گەمارۆدانی وان (١٩١٥)
| گەمارۆدانی وان | |
|---|---|
.png) | |
| بەشێکە لە | ھەڵمەتی قەوقازی |
| بابەتی لاوەکی | بەرھەڵستکاری لە کاتی کۆمەڵکوژیی ئەرمەنییەکان |
| بزووتنەوەی ڕۆشنبیری | بزووتنەوەی ئازادی نیشتمانیی ئەرمەن |
| وڵات | ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی |
| جێ | وان |
| پۆتانی شوێن | ٣٨°٢٩′٣٩″N ٤٣°٢٢′٤٨″E، ٣٨°٣٠′٧″N ٤٣°٢٥′٠″E |
| ڕێکەوتی دەستپێکردن | ١٩ی نیسانی ١٩١٥ |
| ڕێکەوتی کۆتاییھاتن | ١٧ی ئایاری ١٩١٥ |
| بەشداربوو | سوپای عوسمانی، فیداییە ئەرمەنەکان، سوپای ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا، یەکەکانی خۆبەخشی ئەرمەن |
بەرگریی وان (بە ئەرمەنی: Վանի հերոսամարտ) ڕاپەڕینێکە، و بەرەنگاربوونەوەی دواتری ڕاپەڕینەکەیە، کە لەلایەن گەلی ئەرمەنەوە لە شاری وان لە دژی ھەوڵەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بۆ کوشتن یان ئاوارەکردنی دانیشتووانی ئەرمەنی عوسمانی لە ویلایەتی وان لە کاتی جینۆسایدی ئەرمەنییەکان لە ساڵی ١٩١٥ [١] ژمارەیەک لە چاودێرانی ھاوچەرخی ئەم ڕووداوانە و دواتر مێژوونووسان گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە حکوومەتی عوسمانی بە مەبەست بەرخۆدانی چەکداری ئەرمەنەکانی لە شارەکەدا ھان دا،[٢] [٣] و پاشان ئەو ڕاپەڕینەی وەک بەھانەیەکی سەرەکی قۆستەوە بۆ پاساوھێنانەوە بۆ دەستپێکردنی دیپۆرتکردنەوە و کوشتنی ئەرمەنییەکان لە سەرانسەری ئیمپراتۆریەتەکەدا.[٤] ڕاپۆرتی شایەتحاڵان لەسەر ئەوە کۆکن کە بزووتنەوەی ئەرمەنەکان لە وان بەرگری لە خود و بەرەنگاربوونەوەی ئەو کۆمەڵکوژییە بووە. لە بەرامبەردا مێژوونووس بێرنارد لویس بانگەشەی ئەوە دەکات کە پاڵنەری پشت گەمارۆدانی وان و بەرخۆدانی ئەرمەنەکان خواستی ئەرمەنییەکان بووە بۆ چارەنووسی خۆیان بە پاراستنی زۆرینەی ئەرمەن لە شارەکەدا.[٥][٦] لویس پشتگیری ئەم بانگەشەیە دەکات و ئاماژە بەوە دەکات کە بەڵگەی پێویست نییە بۆ پشتڕاستکردنەوەی خواستی دەوڵەتی عوسمانی بۆ ئەنجامدانی جینۆسایدی نەتەوەیی دژی ئەرمەنییەکان، ھەروەھا ئەوە خەباتی ناسیۆنالیستی بوو لە چوارچێوەی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی ئەرمەن کە لەلایەن ڕووسیا پشتیوانی دەکرا، بووە ھۆی دروستبوونی ململانێ و دواتر دیپۆرتکردنەوە.
دۆخی ناو وان پێش ھاتنی ڕووسەکان
[دەستکاری]لە ناوەڕاستی مانگی نیسانی ساڵی ١٩١٥، یاخیبووانی ئەرمەنی لە شاری وان دەستیان بە یاخیبوون کرد لە دژی ھێزەکانی عوسمانی، ئەمەش لە ئەنجامی پەرەسەندنی سەرکوتی عوسمانییەکان لە دژی ئەرمەنییەکان لە ناوچەکەدا.
ئەرمەنییەکان بەرگرییان لە گەڕەکەکانی خۆیان لە ناو شارەکەدا کرد، دوای شەڕی توند لەگەڵ سوپای عوسمانی و میلیشیا کوردەکان ئەوان توانییان بەشێکی کۆنترۆڵ بکەن.
