ئەستێرە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
Cat-a-lot: سڕینەوە لە پۆل:گەردوون
لە شێوەزارەکاندا
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
{{لە شێوەزارەکاندا
|زار١=کوردیی باکووری
|ناو١=ستێر، ستێرک
|زار٢=ئەردەڵانی
|ناو٢=ھەسارە
|زار٣=کوردیی باشووری
|ناو٣=ئەسارە، ھەسارە
|زار٤=گەڕووسی
|ناو٤=ھەسارگ
|زار٥=لەکی
|ناو٥=ئاسارە
|زار٦=ھەورامی
|ناو٦=ھەسارە
|زار٧=زازاکی
|ناو٧=ئاستارە، ئەستارە
}}
[[پەڕگە:Starsinthesky.jpg|چەپ|250px|وێنۆک|وێنەی هەرێمێکی ئەستێرەیی - وێنەی [[ناسا]]]]
[[پەڕگە:Starsinthesky.jpg|چەپ|250px|وێنۆک|وێنەی هەرێمێکی ئەستێرەیی - وێنەی [[ناسا]]]]
'''ئەستێرە''' (بە [[ئینگلیزی]]: ''Star'') لە مانا بەربڵاوەکەیدا ھەر تەنێکی ئاسمانی ئەگرێتەوە کە بە [[شەو]] لە ئاسماندا ئەبینرێ ، جگە لە [[مانگ]] ، ھەروەھا ئەستێرە گەرۆکەکانیش ئەگرێتەوە ئەو ھەسارانەی کە خۆیان [[تیشک]] دار نین ، لە گەردوونناسیشدا مەبەست لە ئەستێرە : ھەر تۆپەڵەیێکی گازی ڕووناک کەرەوەیە ، کە خاوەنی گەرمیێکی پلە بەرزبێت . لە مانا گەردوونیەکەشدا ،بە ئەستێرە ئەوترێ ئەستێرەی چەسپاو ، چونکە لە کۆندا ، وا گریمانە ئەکرا کە [[ھەسارە]]کان چەسپاو و جێگیرن لە ئاسماندا ، بە پێچەوانەی [[ئەستێرەی گەڕۆک]] . ھەروەھا [[خۆر]]یش بە ئەستێرە ئەژمێردرێ ، چونکە ئەستێرەکان لە قەبارە و گەورەییدا جیاوازن و لە [[گەردوون]]یشدا ئەستێرەی وا ھەن کە لە [[خۆر]] بچووکترن و ھی واش ھەن کە زۆر لە [[خۆر]] گەورەترن بۆیە خۆریش ئەستێرەێکە لە نێوان بلیۆنەھا ئەستێرە لە نێو کەشکەشان و [[گەردوون]] بە گشتی .
'''ئەستێرە''' لە مانا بەربڵاوەکەیدا ھەر تەنێکی ئاسمانی ئەگرێتەوە کە بە [[شەو]] لە ئاسماندا ئەبینرێ ، جگە لە [[مانگ]] ، ھەروەھا ئەستێرە گەرۆکەکانیش ئەگرێتەوە ئەو ھەسارانەی کە خۆیان [[تیشک]] دار نین ، لە گەردوونناسیشدا مەبەست لە ئەستێرە : ھەر تۆپەڵەیێکی گازی ڕووناک کەرەوەیە ، کە خاوەنی گەرمیێکی پلە بەرزبێت . لە مانا گەردوونیەکەشدا ،بە ئەستێرە ئەوترێ ئەستێرەی چەسپاو ، چونکە لە کۆندا ، وا گریمانە ئەکرا کە [[گەڕەستێرە]]کان چەسپاو و جێگیرن لە ئاسماندا ، بە پێچەوانەی [[ئەستێرەی گەڕۆک]] . ھەروەھا [[خۆر]]یش بە ئەستێرە ئەژمێردرێ ، چونکە ئەستێرەکان لە قەبارە و گەورەییدا جیاوازن و لە [[گەردوون]]یشدا ئەستێرەی وا ھەن کە لە [[خۆر]] بچووکترن و ھی واش ھەن کە زۆر لە [[خۆر]] گەورەترن بۆیە خۆریش ئەستێرەێکە لە نێوان بلیۆنەھا ئەستێرە لە نێو کەشکەشان و [[گەردوون]] بە گشتی .


