نیوزیلاند: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب r2.7.3) (ڕۆبۆت: زێدەکردنی vep:Uz' Merima
ب r2.7.3) (ڕۆبۆت: گۆڕانی vep:Uz' Merima بۆ vep:Uz' Zelandii؛ دەستکاریی جوانکاری
ھێڵی ٣: ھێڵی ٣:


== زانیاری گشتی ==
== زانیاری گشتی ==
پایته‌خت: ئۆكلاند<br />
پایتەخت: ئۆکلاند<br />
رێژه‌ی دانیشتوان:4.3ملێون كه‌س<br />
رێژەی دانیشتوان:4.3ملێون کەس<br />
روبەر:268،680 کیلۆمەتری چوارگۆشە<br />
روبه‌ر:268,680 كیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌<br />
سەربەخۆیی:1907
سه‌ربه‌خۆیی:1907
<br />زمان:[[ئینگلیزی]] ومائوری<br />
<br />زمان:[[ئینگلیزی]] ومائوری<br />
ئایین :مه‌سیحی<br />
ئایین :مەسیحی<br />
ناوه‌ندی‌ ته‌مه‌ن: 78 ساڵ پیاوان و81 ساڵ ژنان<br />
ناوەندی‌ تەمەن: 78 ساڵ پیاوان و81 ساڵ ژنان<br />
داھاتی سەرانە:30234
داهاتی سه‌رانه‌:30234
<br />دراو:دۆلاری نیوزلاند<br />
<br />دراو:دۆلاری نیوزلاند<br />
ھێمای ئەنتەرنێت:nz
هێمای ئه‌نته‌رنێت:nz
<br />كۆدی ته‌له‌فون:64+
<br />کۆدی تەلەفون:64+
== جوگرافیا ==
== جوگرافیا ==
ئەم وڵاتە پێکھاتوە لە دو دورگەی گەورەو و چەندین دورگەی بچوک و ھەروەھا چەندین ناوچەی ئۆتۆنۆم لەوانە:نیو دورگەکانی کۆک ، نیو کاڵدۆنیا
ئه‌م وڵاته‌ پێكهاتوه‌ له‌ دو دورگه‌ی گه‌وره‌و و چه‌ندین دورگه‌ی بچوك و هه‌روه‌ها چه‌ندین ناوچه‌ی ئۆتۆنۆم له‌وانه‌:نیو دورگه‌كانی كۆك , نیو كاڵدۆنیا
مه‌ودایه‌كی زۆر له‌ نێوان نیوزلاند و وشكانیه‌كانی دیكه‌ی‌ گۆی زه‌وی هه‌یه‌, دو هه‌زار كیلۆمه‌تر له‌ نێوان ئه‌م وڵاته‌ و نزیكترین دراوسێی كه‌ ولاَتی‌ ئوستورالیایه‌ مه‌ودا هه‌یه‌, ده‌ریای تاسمان ده‌كه‌وێته‌ نێوانیان.
مەودایەکی زۆر لە نێوان نیوزلاند و وشکانیەکانی دیکەی‌ گۆی زەوی ھەیە، دو ھەزار کیلۆمەتر لە نێوان ئەم وڵاتە و نزیکترین دراوسێی کە ولاَتی‌ ئوستورالیایە مەودا ھەیە، دەریای تاسمان دەکەوێتە نێوانیان.
دوای ئوستورالیا نزیكترین دراوسێكانی له‌ باكوره‌وه‌ دورگه‌كانی تونگا و [[فیجی]] و پۆلۆنێزیه‌كانن.
دوای ئوستورالیا نزیکترین دراوسێکانی لە باکورەوە دورگەکانی تونگا و [[فیجی]] و پۆلۆنێزیەکانن.


