گوڵەگ

گوڵەگ یان گوڵاگ یان ئۆردووگای کۆکردنەوەی سیبیریا (بە ڕووسی: ГУЛаг) کورتکراوەیەکی ڕووسییە بۆ بەڕێوەبەرایەتی سەرەکی کەمپەکان (بە ڕووسی: Главное управление лагерей)، ئەو ناوە بوو کە بە ئۆردووگاکانی کۆکردنەوەی سۆڤیەت درا، تۆڕێک بوو لە ئۆردووگاکانی کاری زۆرەملێ کە بە فەرمانی ڤلادیمێر لینین دامەزرا، و لە سەردەمی دەسەڵاتی جۆزێف ستالین لە ساڵانی ١٩٣٠ تا سەرەتای ١٩٥٠ گەیشتە لووتکە. ھەروەھا زمانی قسەکەرانی ئینگلیزی وشەی «گوڵەگ» بەکاردەھێنن بۆ ئاماژەدان بە ھەموو ئەو ئۆردووگایە زۆرەملێیانەی کە لە یەکێتیی سۆڤیەتدا ھەبوون، لەوانەش ئەوانەی لە سەردەمی دوای لینین ھەبوون.^[١]

گولاگ وەک ئامرازێکی سەرەکی سەرکوتی سیاسی لە یەکێتیی سۆڤیەتدا ناسێنراوە. کەمپەکان کۆمەڵێک سزادراوی بەرفراوانیان تێدابوو، لە تاوانباری بچووکەوە تا زیندانییە سیاسییەکان، کە زۆربەیان بەپێی ڕێکارە ئاسانکراوەکانی وەک (ئێن کەی ڤی دی ترۆیکای)، یان ئامرازەکانی دیکەی سزای دەرەوەی دادوەری، سزا دراون. لە ساڵانی ١٩١٨–١٩٢٢ دەزگاکە لەلایەن چێکاوە بەڕێوەدەبرا و دواتر جی بی یوو (١٩٢٢–١٩٢٣)، ئۆ ئێچ جی بی یوو (١٩٢٣–١٩٣٤)، دواتر لەلایەن ئێن کەی ڤی دی (١٩٣٤–١٩٤٦) و لە ساڵانی ڕابردوودا لەلایەن وەزارەتی ناوخۆ (MVD)ەوە بەڕێوەدەبرا. ئۆردووگای زیندانی سۆلۆڤکی، یەکەم ئۆردووگای کاری چاکسازی دوای شۆڕش، لە ساڵی ١٩١٨ دامەزرا و بە فەرمانی دامەزراندنی کەمپی کاری زۆرەملێ لە ١٥ی نیسانی ١٩١٩ یاسایی کرا.

سیستمی زیندانیکردن بە خێرایی گەشەی کرد و لە ساڵانی ١٩٢٠دا گەیشتە ١٠٠ ھەزار دەستگیرکراو. بە گوێرەی نیکۆلاس ویرت، ڕێژەی مردنی ساڵانە لە کەمپەکانی کۆکردنەوەی سۆڤیەتدا جیاوازییەکی زۆری ھەبووە، گەیشتە ٥٪ (١٩٣٣) و ٢٠٪ (١٩٤٢–١٩٤٣) لەکاتێکدا لە ساڵانی دوای جەنگدا بە شێوەیەکی بەرچاو کەمی کردووە (نزیکەی ١ بۆ ٣٪ لە ساڵێکدا لە سەرەتای ساڵانی ١٩٥٠دا).^[٢]^[٣] لە ساڵی ١٩٥٦ ڕێژەی مردن بۆ ٠٫٤٪ دابەزی.^[٤] کۆدەنگی سەرھەڵدراو لە نێوان زانایان کە داتای ئەرشیفی فەرمی بەکاردەھێنن ئەوەیە کە لە نێوان ئەو ١٨ ملیۆن کەسەی کە لە ساڵی ١٩٣٠ تا ١٩٥٣ ڕەوانەی گوڵاگ کراون، نزیکەی ١٫٥ بۆ ١٫٧ ملیۆن کەس لەوێ مردوون یان دوای ئازادبوونیان لەو ھۆکارانەی کە لە ڕۆژانی دەستبەسەرکردنیانەوە ڕوویانداوە.^[٥] بەڵام ھەندێک لە مێژوونووسان پرسیار لە متمانەپێکراوی ئەم جۆرە داتایانە دەکەن و لەبری ئەوە زۆر پشت بە سەرچاوە ئەدەبییەکان دەبەستن کە دەگەنە خەمڵاندنێکی بەرزتر.^[٦] توێژەرانی ئەرشیف ھیچ پلانێکیان بۆ لەناوبردنی دانیشتووانی ئۆردووگای کاری نەدۆزییەوە، ھەروەھا ھیچ بەیاننامەیەکی فەرمی بۆ کوشتنیان نەدۆزییەوە و ئازادکردنی زیندانییەکان زۆر لە ژمارەی کوژراوانی گوڵاگ زیاتر بوو. ئەمەش بەشێکی دەتوانرێت بگەڕێنرێتەوە بۆ ئەو پراکتیزە باوەی ئازادکردنی ئەو زیندانییانەی کە یان نەخۆشییەکی کوشندە یان نزیک لە مردن بوون.