== قۆناغ و گەشەسەندنی ئەستێرەکان ==
== قۆناغ و گەشەسەندنی ئەستێرەکان ==
[[پەڕگە:Crab Nebula.jpg|چەپ|200px|وێنۆک|وێنەی کرام نێبولا کە بریتییە لە پاشماوەی تەقینەوەی ئەستێرە گەڕۆکەکان]]
[[پەڕگە:Crab Nebula.jpg|چەپ|200px|وێنۆک|وێنەی کرام نێبولا کە بریتییە لە پاشماوەی تەقینەوەی ئەستێرە گەڕۆکەکان]]
'''ئەستێرە''' بە زۆر قۆناغ تێئەپەرێت ، بەر لەوەی کە لە ناوبچێ ، یان بتەقێتەوە ئەڵێن کە نزیکەی ٧٠%ی بەرگی گازی [[خۆر]] پێک
'''ئەستێرە''' بە زۆر قۆناغ تێئەپەرێت ، بەر لەوەی کە لە ناوبچێ ، یان بتەقێتەوە ئەڵێن کە نزیکەی ٧٠%ی بەرگی گازی [[خۆر]] پێک
ھاتووە لە [[ھایدرۆجین]] و ٣٠% لە [[ھیلیۆم]] ، بەڵام لە ناخی خۆردا ئەم ڕێژەیە ئاوەژوو ئەبێتەوە . زانایان وای بۆ ئەچن کە [[ھایدرۆجین]] لە ناخیدا ڕووبەڕووی پەستان و تەوژمی بەرز ئەبێتەوە ، کە دەبێتە ھۆی جیابوونەوەی [[ئەلیکترۆن]] لە ناوکەکانیان ، کەوا لە [[ھایدرۆجین]] ئەکات ، تەنھا لە ناوک پێکبێت و ناوکی ھایدرۆجینەکەش ئەگۆڕدرێ بۆ ناوکی [[ھیلیۆم]] ، کە ناو ئەنرێ بە (''combution'') ،وە ئەم ھێزەش کە لە گۆڕانەکەدا دروست ئەبێت ، ئەگواسترێتەوە بۆ ڕووی سەرەوە ، بە دوو ڕێگا یەکێکیان ئەمێنێتەوە ملیۆنەھا ساڵ ئەوەی تریشیان خێراترە ،ھێزە دروست بووە کەش لە گۆڕانەکە لە نگەری ھێزە گەورەکەی [[خۆر]]ە ، و خۆریش بەردەوام ھایدرۆجینەکە بەکارئەبات تا ئەوکاتەی ھیچ لە ئەمبارەکەدا نامێنێ ، لەگەڵ ئەمەش کە لە ناخیش دا پشت ئەبەسترێ بە ئەمباری ڕووی سەرەوە لە کردارەکەدا ، چونکە بە نەمانی ئەمبارکراوەکە [[خۆر]] دەست ئەکا بەدرێژ بوونەوە ، لەژێردەستی ھێزی کێشکردن ، گەورەئەبێ تا [[عەتارد]] و [[زوھرا]] و [[زەوی]] ئەسوتێنێ تا ئەگاتە [[مەریخ]] و پاشان [[سپی]] ئەبێتەوە ، و ڕووناکیەکەی دەرئەچێ تا ئەو کاتەی ئەکوژێتەوە و لە ناوئەچێ بۆ ھەتا ھەتایە ئەمە قسەی زانایانە بەڵام ھەموو ئەستێرەێکی بچووک یان وەک [[خۆر]] ھەمان قۆناغ و گەشەسەندنی