== دانیشتوان ==
== دانیشتوان ==
زۆرینه‌ی دانیشتوانی نیوزلاند كۆچبه‌ره‌ ئه‌وروپیه‌كانن به‌ تایبه‌تی به‌ریتانی و ئیرله‌ندی. گرنگترین كه‌مه‌نه‌ته‌وه‌ی ره‌نگین پێست مائوریه‌كانن كه‌ دانیشتوی ره‌سه‌نی ئه‌و وڵاته‌ن و به‌ هه‌زاران ساڵه‌ له‌وێ ژیاون.كه‌مه‌نه‌ته‌وه‌ی دیكه‌ [[ئاسیا]]یی و پۆلۆنێزیه‌كانن كه‌ زۆرتر له‌ شاره‌گه‌وره‌كان نیشته‌جێن.
زۆرینەی دانیشتوانی نیوزلاند کۆچبەرە ئەوروپیەکانن بە تایبەتی بەریتانی و ئیرلەندی. گرنگترین کەمەنەتەوەی رەنگین پێست مائوریەکانن کە دانیشتوی رەسەنی ئەو وڵاتەن و بە ھەزاران ساڵە لەوێ ژیاون.کەمەنەتەوەی دیکە [[ئاسیا]]یی و پۆلۆنێزیەکانن کە زۆرتر لە شارەگەورەکان نیشتەجێن.
له‌72% ی‌ دانیشتوانی نیوزلاند نیشته‌جێی 16 شاری ئه‌م وڵاته‌ن. نیوه‌ی ئه‌م رێژه‌یه‌ له‌ چوارشاری سه‌ره‌كی:ئوكلاند ,ولینگتۆن, هامیلتۆن وچراست چێرچ ده‌ژین.
لە72% ی‌ دانیشتوانی نیوزلاند نیشتەجێی 16 شاری ئەم وڵاتەن. نیوەی ئەم رێژەیە لە چوارشاری سەرەکی:ئوکلاند ،ولینگتۆن، ھامیلتۆن وچراست چێرچ دەژین.
== مێژوو ==
== مێژوو ==
له‌ ساڵی 1649دا ده‌ریاوان "ئابڵ جانسۆن تاسمان" یه‌كه‌م ئه‌وروپی بو كه‌ پێی نایه‌ كه‌ناره‌كانی نیوزلاند.به‌ هۆی كۆژرانی چه‌ندین مه‌له‌وانی پاپۆره‌كه‌ی جانسۆن به‌ ده‌ستی مائوریه‌كان بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر چیدی ئه‌وروپیه‌كان به‌م دورگه‌دا نه‌هاتنه‌وه‌
لە ساڵی 1649دا دەریاوان "ئابڵ جانسۆن تاسمان" یەکەم ئەوروپی بو کە پێی نایە کەنارەکانی نیوزلاند.بە ھۆی کۆژرانی چەندین مەلەوانی پاپۆرەکەی جانسۆن بە دەستی مائوریەکان بۆ ماوەیەکی زۆر چیدی ئەوروپیەکان بەم دورگەدا نەھاتنەوە
120 ساڵ پاش هاتنی ده‌ریاوان جانسۆن له‌ ساڵی1769 ده‌ریاوانی به‌ریتانی "جه‌یمز كۆك" رێی كه‌وته‌ ئه‌م دورگه‌یه‌ و له‌م رێكه‌وته‌ به‌دواوه‌ پێوه‌ندی ئه‌وروپی و مائوریه‌كان ده‌ستی پێكرد.
120 ساڵ پاش ھاتنی دەریاوان جانسۆن لە ساڵی1769 دەریاوانی بەریتانی "جەیمز کۆک" رێی کەوتە ئەم دورگەیە و لەم رێکەوتە بەدواوە پێوەندی ئەوروپی و مائوریەکان دەستی پێکرد.
له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌ كۆچكردنی‌ ئه‌وروپیه‌كان بۆ نیوزلاند ده‌ستی پێكرد.ئه‌مانه‌ زۆرتر گروپ گه‌لێكی ئاینی بون كه‌ له‌ سكۆتلاند و به‌ریتانیاوه‌ هاتبون.به‌ پێی رێكه‌وتنی حكومه‌تی به‌ریتانیا و مائوریه‌كان له‌ ساڵی 1840 ئه‌م وڵاته‌ بوه‌ به‌شێك له‌ ئیمپراتوَریه‌تی به‌ریتانیا.له‌ ساڵی 1856 یه‌كه‌م حكومه‌تی ئۆتۆنۆم له‌م وڵاته‌دا پێكهات و له‌ ساڵی 1876 ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندی ده‌ستی به‌ سه‌رانسه‌ری ئه‌م وڵاته‌داگرت.
لە سەدەی نۆزدە کۆچکردنی‌ ئەوروپیەکان بۆ نیوزلاند دەستی پێکرد.ئەمانە زۆرتر گروپ گەلێکی ئاینی بون کە لە سکۆتلاند و بەریتانیاوە ھاتبون.بە پێی رێکەوتنی حکومەتی بەریتانیا و مائوریەکان لە ساڵی 1840 ئەم وڵاتە بوە بەشێک لە ئیمپراتوَریەتی بەریتانیا.لە ساڵی 1856 یەکەم حکومەتی ئۆتۆنۆم لەم وڵاتەدا پێکھات و لە ساڵی 1876 دەسەڵاتی ناوەندی دەستی بە سەرانسەری ئەم وڵاتەداگرت.
