ئەستێرە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
Calak (لێدوان | بەشدارییەکان) Cat-a-lot: سڕینەوە لە پۆل:گەردوون |
Calak (لێدوان | بەشدارییەکان) لە شێوەزارەکاندا |
||
ھێڵی ١: | ھێڵی ١: | ||
{{لە شێوەزارەکاندا |
|||
|زار١=کوردیی باکووری |
|||
|ناو١=ستێر، ستێرک |
|||
|زار٢=ئەردەڵانی |
|||
|ناو٢=ھەسارە |
|||
|زار٣=کوردیی باشووری |
|||
|ناو٣=ئەسارە، ھەسارە |
|||
|زار٤=گەڕووسی |
|||
|ناو٤=ھەسارگ |
|||
|زار٥=لەکی |
|||
|ناو٥=ئاسارە |
|||
|زار٦=ھەورامی |
|||
|ناو٦=ھەسارە |
|||
|زار٧=زازاکی |
|||
|ناو٧=ئاستارە، ئەستارە |
|||
}} |
|||
[[پەڕگە:Starsinthesky.jpg|چەپ|250px|وێنۆک|وێنەی هەرێمێکی ئەستێرەیی - وێنەی [[ناسا]]]] |
[[پەڕگە:Starsinthesky.jpg|چەپ|250px|وێنۆک|وێنەی هەرێمێکی ئەستێرەیی - وێنەی [[ناسا]]]] |
||
'''ئەستێرە''' |
'''ئەستێرە''' لە مانا بەربڵاوەکەیدا ھەر تەنێکی ئاسمانی ئەگرێتەوە کە بە [[شەو]] لە ئاسماندا ئەبینرێ ، جگە لە [[مانگ]] ، ھەروەھا ئەستێرە گەرۆکەکانیش ئەگرێتەوە ئەو ھەسارانەی کە خۆیان [[تیشک]] دار نین ، لە گەردوونناسیشدا مەبەست لە ئەستێرە : ھەر تۆپەڵەیێکی گازی ڕووناک کەرەوەیە ، کە خاوەنی گەرمیێکی پلە بەرزبێت . لە مانا گەردوونیەکەشدا ،بە ئەستێرە ئەوترێ ئەستێرەی چەسپاو ، چونکە لە کۆندا ، وا گریمانە ئەکرا کە [[گەڕەستێرە]]کان چەسپاو و جێگیرن لە ئاسماندا ، بە پێچەوانەی [[ئەستێرەی گەڕۆک]] . ھەروەھا [[خۆر]]یش بە ئەستێرە ئەژمێردرێ ، چونکە ئەستێرەکان لە قەبارە و گەورەییدا جیاوازن و لە [[گەردوون]]یشدا ئەستێرەی وا ھەن کە لە [[خۆر]] بچووکترن و ھی واش ھەن کە زۆر لە [[خۆر]] گەورەترن بۆیە خۆریش ئەستێرەێکە لە نێوان بلیۆنەھا ئەستێرە لە نێو کەشکەشان و [[گەردوون]] بە گشتی . |
||
== قۆناغ و گەشەسەندنی ئەستێرەکان == |
== قۆناغ و گەشەسەندنی ئەستێرەکان == |
||
[[پەڕگە:Crab Nebula.jpg|چەپ|200px|وێنۆک|وێنەی کرام نێبولا کە بریتییە لە پاشماوەی تەقینەوەی ئەستێرە گەڕۆکەکان]] |
[[پەڕگە:Crab Nebula.jpg|چەپ|200px|وێنۆک|وێنەی کرام نێبولا کە بریتییە لە پاشماوەی تەقینەوەی ئەستێرە گەڕۆکەکان]] |
||
'''ئەستێرە''' بە زۆر قۆناغ تێئەپەرێت ، بەر لەوەی کە لە ناوبچێ ، یان بتەقێتەوە ئەڵێن کە نزیکەی ٧٠%ی بەرگی گازی [[خۆر]] پێک |
'''ئەستێرە''' بە زۆر قۆناغ تێئەپەرێت ، بەر لەوەی کە لە ناوبچێ ، یان بتەقێتەوە ئەڵێن کە نزیکەی ٧٠%ی بەرگی گازی [[خۆر]] پێک |
||
ھاتووە لە [[ھایدرۆجین]] و ٣٠% لە [[ھیلیۆم]] ، بەڵام لە ناخی خۆردا ئەم ڕێژەیە ئاوەژوو ئەبێتەوە . زانایان وای بۆ ئەچن کە [[ھایدرۆجین]] لە ناخیدا ڕووبەڕووی پەستان و تەوژمی بەرز ئەبێتەوە ، کە دەبێتە ھۆی جیابوونەوەی [[ئەلیکترۆن]] لە ناوکەکانیان ، کەوا لە [[ھایدرۆجین]] ئەکات ، تەنھا لە ناوک پێکبێت و ناوکی ھایدرۆجینەکەش ئەگۆڕدرێ بۆ ناوکی [[ھیلیۆم]] |
