گەنجانی تورک
| گەنجانی تورک | |
|---|---|
 | |
| وڵات | ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی |
| ئایدۆلۆژیای سیاسی | دەستووریگەرایی، reformism |
بزووتنەوەی گەنجانی تورک (بە تورکیی عوسمانی: ژؤن ترک) (بە تورکی: Jön Türkler أو Genç Türkler) بزووتنەوەیەکی چاکسازی سیاسی بوو لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا کە ھەوڵیدا دەسەڵاتی پاشایەتی ڕەھای ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی بۆ حکوومەتێکی دەستووریی بگۆڕێت. ئەوان سەرکردایەتی یاخیبوونێکیان کرد لە دژی دەسەڵاتی ڕەھای سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم لە ساڵی ١٩٠٨.[١] دوای ئەو شۆڕشە، پارتی گەنجانی تورک لە ساڵی ١٩٠٨دا بەشداری لە دامەزراندنی سەردەمی دەستووری دووەمدا کرد، کە بووە ھۆی ھاتنە ناوەوەی سەردەمێکی دیموکراسی فرە حیزبی بۆ یەکەمجار لە مێژووی وڵاتدا.[٢]
ھەرچەندە عەبدولحەمیدی دووەم لەگەڵ گەنجانی عوسمانی کاریان کرد بۆ دەرکردنی دەستووری عوسمانی، بەڵام حکوومەتی ڕووخاند و پەرلەمانی ھەڵوەشاندەوە و لە ساڵی ١٨٧٨دا دەسەڵاتی ڕەھای گەڕاندەوە. ئەم قۆناغە بە بەکارھێنانی زیادەڕۆیی لە پۆلیسی نھێنی بۆ بێدەنگکردنی ناڕەزایەتییەکان و کۆمەڵکوژییەکانی دژی کەمینەکان بەڕێوەچوو. بزووتنەوەی تورکە گەنجەکان سەریھەڵدا، نەیارانی دەستووری ڕژێمەکەی کۆکردەوە، دیارترینیان شازادە سەباحەدین و ئەحمەد ڕەزا و ڕۆشنبیرانی دیکە. [٣] ھەرچەندە ناوەکە ئاماژەیە بۆ گەنجانی تورک، بەڵام بزووتنەوەکە زۆرێک لە عەرەب و ئەلبانی و جوولەکە و سەرەتا ئەرمەنی و یۆنانی لەخۆگرتبوو.[٤] بۆ ڕێکخستنی ئۆپۆزسیۆن، خوێندکارانی پێشکەوتنخوازی پزیشکی ئیبراھیم تیمۆ و عەبدوڵڵا جەودەت و ئەوانی تر ڕێکخراوێکی نھێنییان پێکھێنا بە ناوی لیژنەی یەکێتیی عوسمانی (دواتر لیژنەی یەکگرتن و پێشکەوتن )، کە گەشەی کرد و دەربەدەر و فەرمانبەرانی حکوومی و ئەفسەرانی سوپای لەخۆگرت. کاتێک شۆڕشی گەنجانی تورک لە ساڵی ١٩٠٨ سەریھەڵدا، ئەفسەرانی پشتیوانی لیژنەی یەکگرتن و پێشکەوتن لە ئەستەنبوڵ خۆپیشاندانیان کرد و عەبدولحەمیدی ناچارکرد دەستوور بگەڕێنێتەوە. ھەوڵی دژە کودەتا لە ئەنجامدا دەرکرا لە دەسەڵات.
مێژوو
[دەستکاری]دامەزراندن
[دەستکاری]ڕێکخراوەکە لە بزووتنەوەی سیاسی گەنجی ئیتاڵیا ئیلھامی وەرگرتووە، بەو پێیەی سەرەتای بزووتنەوەی گەنجانی تورک لە ڕێکخراوە نھێنییەکانی "خوێندکارانی پێشکەوتنخوازی پزیشکی و قوتابییە ئەفسەرەکان"ەوە ھاتووە، بەتایبەتی گەنجە عوسمانییەکان، کە بە کاری نھێنی ھاندران، وەک ھەموو ئۆپۆزسیۆنێکی سیاسی، دوای ھەڵوەشاندنەوەی دەستووری ساڵی ١٨٧٦ و کۆتایی ھاتنی سەردەمی یەکەمی دەستووری لەلایەن عەبدولحەمیدی دووەم لە ساڵی ١٨٧٨ دوای تەنھا دوو ساڵ. بزووتنەوەکە دەیویست پەرلەمانی عوسمانی و دەستووری ساڵی ١٨٧٦ زیندوو بکاتەوە کە لەلایەن مەدحەت پاشای پێشکەوتنخوازەوە نووسرابوو.[٥][٦]
کۆنفرانسی ئۆپۆزسیۆنی عوسمانی
[دەستکاری]
یەکەمین کۆنفرانسی ئۆپۆزسیۆنی عوسمانی کاتژمێر ٨ی شەوی ٤ی شوباتی ١٩٠٢ لە ماڵی جێرماین پۆنتالیس ئەندامی پەیمانگای فەڕەنسا بەڕێوەچوو. کۆنفرانسەکە ٤٧ نوێنەری تێدابوو، بەڵام بەڕووی خەڵکدا داخرا. نوێنەرانی ئەرمەن دەیانویست گفتوگۆکان بە زمانی فەڕەنسی بن، بەڵام ئەوانی دیکە ئەم پێشنیازەیان ڕەتکردەوە. شازادە سەباحەددین لەم کۆنفرانسەدا ھەوڵیدا چارەسەرێک بۆ ئەم دابەشبوونەکە دروست بکات، بەڵام شکستی ھێنا، ئەمەش ڕکابەریی نێوان گرووپەکەی و لیژنەی یەکگرتن و پێشکەوتن کە ئەحمەد ڕەزا بەگ سەرۆکایەتی دەکات قووڵتر کردەوە.