ھەر دوای مردنی ستالین، دامەزراوەی سۆڤیەت ھەنگاوی بۆ ھەڵوەشاندنەوەی سیستەمی گولاگ نا. دوای ماوەیەکی کەم، نیکیتا خرۆشۆڤ بە سکرتێری گشتی حزبی شیووعیی یەکێتیی سۆڤیەت ھەڵبژێردرا، و دەستی کرد بە لابردنی ستالینکردن و خرۆشۆڤ تاو، لە ئەنجامدا ئازادکردنی بەکۆمەڵ و چاکسازی زیندانییە سیاسییەکان بوو. دواجار سیستمی گولاگ دوای شەش ساڵ لە ٢٥ی کانوون دووەمی ١٩٦٠ کۆتایی ھات، کاتێک پاشماوەی ئیدارەکە لەلایەن خرۆشۆفەوە ھەڵوەشایەوە. پراکتیزەکردنی یاسایی سزادانی سزادراوان بۆ کارە سەختەکان، ھەرچەندە سنووردارە، بەڵام ھەرگیز بە تەواوی ھەڵنەوەشاوەتەوە و تا ئەمڕۆش بەردەوامە، ھەرچەندە لە ڕووسیادا زۆر سنووردارە.^[٧]^[٨]

ئەلێکساندەر سۆلژنیتسین، براوەی خەڵاتی نۆبڵ لە بواری ئەدەبدا، کە لە ھەشت ساڵ زیندانیکردنی گولاگ ڕزگاری بوو، بە بڵاوکردنەوەی دوورگەکانی گولاگ لە ساڵی ١٩٧٣دا ناوبانگی نێودەوڵەتی خۆی بەو زاراوەیە بەخشی. نووسەر ئۆردووگا پەرشوبڵاوەکانی بە زنجیرە دوورگەیەک دەچوێنێت. وەک شایەتحاڵێک گولاگی بە سیستەمێک وەسف کرد کە خەڵک تا مردن کاریان پێدەکرا. لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٤٠دا ٥٣ بەڕێوەبەرایەتی کەمپەکانی گولاگ (بە شێوەیەکی ئاخاوتنی بە سادەیی بە کەمپی سەربازی ناودەبرێن) و ٤٢٣ کۆلۆنی کرێکاری لە یەکێتیی سۆڤیەتدا ھەبوون. زۆرێک لە شارۆچکە و شارە کانزا و پیشەسازییەکانی باکوور و ڕۆژھەڵاتی ڕووسیا و لە کازاخستان، وەک قەرەگاندا، نۆریلسک، ڤۆرکوتا و مەگادان، لە بنەڕەتدا کوتلەی کەمپەکان بوون کە لەلایەن زیندانییەکانەوە دروستکرابوون و دواتر لەلایەن زیندانییانی پێشووەوە بەڕێوەدەبرا.^[٩]

