کۆمەڵکوژییەکانی دیاربەکر (١٨٩٥)

کۆمەڵکوژییەکانی دیاربەکر
بەشێکە لە	کۆمەڵکوژییەکانی حەمیدییە
وڵات	ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی
جێ	ویلایەتی دیاربەکر
پۆتانی شوێن	٣٧°٥٤′٣٦″N ٤٠°١٤′٢٤″E
کاتی ڕوودان	١ی کانوونی دووەمی ١٨٩٥
ئامانج	دانیشتوانی ئەرمەنی عوسمانی، ئاشوورییەکان
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

کۆمەڵکوژییەکانی دیاربەکر کۆمەڵکوژییەک بوون کە لە ناوچەی دیاربەکر لە ناو دەوڵەتی عوسمانی لە نێوان ساڵانی ١٨٩٤–١٨٩٦ ڕوویاندا. ئەم کۆمەڵکوژییانە بەشێک بوون لە کۆمەڵکوژییەکانی حەمیدییە کە ئامانجیان دانیشتوانی مەسیحیی ناوچەکە بوون. سەرەتا ئامانجی کۆمەڵکوژییەکان ئەرمەنییەکان بوون، کە لەلایەن ھەندێک لە کارمەندانی دەوڵەت و ئاینییەکانی عوسمانییەوە ھاندرانەوە بە بەکارھێنانی بەڵگەی درۆی ئەوەی کە ئەرمەنییەکان دەیانەوێت دەوڵەتی عوسمانی بشکێنن. بەڵام دواتر کۆمەڵکوژییەکان گەیشتنە ناوچەی دیاربەکر و ناوچەکانی دەوروبەری و توور عەبدین کە زۆربەی مەسیحییەکانیان سووریانی بوون.

پێشینە

لە ساڵانی دوای قەیرانی خۆراک کە ئەو ناوچەیە تووشی بوو، کوردەکان دەستیان کرد بە ھێرشکردنە سەر گوندەکانی دیاربەکر. دوای ئەوە شەڕی توند لە نێوان ئاغاکانی کورد و عەرەبەکانی شەمەر ڕوویدا. لە مانگی ئابی ١٨٨٨، یەکێک لە ئاغاکانی کورد ھێرشی کردە سەر گوندە سوریانییەکانی توور عەبدین و ١٨ کەسی کوژرا. دواتر داواکارییەکانی پاتریارک ئیگناتیۆس پێترۆسی چوارەم بۆ لێکۆڵینەوە لەم ڕووداوە لەلایەن دەوڵەتی عوسمانییەوە پشتگوێخرا. لە مانگی تشرینی یەکەمی ١٨٨٩، ئاغایەکی کورد ھێرشی کردە سەر چەند گوندێکی سووریانی و ٤٠ گوندنشینی کوژرا، لە نێوانیان منداڵ و ژن بوون. ئەم ڕووداوانە یەکەم نیشانەکانی کۆمەڵکوژییەکانی ساڵانی دواتر بوون لە ناوچەی دیاربەکر.

ڕووداوەکانی ١٨٩٤-١٨٩٦

لە ساڵی ١٨٩٤، کاتێک نزیکەی ٤٠٠٠ ئەرمەنی لە ناوچەی بدلیس یاخی بوون لە دژی دەوڵەتی عوسمانی، دوای ئەوەی پەیمانەکانی ڕێکخستنەوە کە لەلایەن سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم پێشکەش کرابوون بەپێی ڕێکەوتنەکانی کۆنگرەی بەرلین، دواخرا. عوسمانییەکان بە پشتیوانی ھێزی سەربازی و ھەندێک لە سەرکردەکانی کوردی ناوچەکە وەڵامی یاخیبوونەکەیان دا. دوای شەڕێکی کورت لەگەڵ یاخیبووە ئەرمەنییەکان، کوردەکان ھێرشیان کردە سەر گوندە ئەرمەنییەکانی نزیک سێلڤان و کۆمەڵکوژییان کرد. لەم کۆمەڵکوژییانەدا زیاتر لە ٧٥٠٠ کەس کوژران و چەندین گوندی مەسیحی سوتێندرا. لە کۆتاییدا، دەستتێوەردانی وڵاتە ئەورووپییەکان بووە ھۆی لابردنی والی بدلیس لە مانگی کانوونی یەکەمی ١٨٩٥.

بە بڵاوبوونەوەی ھەواڵەکانی شەڕ و کۆمەڵکوژییەکان، کۆمەڵکوژییەکان گەیشتنە ناوچەی دیاربەکر. ھێرشەکان سەرەتا لە شاری دیاربەکر دەستیپێکرد، کاتێک موسڵمانەکان ھێرشیان کردە سەر بازاڕە مەسیحییەکانی شارەکە. دواتر ھێرشەکان بەرەو ھەموو مەسیحییەکان بێ جیاوازی گەشەیان کرد، دوای ئەوەی بڵاوبوونەوەی ھەواڵی درۆی ئەوەی کە مەسیحییەکان پلانیان داناوە دژی سوڵتان. سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم والی بدلیسی لابردو وەک والی دیاربەکر دەستنیشانی کرد.

