٠ ساڵ دەگەڕێتەوە. بە درێژایی مێژوو ئەم شارە بووەتە شوێنی سەرەکی چەندین کلتوور و شارستانیەت و وە بە درێژایی چەندین سەدە بووەتە شوێنی پێکەوە ژیانی چەندین ڕەچەڵەک و دین و زمان ، وە فرە ڕەگەزی و فرە نەتەوەیی بەخۆوە بینیوە. وە لەم قۆناغە مێژووییەدا ڕۆڵێکی گەورەی بینیووە و شارێکی بێ هاوتا بووە . وە بە درێژایی قۆناغەکانی مێژوو هەموو کات بووەتە مەرکەز و شوێنێکی بە دەسەڵات و یەکێکە لە پایتەختە کەم وێنەکانی جیهان بۆ نیشتەجێبوون.
مێژووی ئەستەمبوڵ دابەش دەبێت بەسەر پێنج سەردەمدا کە ئەمانەن :
- سەردەمەکانی پێش مێژوو.
- سەردەمی بێزەنتیەکان.
- سەردەمی قوستەنتین پۆلیس.
- سەردەمی قوستەنتینییە.
- سەردەمی ئەستەمبوڵ.
ئایین
زۆرترین ڕێژەی شوێنکەوتوانی ئایین لە ئەستەمبوڵ موسوڵمانەکانن. زۆربەی موسوڵمانانی ئەم شارە سوننیین ، و هەندێکیان شیعەن. لە ساڵی ٢٠٠٧ ژمارەی ئەو مزگەوتانەی کە لەم شارە نوێژیان تیا دەکرا بە (٢٩٤٤) مزگەوت مەزەندە کراون.[١] هەروەها چەندین جۆری تر بیر و باوەڕ لەم شارەدا هەن لەوانەش : مەسیحیە یۆنانیەکان ، مەسیحیە ئەرمینیەکان ، کاسۆلیکیەکان ، جولەکەکان.
ئەستەمبوڵ مەڵبەندی سەرەکی خەلافەتی عوسمانی بووە لە نێوان ساڵانی (١٥١٧-١٩٢٤). لە ساڵی ١٩٢٤ کۆتایی بە دوا خەلافەتی عوسمانی هات و حکومەتی کۆماری لەلایەن موستەفا کەمال ئاتاتورک دامەزرا.
ئابووری
ئەستەمبوڵ گەورەترین شاری تورکیایە و پایتەختی پێشووی تورکیایە. بەهۆی هەردوو جۆری بازرگانی وشکانی و ئاوی و هەروەها گرنگی شوێنی ئەم شارەوە و ستراتیژی شوێنەکەی بووەتە مەرکەزی بازرگانی لە وڵاتی تورکیا. هەروەها ئەم شارە مەرکەزی وەبەرهێنانە لە تورکیا. لە ٢٠% وەبەرهێنانی تورکیا لەم شارەدایە. هەروەها لە ٣٨% بازرگانی شتومەک پێکدەهێنێت. ئەستەمبوڵ بە شارۆچکەکانی دەوروبەریەوە بەرهەمەکانی وەک : میوە ، ڕۆنی زەیتون ، سابون ، لۆکە ، توتن بەرهەم دەهێنێت.
مزگەوتەکان
شاری ئەستەمبوڵ هەر لە کۆنەوە بە (شاری منارەکان) ناسراوە ئەویش بەهۆی زۆری مزگەوتەکانی ئەم شارە.
مزگەوتی سوڵتان ئەحمەد
مزگەوتی سوڵتان ئەحمەد بە تورکی ( Sultan Ahmet Camii ) بە عەرەبی ( مَسجِدُ السلطان أحمد ) لە نێوان ساڵانی (١٦٠٩-١٦١٦) لەلایەن سوڵتان ئەحمەدی یەکەمی دەوڵەتی عوسمانی و بە سەرپەرشتی ئەندازیاری بە توانای ئەو سەردەمە ( سەدەفکار محمد ئاغا) دروستکراوە. بەهۆی شوێنەکەی و منارە بەرزەکانیەوە بووەتە یەکێک لە هەرە شوێنە بەناوبانگەکانی شاری ئەستەمبوڵ.