ئەبێ تەنھا ئەستێرە گەڕۆکەکان نەبێ ، کە ئەتەقێنەوە بەمەی کە پێی ئەوترێ (''supernova'') دەرئەنجامی ئەم تەقینەوانەش لە ئەستێرەیێکەوە بۆ ئەستێرەیێکی تر ئەگۆڕدرێ ، ئەستێرەی وا ھەیە ئەمێنێتەوە و ھی واش ھەیە ئەبێتە دەلاقە و شتێکی ڕەش یان ئەبێتە ئەستێرەیێکی تر سەر لەنوێ.
ھاتووە لە [[ھایدرۆجین]] و ٣٠% لە [[ھیلیۆم]] ، بەڵام لە ناخی خۆردا ئەم ڕێژەیە ئاوەژوو ئەبێتەوە . زانایان وای بۆ ئەچن کە [[ھایدرۆجین]] لە ناخیدا ڕووبەڕووی پەستان و تەوژمی بەرز ئەبێتەوە ، کە دەبێتە ھۆی جیابوونەوەی [[ئەلیکترۆن]] لە ناوکەکانیان ، کەوا لە [[ھایدرۆجین]] ئەکات ، تەنھا لە ناوک پێکبێت و ناوکی ھایدرۆجینەکەش ئەگۆڕدرێ بۆ ناوکی [[ھیلیۆم]]، کە ناو ئەنرێ بە (''combution'') ،وە ئەم ھێزەش کە لە گۆڕانەکەدا دروست ئەبێت ، ئەگواسترێتەوە بۆ ڕووی سەرەوە ، بە دوو ڕێگا یەکێکیان ئەمێنێتەوە ملیۆنەھا ساڵ ئەوەی تریشیان خێراترە ،ھێزە دروست بووە کەش لە گۆڕانەکە لە نگەری ھێزە گەورەکەی [[خۆر]]ە ، و خۆریش بەردەوام ھایدرۆجینەکە بەکارئەبات تا ئەوکاتەی ھیچ لە ئەمبارەکەدا نامێنێ ، لەگەڵ ئەمەش کە لە ناخیش دا پشت ئەبەسترێ بە ئەمباری ڕووی سەرەوە لە کردارەکەدا ، چونکە بە نەمانی ئەمبارکراوەکە [[خۆر]] دەست ئەکا بەدرێژ بوونەوە ، لەژێردەستی ھێزی کێشکردن ، گەورەئەبێ تا [[زاوە]] و [[زوھرا]] و [[زەوی]] ئەسوتێنێ تا ئەگاتە [[بارام]] و پاشان [[سپی]] ئەبێتەوە ، و ڕووناکیەکەی دەرئەچێ تا ئەو کاتەی ئەکوژێتەوە و لە ناوئەچێ بۆ ھەتا ھەتایە ئەمە قسەی زانایانە بەڵام ھەموو ئەستێرەێکی بچووک یان وەک [[خۆر]] ھەمان قۆناغ و گەشەسەندنی ئەبێ تەنھا ئەستێرە گەڕۆکەکان نەبێ ، کە ئەتەقێنەوە بەمەی کە پێی ئەوترێ (''supernova'') دەرئەنجامی ئەم تەقینەوانەش لە ئەستێرەیێکەوە بۆ ئەستێرەیێکی تر ئەگۆڕدرێ ، ئەستێرەی وا ھەیە ئەمێنێتەوە و ھی واش ھەیە ئەبێتە دەلاقە و شتێکی ڕەش یان ئەبێتە ئەستێرەیێکی تر سەر لەنوێ.