نیوزلاند له‌ ساڵی 1907 سه‌ربه‌خۆیی راگه‌یاند به‌ڵام پۆستی ره‌مزی سه‌رۆكی حكومه‌تی بۆ مه‌لیكه‌ی به‌ریتانیا هێشته‌وه‌. جێگری مه‌لیكه‌ له‌و وڵاته‌ سه‌رفه‌رمانداری گشتییه‌ كه‌ به‌ پێشنیاری سه‌رۆك وه‌زیر و به‌ ده‌نگی په‌رله‌مان هه‌ڵده‌بژێردرێ.
نیوزلاند لە ساڵی 1907 سەربەخۆیی راگەیاند بەڵام پۆستی رەمزی سەرۆکی حکومەتی بۆ مەلیکەی بەریتانیا ھێشتەوە. جێگری مەلیکە لەو وڵاتە سەرفەرمانداری گشتییە کە بە پێشنیاری سەرۆک وەزیر و بە دەنگی پەرلەمان ھەڵدەبژێردرێ.
== سەرۆکایەتی ==
== سه‌رۆکایه‌تی ==
سەرۆکی ئەو وڵاتە "مەلیکە ئیلیزابێتی دوھەمە" و سەر فەرمانداری گشتی لە لایەن پەڕلەمانی وڵاتەوە ھەڵدەبژێردرێت و وبەرپرسیارەتی واژۆکردنی یاساکانی لە ئەستۆیە. دەسەڵاتی مەلیکە و سەرفەرماندار رەمزیە و پەرلەمان کە لە لایەن خەڵکەوە ھەڵبژێردراوە دەسەڵاتی سەرەکیە. سەرۆکی حکومەت واتە سەرۆکی دەزگای بەرێوەبەر لە لایەن پەڕلەمانەوە ھەڵدەبژێردرێت.
سه‌رۆكی ئه‌و وڵاته‌ "مه‌لیكه‌ ئیلیزابێتی دوهه‌مه‌" و سه‌ر فه‌رمانداری گشتی له‌ لایه‌ن په‌ڕله‌مانی وڵاته‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێت و وبه‌رپرسیاره‌تی واژۆكردنی یاساكانی له‌ ئه‌ستۆیه‌. ده‌سه‌ڵاتی مه‌لیكه‌ و سه‌رفه‌رماندار ره‌مزیه‌ و په‌رله‌مان كه‌ له‌ لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه‌ هه‌ڵبژێردراوه‌ ده‌سه‌ڵاتی سه‌ره‌كیه‌. سه‌رۆكی حكومه‌ت واته‌ سه‌رۆكی ده‌زگای به‌رێوه‌به‌ر له‌ لایه‌ن په‌ڕله‌مانه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێت.
== زمان ==
== زمان ==
له‌ 95 % ی خه‌ڵكی نیوزلاد به‌ زمانی [[ئینگلیزی]] قسه‌ده‌كه‌ن و هه‌ر ئه‌م زمانه‌ش زمانی ره‌سمی [[وڵات]]ه‌.
لە 95 % ی خەڵکی نیوزلاد بە زمانی [[ئینگلیزی]] قسەدەکەن و ھەر ئەم زمانەش زمانی رەسمی [[وڵات]]ە.
== ده‌سه‌ڵات و سیاسه‌ت ==
== دەسەڵات و سیاسەت ==
جۆری ده‌سه‌ڵاتی سیاسی نیوزلاند پاشایه‌تی سنورداره‌ و دیموكراسیه‌كی په‌رله‌مانی هه‌یه‌. باڵاترین پۆست له‌م وڵاته‌ مه‌لیكه‌ی به‌ریتانیا واته‌ ئه‌لیزابێتی دوهه‌مه‌.
جۆری دەسەڵاتی سیاسی نیوزلاند پاشایەتی سنوردارە و دیموکراسیەکی پەرلەمانی ھەیە. باڵاترین پۆست لەم وڵاتە مەلیکەی بەریتانیا واتە ئەلیزابێتی دوھەمە.
كه‌ به‌ پێی یاسای 1974 وه‌ك مه‌لیكه‌ی نیوزلاند و سه‌رۆك وڵات ده‌ناسرێ. سه‌رفه‌رماندار نوێنه‌ری مه‌لیكه‌یه‌ له‌ نیوزلاندو كه‌سی یه‌كه‌می وڵاته‌.ئێستا كه‌ (ئاناند ساتیاناند) ئه‌م پۆسته‌ی له‌ ئه‌ستۆیه‌.
کە بە پێی یاسای 1974 وەک مەلیکەی نیوزلاند و سەرۆک وڵات دەناسرێ. سەرفەرماندار نوێنەری مەلیکەیە لە نیوزلاندو کەسی یەکەمی وڵاتە.ئێستا کە (ئاناند ساتیاناند) ئەم پۆستەی لە ئەستۆیە.
ئه‌م وڵاته‌ش وه‌ك به‌ریتانیا یاسای بنه‌ره‌تی نوسراوه‌ی نیه‌,به‌ڵام یاسای مه‌رجداركردنی ساڵی 1986 یاسا ورێساكانی ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌ی رونكردوه‌ته‌وه‌. سه‌رۆك وه‌زیر سه‌رۆكی حكومه‌ته‌ و له‌ لایه‌ن په‌رله‌مانه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێت , سه‌رۆك وه‌زیری ئێستای نیوزلاند هێلێن كلاركی سه‌رۆكی پارتی كاری نیوزلانده‌.