کۆنگرەی دووەمی ئۆپۆزسیۆنی عوسمانی لە ساڵی ١٩٠٧ لە پاریسی پایتەختی فەڕەنسا بەڕێوەچوو، سەرکردەکانی ئۆپۆزسیۆن لەوانە ئەحمەد ڕەزا و سەباحەددین بەگ و خاچاتور مالومیان لە فیدراسیۆنی شۆڕشگێڕیی ئەرمەن بەشدارییان تێدا کرد. ئامانج لێی یەکخستنی ھەموو لایەنەکان بوو بە لیژنەی یەکگرتن و پێشکەوتنی تورکە گەنجەکانەوە، بە مەبەستی ھێنانەدی شۆڕشێک بۆ گەڕاندنەوەی دەستوور.
١٩٠٦–١٩٠٨
[دەستکاری]بزووتنەوەی تورکە گەنجەکان بوو بە بزووتنەوەیەکی ڕێکخراوی ڕاستەقینە، کە لیژنەی یەکگرتن و پێشکەوتن وەک چەتری ڕێکخراوەیی بوو. ئەوان کەسانێکیان وەرگرت کە ھیوایان دەخواست دەسەڵاتێکی پاشایەتیی دەستووریی لە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانیدا دابمەزرێنن. لە ساڵی ١٩٠٦ محەممەد تەلعەت کۆمەڵەی ئازادی عوسمانی لە شاری سالۆنیکا دامەزراند، لەوێ چالاکانە ئەندامانی لە بنکەی سوپای سێیەم وەرگرت، لەنێویاندا مەیجەر ئیسماعیل ئەنوەر. لە ئەیلوولی ساڵی ١٩٠٧ کۆمەڵەکە ڕای گەیاند کە لەگەڵ ڕێکخراوەکانی دیکە لەژێر چەتری لیژنەی یەکگرتن و پێشکەوتن کار دەکەن. بەڵام لە واقیعدا سەرکردایەتی کۆمەڵگەی ئازادی عوسمانی دەستێکی بەھێزی لە یەکگرتن و پێشکەوتندا ھەبوو.
شۆڕشی گەنجانی تورک
[دەستکاری]لە ساڵی ١٩٠٨ ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی ڕووبەڕووی پرسی مەقدۆنیا بووەوە. قەیسەر نیکۆلاسی دووەم و فرانز جۆزێف کە ئارەزووی ناوچەی باڵکانیان ھەبوو، لە پرۆسەی باڵکانکردنەوە کە لە ساڵی ١٨٩٧ دەستی پێکرد، دەستیان بە جێبەجێکردنی سیاسەتەکانیان کردووە و قۆناغەکانی کۆتایی گەیشتن. تا ساڵی ١٩٠٣ باس لە دامەزراندنی کۆنترۆڵی کارگێڕی کرا کە لەلایەن ئەنجومەنی ڕاوێژکاریی ڕووسیا و نەمسا لە پارێزگاکانی مەقدۆنیا بەڕێوەببرێت. عەبدولحەمید ناچار بوو ئەم بیرۆکەیە قبووڵ بکات، ھەرچەندە بۆ ماوەیەکی زۆر توانی تێکدانی جێبەجێکردنی بکات.
بەڵام ئاماژەکان ئەوە بوون کە خەریکە یارییە سیاسییەکە کۆتایی پێدێت. لە ١٣ی ئایاری ١٩٠٨، سەرکردایەتی لیژنەی یەکگرتن و پێشکەوتن، بە زیادکردنی ھێزێکی تازە بەدەست ھێنراو، توانی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم لەو ھەڕەشە ئاشکرایە ئاگادار بکاتەوە کە ئەگەر دەستووری عوسمانی نەگەڕێنێتەوە کە لە ساڵی ١٨٧٨دا ھەڵپەساردبوو «شانشینی عوسمانی دەخرێتە مەترسییەوە»، سوپای سێیەم کە لە مەقدۆنیا بوو، لە ١٢ی حوزەیرانی ١٩٠٨ بەرەو کۆشکی ئەستەنبوڵ ڕێپێوانی کرد، ھەرچەندە عەبدولحەمید سەرەتا دژی بیرۆکەی دەستلەکارکێشانەوەی دەسەڵاتی ڕەھا بوو، لە مانگی تەممووزدا ٢٤ی ساڵی ١٩٠٨، ناچار بوو دەستوور بگەڕێنێتەوە، ئەمەش سەرەتای سەردەمی دووەمی دەستووری سوڵتانییەت بوو.
سەرچاوەکان
[دەستکاری]
- ^ Hanioğlu 1995.
- ^ Akçam 2006.
- ^ Göçek، Fatma Müge (٢٠١٥). Denial of Violence: Ottoman Past, Turkish Present and Collective Violence Against the Armenians, 1789-2009 (بە ئینگلیزی). Oxford University Press. لاپەڕە ١١٠. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-٩٣٣٤٢٠-٩.
- ^ Worringer، Renée (٢٠١٤). Ottomans Imagining Japan: East, Middle East, and Non-Western Modernity at the Turn of the Twentieth Century. Springer. ژپنک ٩٧٨١١٣٧٣٨٤٦٠٧. لە ڕەسەنەکە لە ٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە.
- ^ Demonian 1996، لاپەڕە 11.
- ^ Balakian 2003، لاپەڕە 136