سەرچاوەکان

↑ Remnick، David (١٤ی نیسانی ٢٠٠٣). «Seasons in Hell». The New Yorker. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٧ی ئازاری ٢٠١٧ ھێنراوە.
↑ Werth، Nicolas (٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩). https://web.archive.org/web/20201111210752/http://stanford.edu/dept/france-stanford/Conferences/Terror/Werth.pdf. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite web}}: پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)
↑ G. Zheleznov, Vinogradov, F. Belinskii (١٤ی کانوونی یەکەمی ١٩٢٦). «The Gulag». لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی نیسانی ٢٠١٥ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە فرەکان: authors list (بەستەر)
↑ Документ № 103. Справка о смертности заключённых в системе ГУЛага за период 1930—1956 гг. Mezhdunarodnyi Fond "Demokratiia". ٢٠٠٠. ژپنک ٥-٨٥٦٤٦-٠٤٦-٤. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە.
↑ Healey، Dan (١ی حوزەیرانی ٢٠١٨). «GOLFO ALEXOPOULOS. Illness and Inhumanity in Stalin's Gulag». The American Historical Review. ١٢٣ (3): ١٠٤٩–١٠٥١. doi:١٠.١٠٩٣/ahr/١٢٣.٣.١٠٤٩. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. New studies using declassified Gulag archives have provisionally established a consensus on mortality and "inhumanity." The tentative consensus says that once secret records of the Gulag administration in Moscow show a lower death toll than expected from memoir sources, generally between 1.5 and 1.7 million (out of 18 million who passed through) for the years from 1930 to 1953.
↑ Figes، Orlando (٢٠٠٩). «Ученый: при Сталине погибло больше, чем в холокост». BBC News. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. Хотя даже по самым консервативным оценкам, от 20 до 25 млн человек стали жертвами репрессий, из которых, возможно, от пяти до шести миллионов погибли в результате пребывания в ГУЛАГе. Translation: The most conservative calculations speak of 20-25 million victims of repression, 5 to 6 million of whom died in the gulag
↑ Смирнов، М. Б. (١٩٩٨). Система Исправительно-трудовьх лагерей в СССР. Moscow: Звенья. ژپنک ٥-٧٨٧٠-٠٠٢٢-٦.
↑ «Slave labour and criminal cultures». The Economist. ١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣. لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە.
↑ «GULAG: A HISTORY OF THE SOVIET CAMPS, by Anne Applebaum». لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩ ھێنراوە.

[1] Remnick، David (١٤ی نیسانی ٢٠٠٣). «Seasons in Hell». The New Yorker. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٧ی ئازاری ٢٠١٧ ھێنراوە.

[2] Werth، Nicolas (٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩). https://web.archive.org/web/20201111210752/http://stanford.edu/dept/france-stanford/Conferences/Terror/Werth.pdf. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite web}}: پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)

[3] G. Zheleznov, Vinogradov, F. Belinskii (١٤ی کانوونی یەکەمی ١٩٢٦). «The Gulag». لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی نیسانی ٢٠١٥ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە فرەکان: authors list (بەستەر)

[mortality-4] Документ № 103. Справка о смертности заключённых в системе ГУЛага за период 1930—1956 гг. Mezhdunarodnyi Fond "Demokratiia". ٢٠٠٠. ژپنک ٥-٨٥٦٤٦-٠٤٦-٤. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە.

[Healey-5] Healey، Dan (١ی حوزەیرانی ٢٠١٨). «GOLFO ALEXOPOULOS. Illness and Inhumanity in Stalin's Gulag». The American Historical Review. ١٢٣ (3): ١٠٤٩–١٠٥١. doi:١٠.١٠٩٣/ahr/١٢٣.٣.١٠٤٩. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. New studies using declassified Gulag archives have provisionally established a consensus on mortality and "inhumanity." The tentative consensus says that once secret records of the Gulag administration in Moscow show a lower death toll than expected from memoir sources, generally between 1.5 and 1.7 million (out of 18 million who passed through) for the years from 1930 to 1953.

[:1-6] Figes، Orlando (٢٠٠٩). «Ученый: при Сталине погибло больше, чем в холокост». BBC News. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. Хотя даже по самым консервативным оценкам, от 20 до 25 млн человек стали жертвами репрессий, из которых, возможно, от пяти до шести миллионов погибли в результате пребывания в ГУЛАГе. Translation: The most conservative calculations speak of 20-25 million victims of repression, 5 to 6 million of whom died in the gulag

[7] Смирнов، М. Б. (١٩٩٨). Система Исправительно-трудовьх лагерей в СССР. Moscow: Звенья. ژپنک ٥-٧٨٧٠-٠٠٢٢-٦.

[:0-8] «Slave labour and criminal cultures». The Economist. ١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣. لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە.

[9] «GULAG: A HISTORY OF THE SOVIET CAMPS, by Anne Applebaum». لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩ ھێنراوە.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]