ئەم وڵاتەش وەک بەریتانیا یاسای بنەرەتی نوسراوەی نیە،بەڵام یاسای مەرجدارکردنی ساڵی 1986 یاسا ورێساکانی ئەم دەوڵەتەی رونکردوەتەوە. سەرۆک وەزیر سەرۆکی حکومەتە و لە لایەن پەرلەمانەوە ھەڵدەبژێردرێت ، سەرۆک وەزیری ئێستای نیوزلاند ھێلێن کلارکی سەرۆکی پارتی کاری نیوزلاندە.
له‌ هه‌ڵبژاردنی گشتی كه‌ سێ ساڵ جارێك به‌رێوه‌ ده‌چێت ,120 نوێنه‌ری پارله‌مان هه‌ڵده‌بژێردرێن.له‌ هه‌ڵبژاردنی ساڵی 2005 پارتی كار به‌ سه‌رۆكایه‌تی "جیم ئه‌ندێتۆن" زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كانی به‌ ده‌ست هێنا. (جان كه‌ی) سكرتێری پارتی گه‌ل سه‌رۆكی ئۆپۆزیسیۆنه‌ .پارتی سه‌وز و پارتی "داهاتوی یه‌كگرتو" دو پارتی گرنگی دیكه‌ی ئه‌م وڵاته‌ن.پارتی مائوری و پارتی یاساش به‌شێكن له‌ ئۆپۆزسیۆن.
لە ھەڵبژاردنی گشتی کە سێ ساڵ جارێک بەرێوە دەچێت ،120 نوێنەری پارلەمان ھەڵدەبژێردرێن.لە ھەڵبژاردنی ساڵی 2005 پارتی کار بە سەرۆکایەتی "جیم ئەندێتۆن" زۆرینەی دەنگەکانی بە دەست ھێنا. (جان کەی) سکرتێری پارتی گەل سەرۆکی ئۆپۆزیسیۆنە .پارتی سەوز و پارتی "داھاتوی یەکگرتو" دو پارتی گرنگی دیکەی ئەم وڵاتەن.پارتی مائوری و پارتی یاساش بەشێکن لە ئۆپۆزسیۆن.
له‌ مارسی 2005 تا ئوكتوبه‌ری‌ 2006 نیوزلاند ته‌نیا وڵات بوو له‌جیهاندا كه‌ سه‌رۆكی وڵات و سه‌رۆكی هه‌رسێ ده‌زگا سه‌ره‌كیه‌كانی وڵات واته‌ ده‌زگای به‌رێوه‌به‌ر و ده‌زگای یاسادانان و ده‌زگای داد ,ژن بون<br />
لە مارسی 2005 تا ئوکتوبەری‌ 2006 نیوزلاند تەنیا وڵات بوو لەجیھاندا کە سەرۆکی وڵات و سەرۆکی ھەرسێ دەزگا سەرەکیەکانی وڵات واتە دەزگای بەرێوەبەر و دەزگای یاسادانان و دەزگای داد ،ژن بون<br />
مەلیکە ئەلیزابت<br />
مه‌لیكه‌ ئه‌لیزابت<br />
سه‌رفه‌رمانداری گشتی:سیلڤیا كارترایت<br />
سەرفەرمانداری گشتی:سیلڤیا کارترایت<br />
سەرۆک وەزیران:ھێلێن کلارک<br />
سه‌رۆك وه‌زیران:هێلێن كلارك<br />
سه‌رۆكی ده‌زگای داد:سییان ئێلیاس<br />
سەرۆکی دەزگای داد:سییان ئێلیاس<br />
سه‌رۆكی پارله‌مان:مارگارێت ڤیلسۆن<br />
سەرۆکی پارلەمان:مارگارێت ڤیلسۆن<br />
جێی ئاماژه‌یه‌ به‌رێوبه‌ری گشتی گه‌وره‌ترین كۆمپانیای ئه‌م وڵاته‌ش خاتوو "ترێزا گاتۆنگ"ه‌<br />
جێی ئاماژەیە بەرێوبەری گشتی گەورەترین کۆمپانیای ئەم وڵاتەش خاتوو "ترێزا گاتۆنگ"ە<br />
له‌ [[مێژوو]]دا نیوزلاند پێشه‌نگی نه‌هێشتنی جیاوزای‌ ره‌گه‌زی بووه‌.ئه‌م وڵاته‌ یه‌كه‌م وڵاتی جیهان بووه‌ كه‌ مافی ده‌نگدانی ژنانی به‌ ره‌سمی ناسیوه‌ , به‌ڵام تا ساڵی 1919 ژنانی ئه‌م وڵاته‌ نه‌یانتوانی خۆیان بۆ په‌رله‌مان بپاڵێون.
لە [[مێژوو]]دا نیوزلاند پێشەنگی نەھێشتنی جیاوزای‌ رەگەزی بووە.ئەم وڵاتە یەکەم وڵاتی جیھان بووە کە مافی دەنگدانی ژنانی بە رەسمی ناسیوە ، بەڵام تا ساڵی 1919 ژنانی ئەم وڵاتە نەیانتوانی خۆیان بۆ پەرلەمان بپاڵێون.