ھاتووە لە [[ھایدرۆجین]] و ٣٠% لە [[ھیلیۆم]] ، بەڵام لە ناخی خۆردا ئەم ڕێژەیە ئاوەژوو ئەبێتەوە . زانایان وای بۆ ئەچن کە [[ھایدرۆجین]] لە ناخیدا ڕووبەڕووی پەستان و تەوژمی بەرز ئەبێتەوە ، کە دەبێتە ھۆی جیابوونەوەی [[ئەلیکترۆن]] لە ناوکەکانیان ، کەوا لە [[ھایدرۆجین]] ئەکات ، تەنھا لە ناوک پێکبێت و ناوکی ھایدرۆجینەکەش ئەگۆڕدرێ بۆ ناوکی [[ھیلیۆم]]، کە ناو ئەنرێ بە (''combution'') ،وە ئەم ھێزەش کە لە گۆڕانەکەدا دروست ئەبێت ، ئەگواسترێتەوە بۆ ڕووی سەرەوە ، بە دوو ڕێگا یەکێکیان ئەمێنێتەوە ملیۆنەھا ساڵ ئەوەی تریشیان خێراترە ،ھێزە دروست بووە کەش لە گۆڕانەکە لە نگەری ھێزە گەورەکەی [[خۆر]]ە ، و خۆریش بەردەوام ھایدرۆجینەکە بەکارئەبات تا ئەوکاتەی ھیچ لە ئەمبارەکەدا نامێنێ ، لەگەڵ ئەمەش کە لە ناخیش دا پشت ئەبەسترێ بە ئەمباری ڕووی سەرەوە لە کردارەکەدا ، چونکە بە نەمانی ئەمبارکراوەکە [[خۆر]] دەست ئەکا بەدرێژ بوونەوە ، لەژێردەستی ھێزی کێشکردن ، گەورەئەبێ تا [[زاوە]] و [[زوھرا]] و [[زەوی]] ئەسوتێنێ تا ئەگاتە [[بارام]] و پاشان [[سپی]] ئەبێتەوە ، و ڕووناکیەکەی دەرئەچێ تا ئەو کاتەی ئەکوژێتەوە و لە ناوئەچێ بۆ ھەتا ھەتایە ئەمە قسەی زانایانە بەڵام ھەموو ئەستێرەێکی بچووک یان وەک [[خۆر]] ھەمان قۆناغ و گەشەسەندنی ئەبێ تەنھا ئەستێرە گەڕۆکەکان نەبێ ، کە ئەتەقێنەوە بەمەی کە پێی ئەوترێ (''supernova'') دەرئەنجامی ئەم تەقینەوانەش لە ئەستێرەیێکەوە بۆ ئەستێرەیێکی تر ئەگۆڕدرێ ، ئەستێرەی وا ھەیە ئەمێنێتەوە و ھی واش ھەیە ئەبێتە دەلاقە و شتێکی ڕەش یان ئەبێتە ئەستێرەیێکی تر سەر لەنوێ. |
||
وەک پێداچوونەوەی ١١:٠٠، ١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٢
ئەستێرە لە مانا بەربڵاوەکەیدا ھەر تەنێکی ئاسمانی ئەگرێتەوە کە بە شەو لە ئاسماندا ئەبینرێ ، جگە لە مانگ ، ھەروەھا ئەستێرە گەرۆکەکانیش ئەگرێتەوە ئەو ھەسارانەی کە خۆیان تیشک دار نین ، لە گەردوونناسیشدا مەبەست لە ئەستێرە : ھەر تۆپەڵەیێکی گازی ڕووناک کەرەوەیە ، کە خاوەنی گەرمیێکی پلە بەرزبێت . لە مانا گەردوونیەکەشدا ،بە ئەستێرە ئەوترێ ئەستێرەی چەسپاو ، چونکە لە کۆندا ، وا گریمانە ئەکرا کە گەڕەستێرەکان چەسپاو و جێگیرن لە ئاسماندا ، بە پێچەوانەی ئەستێرەی گەڕۆک . ھەروەھا خۆریش بە ئەستێرە ئەژمێردرێ ، چونکە ئەستێرەکان لە قەبارە و گەورەییدا جیاوازن و لە گەردوونیشدا ئەستێرەی وا ھەن کە لە خۆر بچووکترن و ھی واش ھەن کە زۆر لە خۆر گەورەترن بۆیە خۆریش ئەستێرەێکە لە نێوان بلیۆنەھا ئەستێرە لە نێو کەشکەشان و گەردوون بە گشتی .