وەک پێداچوونەوەی ‏١١:٠٠، ١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٢

وێنەی هەرێمێکی ئەستێرەیی - وێنەی ناسا

ئەستێرە لە مانا بەربڵاوەکەیدا ھەر تەنێکی ئاسمانی ئەگرێتەوە کە بە شەو لە ئاسماندا ئەبینرێ ، جگە لە مانگ ، ھەروەھا ئەستێرە گەرۆکەکانیش ئەگرێتەوە ئەو ھەسارانەی کە خۆیان تیشک دار نین ، لە گەردوونناسیشدا مەبەست لە ئەستێرە : ھەر تۆپەڵەیێکی گازی ڕووناک کەرەوەیە ، کە خاوەنی گەرمیێکی پلە بەرزبێت . لە مانا گەردوونیەکەشدا ،بە ئەستێرە ئەوترێ ئەستێرەی چەسپاو ، چونکە لە کۆندا ، وا گریمانە ئەکرا کە گەڕەستێرەکان چەسپاو و جێگیرن لە ئاسماندا ، بە پێچەوانەی ئەستێرەی گەڕۆک . ھەروەھا خۆریش بە ئەستێرە ئەژمێردرێ ، چونکە ئەستێرەکان لە قەبارە و گەورەییدا جیاوازن و لە گەردوونیشدا ئەستێرەی وا ھەن کە لە خۆر بچووکترن و ھی واش ھەن کە زۆر لە خۆر گەورەترن بۆیە خۆریش ئەستێرەێکە لە نێوان بلیۆنەھا ئەستێرە لە نێو کەشکەشان و گەردوون بە گشتی .

قۆناغ و گەشەسەندنی ئەستێرەکان

وێنەی کرام نێبولا کە بریتییە لە پاشماوەی تەقینەوەی ئەستێرە گەڕۆکەکان

ئەستێرە بە زۆر قۆناغ تێئەپەرێت ، بەر لەوەی کە لە ناوبچێ ، یان بتەقێتەوە ئەڵێن کە نزیکەی ٧٠%ی بەرگی گازی خۆر پێک ھاتووە لە ھایدرۆجین و ٣٠% لە ھیلیۆم ، بەڵام لە ناخی خۆردا ئەم ڕێژەیە ئاوەژوو ئەبێتەوە . زانایان وای بۆ ئەچن کە ھایدرۆجین لە ناخیدا ڕووبەڕووی پەستان و تەوژمی بەرز ئەبێتەوە ، کە دەبێتە ھۆی جیابوونەوەی ئەلیکترۆن لە ناوکەکانیان ، کەوا لە ھایدرۆجین ئەکات ، تەنھا لە ناوک پێکبێت و ناوکی ھایدرۆجینەکەش ئەگۆڕدرێ بۆ ناوکی ھیلیۆم، کە ناو ئەنرێ بە (combution) ،وە ئەم ھێزەش کە لە گۆڕانەکەدا دروست ئەبێت ، ئەگواسترێتەوە بۆ ڕووی سەرەوە ، بە دوو ڕێگا یەکێکیان ئەمێنێتەوە ملیۆنەھا ساڵ ئەوەی تریشیان خێراترە ،ھێزە دروست بووە کەش لە گۆڕانەکە لە نگەری ھێزە گەورەکەی خۆرە ، و خۆریش بەردەوام ھایدرۆجینەکە بەکارئەبات تا ئەوکاتەی ھیچ لە ئەمبارەکەدا نامێنێ ، لەگەڵ ئەمەش کە لە ناخیش دا پشت ئەبەسترێ بە ئەمباری ڕووی سەرەوە لە کردارەکەدا ، چونکە بە نەمانی ئەمبارکراوەکە خۆر دەست ئەکا بەدرێژ بوونەوە ، لەژێردەستی ھێزی کێشکردن ، گەورەئەبێ تا زاوە و زوھرا و زەوی ئەسوتێنێ تا ئەگاتە بارام و پاشان سپی ئەبێتەوە ، و ڕووناکیەکەی دەرئەچێ تا ئەو کاتەی ئەکوژێتەوە و لە ناوئەچێ بۆ ھەتا ھەتایە ئەمە قسەی زانایانە بەڵام ھەموو ئەستێرەێکی بچووک یان وەک خۆر ھەمان قۆناغ و گەشەسەندنی ئەبێ تەنھا ئەستێرە گەڕۆکەکان نەبێ ، کە ئەتەقێنەوە بەمەی کە پێی ئەوترێ (supernova) دەرئەنجامی ئەم تەقینەوانەش لە ئەستێرەیێکەوە بۆ ئەستێرەیێکی تر ئەگۆڕدرێ ، ئەستێرەی وا ھەیە ئەمێنێتەوە و ھی واش ھەیە ئەبێتە دەلاقە و شتێکی ڕەش یان ئەبێتە ئەستێرەیێکی تر سەر لەنوێ.




سەرچاوە