== ئابوری ==
== ئابوری ==
ئابوری نیوزلاند پێشكه‌وتووه‌ و رووله‌ گه‌شه‌یه‌.رێژه‌ی به‌رهه‌می ساڵی 2007 128.1 ملیار دۆلار بوه‌ و داهاتی سه‌رانه‌شی له‌م ساڵه‌دا 30234 دۆلار بوه‌ .كه‌ به‌م پێیه‌ بیست و هه‌شته‌مین وڵاتی جیهانه‌.
ئابوری نیوزلاند پێشکەوتووە و روولە گەشەیە.رێژەی بەرھەمی ساڵی 2007 128.1 ملیار دۆلار بوە و داھاتی سەرانەشی لەم ساڵەدا 30234 دۆلار بوە .کە بەم پێیە بیست و ھەشتەمین وڵاتی جیھانە.
== پله‌و پێگه‌ی نیوزلاند ==
== پلەو پێگەی نیوزلاند ==
پله‌و پێگه‌ی نیوزلاند له‌ روی پێوانه‌ جیهانیه‌كانی گه‌شه‌كردن و پێشكه‌وتن, به‌ پشت به‌ستن به‌ چه‌ندین لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی ئه‌مانه‌ن:<br />
پلەو پێگەی نیوزلاند لە روی پێوانە جیھانیەکانی گەشەکردن و پێشکەوتن، بە پشت بەستن بە چەندین لێکۆڵینەوەی زانستی ئەمانەن:<br />
پێوانی گه‌شه‌كردنی مرۆیی- سندوقی گه‌شه‌ی ئابوری-كۆمه‌ڵایه‌تی unساڵی 2006 –پله‌ی 19 ی جیهان بووه‌<br />
پێوانی گەشەکردنی مرۆیی- سندوقی گەشەی ئابوری-کۆمەڵایەتی unساڵی 2006 –پلەی 19 ی جیھان بووە<br />
ئاستی ژیان- گۆڤاری ئێكۆنۆمیست ساڵی 2006-پله‌ی 15 دایه‌<br />
ئاستی ژیان- گۆڤاری ئێکۆنۆمیست ساڵی 2006-پلەی 15 دایە<br />
دڵخۆش بون به‌ ژیان ئه‌نیستیتۆ لیاتۆم ساڵی2007- پله‌ی یه‌كه‌م<br />
دڵخۆش بون بە ژیان ئەنیستیتۆ لیاتۆم ساڵی2007- پلەی یەکەم<br />
ئاستی به‌خته‌وه‌ری وخۆشگوزه‌رانی گشتی- ئه‌نیستیتۆ لێگاتۆم ساڵی 2007-پله‌ی 5
ئاستی بەختەوەری وخۆشگوزەرانی گشتی- ئەنیستیتۆ لێگاتۆم ساڵی 2007-پلەی 5
<br />هه‌ڵسه‌نگاندنی ئاستی ژیان –دامه‌زراوه‌ی مێرسێر ساڵی 2007-ئۆكله‌ند پێنجه‌مین و ولینگتۆن پله‌ی پانزه‌هه‌می شاره‌ له‌باره‌كانی جیهان بۆ ژیان به‌سه‌ر بردن.
<br />ھەڵسەنگاندنی ئاستی ژیان –دامەزراوەی مێرسێر ساڵی 2007-ئۆکلەند پێنجەمین و ولینگتۆن پلەی پانزەھەمی شارە لەبارەکانی جیھان بۆ ژیان بەسەر بردن.
پێوه‌ری ئاشتی جیهانی-پله‌ی 4
پێوەری ئاشتی جیھانی-پلەی 4
<br />ئازادی كاری راگه‌یاندن-رێكخراوه‌ی هه‌واڵنێرانی بێ سنور-پله‌ی 15
<br />ئازادی کاری راگەیاندن-رێکخراوەی ھەواڵنێرانی بێ سنور-پلەی 15
<br />پێوه‌ری گه‌نده‌ڵی ئابوری-یه‌كێكه‌ له‌و سێ وڵاته‌ی كه‌مترین رێژه‌ی گه‌نده‌ڵی ئابوری تیایه‌.
<br />پێوەری گەندەڵی ئابوری-یەکێکە لەو سێ وڵاتەی کەمترین رێژەی گەندەڵی ئابوری تیایە.
== ڕێبه‌ران ==
== ڕێبەران ==
سه‌رۆكی [[وڵات]]:مه‌لیكه‌ ئه‌لیزابێت<br />
سەرۆکی [[وڵات]]:مەلیکە ئەلیزابێت<br />
سه‌رفه‌رمانداری گشتی:ئاناند ساتیاناند<br />
سەرفەرمانداری گشتی:ئاناند ساتیاناند<br />
سەرۆک وەزیر:ھێلێن کلارک
سه‌رۆك وه‌زیر:هێلێن كلارك
== سەرچاوەکان ==
== سه‌رچاوه‌کان ==
نه‌وا <ref>http://ku.radionawa.com/Detail.aspx?id=1807&LinkID=71</ref>
نەوا <ref>http://ku.radionawa.com/Detail.aspx?id=1807&LinkID=71</ref>
{{وڵاتەکانی ئۆقیانووسیا}}
{{وڵاتەکانی ئۆقیانووسیا}}