گەشت و گوزار
شاری ئەستەمبوڵ بەهۆی ئەو شوێنە مێژووییانەی کە لە سەردەمی ڕۆمەکان و دەوڵەتی عوسمانی بەجێماون و هەروەها بەهۆی ئەو دەریاچەیەی کە پیایدا تێپەڕ دەبێ بووەتە خاڵێکی گرنگی گەشت و گوزار لە وڵاتی تورکیا. بەپێی ئامارەکان لە ساڵی ٢٠٠٥ ( ٥ ملیۆن و ٣٤٦ هەزار کەس) ڕوویان لەم شارە کردووە بۆ گەشتیاری کە نیو ملیۆنیان بە پێی ئامارەکە زیاد بوون.[٢]
ژمارەی دانیشتوان
بە پێی وەزارەتی ئامار و سەرژمێری وڵاتی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٠ ژمارەی دانیشتوانی شاری ئەستەمبوڵ ( ١٣.٢٥٥.٦٨٥ ) کەسە ، بێجگە لە ملیۆنان گەشتیار کە ساڵانە دێن بۆ ئەم شارە.[٣] بە پێی تۆماری ساڵی ٢٠١٠ حکومەتی تورکیا ئەم خشتەیە ڕێژەی تەمەن و ژمارەی کەسەکان لە خۆ دەگرێت.
٠ - ٤ ساڵ | ١.٠٦٠.٢٠٣ |
|
||
٥ - ٩ | ١.٠٣٠.١٣٢ | |||
١٠-١٤ | ١.٠٧٠.٧٨٥ | |||
١٥-١٩ | ١.٠٣١.٨٦٦ | |||
٢٠-٢٤ | ١.٠٨٨.٥٤١ | |||
٢٥-٢٩ | ١.٣٤٧.٧٩٨ | |||
٣٠-٣٤ | ١.٣٣١.٣٩٥ | |||
٣٥-٣٩ | ١.١٦٠.٥٠١ | |||
٤٠-٤٤ | ٩٠٤.٧١٦ | |||
٤٥-٤٩ | ٨٧٨.٤٨٤ | |||
٥٠-٥٤ | ٦٧٢.٢٩٠ | |||
٥٥-٥٩ | ٥٤٦.٢٧٠ | |||
٦٠-٦٤ | ٣٩٣.٣١٦ | |||
٦٥-٦٩ | ٢٦٣.٤٨٦ | |||
٧٠-٧٤ | ١٨٨.٧١٦ | |||
٧٥-٧٩ | ١٤٤.٥٧٩ | |||
٨٠-٨٤ | ٨٩.٧٦١ | |||
٨٥-٨٩ | ٣٧.٣٩٨ | |||
٩٠+ | ١١.٤٨٤ | |||
وەرزش
لەم سەردەمەدا وەرزشەکانی وەک دوو گۆڵی و باسکە و بالە لە هەرە وەرزشە بە ناوبانگەکانی ئەم شارەن. هەروەها یانەکانی گاڵاتاسارای و فەنەرباخچە و بەشیکتاش لە هەرە یانە بە ناوبانگەکانی تورکیا و ئەستەمبوڵن. یاریگای ئۆڵمپی ئەتاتورک کە پێنج ئەستێرەیە گەورەترین یاریگای وەرزشە جیاوازەکانە لە تورکیا و بە یەکێک لە یاریگا بە نرخەکان دەژمێردرێت لەلایەن (UEFA)وە. شاری ئەستەمبوڵ هەڵبژێردراوە بۆ یاریە ئۆڵمپیەکانی ساڵی ٢٠٢٠.[٥]