قۆناغ و گەشەسەندنی ئەستێرەکان
ئەستێرە بە زۆر قۆناغ تێئەپەرێت ، بەر لەوەی کە لە ناوبچێ ، یان بتەقێتەوە ئەڵێن کە نزیکەی ٧٠%ی بەرگی گازی خۆر پێک ھاتووە لە ھایدرۆجین و ٣٠% لە ھیلیۆم ، بەڵام لە ناخی خۆردا ئەم ڕێژەیە ئاوەژوو ئەبێتەوە . زانایان وای بۆ ئەچن کە ھایدرۆجین لە ناخیدا ڕووبەڕووی پەستان و تەوژمی بەرز ئەبێتەوە ، کە دەبێتە ھۆی جیابوونەوەی ئەلیکترۆن لە ناوکەکانیان ، کەوا لە ھایدرۆجین ئەکات ، تەنھا لە ناوک پێکبێت و ناوکی ھایدرۆجینەکەش ئەگۆڕدرێ بۆ ناوکی ھیلیۆم، کە ناو ئەنرێ بە (combution) ،وە ئەم ھێزەش کە لە گۆڕانەکەدا دروست ئەبێت ، ئەگواسترێتەوە بۆ ڕووی سەرەوە ، بە دوو ڕێگا یەکێکیان ئەمێنێتەوە ملیۆنەھا ساڵ ئەوەی تریشیان خێراترە ،ھێزە دروست بووە کەش لە گۆڕانەکە لە نگەری ھێزە گەورەکەی خۆرە ، و خۆریش بەردەوام ھایدرۆجینەکە بەکارئەبات تا ئەوکاتەی ھیچ لە ئەمبارەکەدا نامێنێ ، لەگەڵ ئەمەش کە لە ناخیش دا پشت ئەبەسترێ بە ئەمباری ڕووی سەرەوە لە کردارەکەدا ، چونکە بە نەمانی ئەمبارکراوەکە خۆر دەست ئەکا بەدرێژ بوونەوە ، لەژێردەستی ھێزی کێشکردن ، گەورەئەبێ تا زاوە و زوھرا و زەوی ئەسوتێنێ تا ئەگاتە بارام و پاشان سپی ئەبێتەوە ، و ڕووناکیەکەی دەرئەچێ تا ئەو کاتەی ئەکوژێتەوە و لە ناوئەچێ بۆ ھەتا ھەتایە ئەمە قسەی زانایانە بەڵام ھەموو ئەستێرەێکی بچووک یان وەک خۆر ھەمان قۆناغ و گەشەسەندنی ئەبێ تەنھا ئەستێرە گەڕۆکەکان نەبێ ، کە ئەتەقێنەوە بەمەی کە پێی ئەوترێ (supernova) دەرئەنجامی ئەم تەقینەوانەش لە ئەستێرەیێکەوە بۆ ئەستێرەیێکی تر ئەگۆڕدرێ ، ئەستێرەی وا ھەیە ئەمێنێتەوە و ھی واش ھەیە ئەبێتە دەلاقە و شتێکی ڕەش یان ئەبێتە ئەستێرەیێکی تر سەر لەنوێ.
ئەم وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت. |