ھێڵی ٢٣٥: ھێڵی ٢٣٥:
[[uz:Yangi Zelandiya]]
[[uz:Yangi Zelandiya]]
[[vec:Nova Zełanda]]
[[vec:Nova Zełanda]]
[[vep:Uz' Merima]]
[[vep:Uz' Zelandii]]
[[vi:New Zealand]]
[[vi:New Zealand]]
[[vls:Nieuw-Zêeland]]
[[vls:Nieuw-Zêeland]]

وەک پێداچوونەوەی ‏٠٧:٢١، ٢٧ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢

پۆتانەکان: 42°S 174°E / 42°S 174°E / -42; 174 نیوزیلاند (بە ئینگلیزی: New Zealand) وڵاتێکە لە ئۆقیانووسیا و لە چەند دوورگە پێکھاتووە. پایتەختەکەی وەڵینگتۆنە.

زانیاری گشتی

پایتەخت: ئۆکلاند
رێژەی دانیشتوان:4.3ملێون کەس
روبەر:268،680 کیلۆمەتری چوارگۆشە
سەربەخۆیی:1907
زمان:ئینگلیزی ومائوری
ئایین :مەسیحی
ناوەندی‌ تەمەن: 78 ساڵ پیاوان و81 ساڵ ژنان
داھاتی سەرانە:30234
دراو:دۆلاری نیوزلاند
ھێمای ئەنتەرنێت:nz
کۆدی تەلەفون:64+

جوگرافیا

ئەم وڵاتە پێکھاتوە لە دو دورگەی گەورەو و چەندین دورگەی بچوک و ھەروەھا چەندین ناوچەی ئۆتۆنۆم لەوانە:نیو دورگەکانی کۆک ، نیو کاڵدۆنیا مەودایەکی زۆر لە نێوان نیوزلاند و وشکانیەکانی دیکەی‌ گۆی زەوی ھەیە، دو ھەزار کیلۆمەتر لە نێوان ئەم وڵاتە و نزیکترین دراوسێی کە ولاَتی‌ ئوستورالیایە مەودا ھەیە، دەریای تاسمان دەکەوێتە نێوانیان. دوای ئوستورالیا نزیکترین دراوسێکانی لە باکورەوە دورگەکانی تونگا و فیجی و پۆلۆنێزیەکانن.