لەکاتی گەمارۆدانەکەدا سەرکردەکانی ئەرمەن لە وان پەیوەندی بەھاناوەچوونیان بۆ ڕووسیا نارد و داوای پشتیوانی سەربازییان کرد بۆ یارمەتیدانیان لە دژی ھێزەکانی عوسمانی. لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩١٥ ھێزەکانی ڕووسیا لە قەوقازەوە لەژێر سەرپەرشتی ژەنەڕاڵ نیکۆلای یودنیچ بۆ پشتیووانی لە ئەرمەنییەکان ڕوویان لە وان کرد و سوپای ڕووسیا لە چوارچێوەی ھەڵمەتەکەیدا لە دژی عوسمانییەکان بەرەو ڕۆژھەڵاتی ئەنادۆڵ - باکووری کوردستانی ئێستا - پێشڕەوی دەکرد، و دۆخی وانیان قۆستەوە بۆ فراوانکردنی کۆنترۆڵی خۆیان، لیوای کۆزاکی ڕووسی پێشڕەوی کرد، بە پاڵپشتی چەکدارە خۆبەخشەکانی ئەرمەنی ناسراو بە «فیداییەکان ئەرمەن» کە پەیوەندییان بە سوپای ڕووسیا کردبوو.[٧]
داڕمانی بەرگرییەکانی عوسمانی
[دەستکاری]لە ١٧ی ئایاری ١٩١٥ ھێزەکانی ڕووسیا گەیشتنە جەرگەی شاری وان و سوپای عوسمانی ناچار کرد لە شارەکە بکشێتەوە بۆ ئەوەی گەمارۆ نەدرێت. لەگەڵ کشانەوەی عوسمانییەکان، ڕووسەکان چوونە ناو شارەکە و ئەرمەنییەکان وەک ڕزگارکەر پێشوازییان لێکردن. ئیدارەیەکی کاتی ئەرمەن لە سەردەمی ئارام مانوکیان فەرماندەی ئەرمەنی پێکھێنرا، کە بە پاڵپشتی ڕووسیا بوو بە پارێزگاری ناوخۆیی شاری وان. ڕووسەکان نزیکەی دوو مانگ لە وان مانەوە، بەڵام بەھۆی بەردەوامی شەڕەکانی بەرەی ڕۆژھەڵات دۆخەکە سەقامگیر نەبوو و لە مانگی تەممووزی ساڵی ١٩١٥ عوسمانییەکان دەستیان بە ھێرشی دژە ھێرش کرد و ڕووسەکانی ناچار کرد لە شارەکە بکشێنەوە.
دوای کشانەوەی ڕووسەکان، عوسمانییەکان وانیان داگیرکردەوە و دەستیان بە تۆڵەسەندنەوەی دڕندانە کرد بەرامبەر ئەرمەنییەکان، لە ئەنجامدا کۆمەڵکوژییەکی بەرفراوان و ئاوارەبوونی ھەزاران ئەرمەنی وەک بەشێک لە جینۆسایدی ئەرمەنییەکان، زۆربەی دانیشتووانی ئەرمەنی وان یان کوژران یان ئاوارەبوون بۆ ناوچە بیابانییەکانی سووریا و عێراق و بوونی مێژوویی ئەرمەنییەکان لەو شارە کۆتایی ھات.[٨]
سەرچاوەکان
[دەستکاری]سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ Balakian 2004.
- ^ A-Dō (Ter Martirosyan), 1867-1954، Hovhannes (٢٠١٧). Van 1915 : the great events of Vasbouragan. Sarafian, Ara. London: Gomidas Institute. لاپەڕە ٩٨–١٣٤. ژپنک ٩٧٨١٩٠٩٣٨٢٣٧٤. OCLC ١٠١٣٩٧٧٩٣١.
{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە ژمارەیییەکان: authors list (بەستەر) - ^ Erickson 2001.
- ^ Akçam 2006.
- ^ Akçam 2007.
- ^ Dadrian 2002.
- ^ "The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response" نووسینی پیتەر بالاکین.
- ^ "A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility" نووسینی تانەر ئاکشام.