دانیشتوان

زۆرینەی دانیشتوانی نیوزلاند کۆچبەرە ئەوروپیەکانن بە تایبەتی بەریتانی و ئیرلەندی. گرنگترین کەمەنەتەوەی رەنگین پێست مائوریەکانن کە دانیشتوی رەسەنی ئەو وڵاتەن و بە ھەزاران ساڵە لەوێ ژیاون.کەمەنەتەوەی دیکە ئاسیایی و پۆلۆنێزیەکانن کە زۆرتر لە شارەگەورەکان نیشتەجێن. لە72% ی‌ دانیشتوانی نیوزلاند نیشتەجێی 16 شاری ئەم وڵاتەن. نیوەی ئەم رێژەیە لە چوارشاری سەرەکی:ئوکلاند ،ولینگتۆن، ھامیلتۆن وچراست چێرچ دەژین.

مێژوو

لە ساڵی 1649دا دەریاوان "ئابڵ جانسۆن تاسمان" یەکەم ئەوروپی بو کە پێی نایە کەنارەکانی نیوزلاند.بە ھۆی کۆژرانی چەندین مەلەوانی پاپۆرەکەی جانسۆن بە دەستی مائوریەکان بۆ ماوەیەکی زۆر چیدی ئەوروپیەکان بەم دورگەدا نەھاتنەوە 120 ساڵ پاش ھاتنی دەریاوان جانسۆن لە ساڵی1769 دەریاوانی بەریتانی "جەیمز کۆک" رێی کەوتە ئەم دورگەیە و لەم رێکەوتە بەدواوە پێوەندی ئەوروپی و مائوریەکان دەستی پێکرد. لە سەدەی نۆزدە کۆچکردنی‌ ئەوروپیەکان بۆ نیوزلاند دەستی پێکرد.ئەمانە زۆرتر گروپ گەلێکی ئاینی بون کە لە سکۆتلاند و بەریتانیاوە ھاتبون.بە پێی رێکەوتنی حکومەتی بەریتانیا و مائوریەکان لە ساڵی 1840 ئەم وڵاتە بوە بەشێک لە ئیمپراتوَریەتی بەریتانیا.لە ساڵی 1856 یەکەم حکومەتی ئۆتۆنۆم لەم وڵاتەدا پێکھات و لە ساڵی 1876 دەسەڵاتی ناوەندی دەستی بە سەرانسەری ئەم وڵاتەداگرت. نیوزلاند لە ساڵی 1907 سەربەخۆیی راگەیاند بەڵام پۆستی رەمزی سەرۆکی حکومەتی بۆ مەلیکەی بەریتانیا ھێشتەوە. جێگری مەلیکە لەو وڵاتە سەرفەرمانداری گشتییە کە بە پێشنیاری سەرۆک وەزیر و بە دەنگی پەرلەمان ھەڵدەبژێردرێ.

سەرۆکایەتی

سەرۆکی ئەو وڵاتە "مەلیکە ئیلیزابێتی دوھەمە" و سەر فەرمانداری گشتی لە لایەن پەڕلەمانی وڵاتەوە ھەڵدەبژێردرێت و وبەرپرسیارەتی واژۆکردنی یاساکانی لە ئەستۆیە. دەسەڵاتی مەلیکە و سەرفەرماندار رەمزیە و پەرلەمان کە لە لایەن خەڵکەوە ھەڵبژێردراوە دەسەڵاتی سەرەکیە. سەرۆکی حکومەت واتە سەرۆکی دەزگای بەرێوەبەر لە لایەن پەڕلەمانەوە ھەڵدەبژێردرێت.

زمان

لە 95 % ی خەڵکی نیوزلاد بە زمانی ئینگلیزی قسەدەکەن و ھەر ئەم زمانەش زمانی رەسمی وڵاتە.

دەسەڵات و سیاسەت

جۆری دەسەڵاتی سیاسی نیوزلاند پاشایەتی سنوردارە و دیموکراسیەکی پەرلەمانی ھەیە. باڵاترین پۆست لەم وڵاتە مەلیکەی بەریتانیا واتە ئەلیزابێتی دوھەمە. کە بە پێی یاسای 1974 وەک مەلیکەی نیوزلاند و سەرۆک وڵات دەناسرێ. سەرفەرماندار نوێنەری مەلیکەیە لە نیوزلاندو کەسی یەکەمی وڵاتە.ئێستا کە (ئاناند ساتیاناند) ئەم پۆستەی لە ئەستۆیە. ئەم وڵاتەش وەک بەریتانیا یاسای بنەرەتی نوسراوەی نیە،بەڵام یاسای مەرجدارکردنی ساڵی 1986 یاسا ورێساکانی ئەم دەوڵەتەی رونکردوەتەوە. سەرۆک وەزیر سەرۆکی حکومەتە و لە لایەن پەرلەمانەوە ھەڵدەبژێردرێت ، سەرۆک وەزیری ئێستای نیوزلاند ھێلێن کلارکی سەرۆکی پارتی کاری نیوزلاندە. لە ھەڵبژاردنی گشتی کە سێ ساڵ جارێک بەرێوە دەچێت ،120 نوێنەری پارلەمان ھەڵدەبژێردرێن.لە ھەڵبژاردنی ساڵی 2005 پارتی کار بە سەرۆکایەتی "جیم ئەندێتۆن" زۆرینەی دەنگەکانی بە دەست ھێنا. (جان کەی) سکرتێری پارتی گەل سەرۆکی ئۆپۆزیسیۆنە .پارتی سەوز و پارتی "داھاتوی یەکگرتو" دو پارتی گرنگی دیکەی ئەم وڵاتەن.پارتی مائوری و پارتی یاساش بەشێکن لە ئۆپۆزسیۆن. لە مارسی 2005 تا ئوکتوبەری‌ 2006 نیوزلاند تەنیا وڵات بوو لەجیھاندا کە سەرۆکی وڵات و سەرۆکی ھەرسێ دەزگا سەرەکیەکانی وڵات واتە دەزگای بەرێوەبەر و دەزگای یاسادانان و دەزگای داد ،ژن بون
مەلیکە ئەلیزابت
سەرفەرمانداری گشتی:سیلڤیا کارترایت
سەرۆک وەزیران:ھێلێن کلارک
سەرۆکی دەزگای داد:سییان ئێلیاس
سەرۆکی پارلەمان:مارگارێت ڤیلسۆن
جێی ئاماژەیە بەرێوبەری گشتی گەورەترین کۆمپانیای ئەم وڵاتەش خاتوو "ترێزا گاتۆنگ"ە
لە مێژوودا نیوزلاند پێشەنگی نەھێشتنی جیاوزای‌ رەگەزی بووە.ئەم وڵاتە یەکەم وڵاتی جیھان بووە کە مافی دەنگدانی ژنانی بە رەسمی ناسیوە ، بەڵام تا ساڵی 1919 ژنانی ئەم وڵاتە نەیانتوانی خۆیان بۆ پەرلەمان بپاڵێون.

ئابوری

ئابوری نیوزلاند پێشکەوتووە و روولە گەشەیە.رێژەی بەرھەمی ساڵی 2007 128.1 ملیار دۆلار بوە و داھاتی سەرانەشی لەم ساڵەدا 30234 دۆلار بوە .کە بەم پێیە بیست و ھەشتەمین وڵاتی جیھانە.

پلەو پێگەی نیوزلاند

پلەو پێگەی نیوزلاند لە روی پێوانە جیھانیەکانی گەشەکردن و پێشکەوتن، بە پشت بەستن بە چەندین لێکۆڵینەوەی زانستی ئەمانەن:
پێوانی گەشەکردنی مرۆیی- سندوقی گەشەی ئابوری-کۆمەڵایەتی unساڵی 2006 –پلەی 19 ی جیھان بووە
ئاستی ژیان- گۆڤاری ئێکۆنۆمیست ساڵی 2006-پلەی 15 دایە
دڵخۆش بون بە ژیان ئەنیستیتۆ لیاتۆم ساڵی2007- پلەی یەکەم
ئاستی بەختەوەری وخۆشگوزەرانی گشتی- ئەنیستیتۆ لێگاتۆم ساڵی 2007-پلەی 5
ھەڵسەنگاندنی ئاستی ژیان –دامەزراوەی مێرسێر ساڵی 2007-ئۆکلەند پێنجەمین و ولینگتۆن پلەی پانزەھەمی شارە لەبارەکانی جیھان بۆ ژیان بەسەر بردن. پێوەری ئاشتی جیھانی-پلەی 4
ئازادی کاری راگەیاندن-رێکخراوەی ھەواڵنێرانی بێ سنور-پلەی 15
پێوەری گەندەڵی ئابوری-یەکێکە لەو سێ وڵاتەی کەمترین رێژەی گەندەڵی ئابوری تیایە.

ڕێبەران

سەرۆکی وڵات:مەلیکە ئەلیزابێت
سەرفەرمانداری گشتی:ئاناند ساتیاناند
سەرۆک وەزیر:ھێلێن کلارک

سەرچاوەکان

نەوا [١]

  1. ^ http://ku.radionawa.com/Detail.aspx?id=1807&LinkID=71