لە مانگی ئەیلوولی ١٨٩٥، شۆڕش و کۆمەڵکوژییەکان گەیشتنە قوستەنتینە، و کۆمەڵکوژییەکان لە ناوچە مەسیحییەکانی شارەکە ڕوویدا. دواتر فشاری نێونەتەوەیی لەسەر سوڵتان زیاد کرد، و لە کۆتاییدا سوڵتان فەرمانی ڕێکخستنەوەی دەرکرد لە مانگی کانوونی یەکەمی ١٨٩٥.

کۆمەڵکوژییەکانی دیاربەکر

کۆمەڵکوژییەکانی دیاربەکر لە مزگەوتی سەرەکی شارەکە دەستیپێکرد، و دواتر گەیشتە بازاڕی سەرەکی، کە تێدا ھەموو مەسیحییەکان کوژران. دواتر دەستیان کرد بە ڕفاندن و دزیکردن، کە خەڵکی ئاسایی و کارمەندانی حکوومەت بەشداربوون تیایدا. دواتر ھەموو بازاڕەکەیان سوتاند، کە زیانێکی دارایی نزیکەی دوو ملیۆن لیرەی تورکی بەر شارەکە کەوت. لە ڕۆژی دواتر، ھێرشەکان بەرەو ماڵەکانی مەسیحییەکان گەیشت، و پیاو و ژن و منداڵەکان بە شێوەیەکی ڕێکخراو کوژران. ھەروەھا کچەکان ڕفێندران. جێگری باڵیۆزی فەرەنسا ڕای گەیاند کە حکوومەت دەرگاکانی شاری داخستووە «بەھۆی ترس لە ھێرشی ھۆزە کوردییەکان لە دەرەوەی شارەکە، کە لە ھێرشەکانیاندا جیاوازی ناکەن لە نێوان موسڵمان و مەسیحی». ھەندێک لە مەسیحییەکان توانیان خۆیان بپارێزن بە بەکارھێنانی چەکە کەمەکانیان، و لە شوێنە تەنگەکان کۆبوونەوە. دێری ئاباکاپوچی لە شارەکە زیاتر لە ٣٠٠٠ مەسیحیی پەنابەری لە ھەموو ئایینەکان وەرگرت، و نزیکەی ١٥٠٠ کەس لە کونسوڵخانەی فەڕەنسا پەنایان برد.

کۆمەڵکوژییەکان لە دیاربەکر دوای سێ ڕۆژ بە فەرمانی والی شارەکە کۆتایی ھات، کە بە ئەگەری زۆرەوە فەرمانەکەی لە سوڵتانەوە وەرگرتبوو. ژمارەی کوژراوان لە ناو شارەکە نزیکەی ١٠٠٠ کەس بوو لە ھەموو ئایینە مەسیحییەکان، ھەروەھا ١٠٠٠ کەسی دیکە ونبوون. ژمارەیەکی ھاوشێوە لە گوندەکانی دەوروبەریش کوژران.

کۆمەڵکوژییەکانی دێیەکانی دیاربەکر

کۆمەڵکوژییەکان بۆ ٤٦ ڕۆژ دوای کۆمەڵکوژییەکانی دیاربەکر بەردەوام بوون. لە گوندی سەعدییە، کە نزیکەی ٣٠٠٠ ئەرمەنی و سووریانی تێدا دەژیان، کوردەکان پیاوەکانیان کوشتن، دواتر ژنەکان و لە کۆتاییدا منداڵەکان. ھەندێک لە دانیشتوانەکان لە کەنیسەیەک پەنایان برد، بەڵام ھێرشبەرەکان کەنیسەکەیان سووتاند. لە کۆتاییدا تەنھا سێ کەس لە گوندەکە ڕزگاریان بوو. لە میافارقین، کە نزیکەی ٣٠٠٠ ئەرمەنی و سوریانی تێدا دەژیان، تەنھا ١٥ کەس ڕزگاریان بوو دوای ئەوەی دانیشتوانەکانیان بە ھەمان شێوە کوژران. کۆمەڵکوژییەکان گوندە سوریانییەکانی وەک قەرەباش و قەتربوولیان گرتەوە، کە زۆربەی دانیشتوانەکانیان لە کەنیسەکەیان پەنابەردابوون دوای ئەوەی کەنیسەکەیان سوتێندرا. ئیسحاق ئارملە ڕای گەیاند کە گوندە تەواوەکان کە نزیکەی ٤٠٠٠ دانیشتوانیان ھەبوو بە تەواوی کوژران و لە نەخشەکە سڕینەوە.

کۆمەڵکوژییەکانی توور عەبدین

شارەکانی وەک ماردین، کە یەکێکە لە گەورەترین شارەکانی سنجەقی ماردین، بە شێوەیەکی بەرچاو تووشی کۆمەڵکوژی نەبوون، بەھۆی یەکگرتنی موسڵمانەکان و مەسیحییەکانی شارەکە. ھەرچەندە کارمەندانی حکوومەت لە دیاربەکر بانگەشەی ئەوەیان کرد کە موسڵمانەکان لە مەسیحییەکان تۆڵە بستنەوە، بەڵام خەڵکی شارەکە بە یەکەوە وەستاون. لە ٩ی تشرینی دووەمی ١٨٩٥، یەکەمین ھێزەکانی کورد گەیشتنە شارەکە دوای ئەوەی گوندی عەین سەنجەیان وێران کرد. ھەندێک لە سەرکردە موسڵمانەکانی شارەکە بەرگرییان لە مەسیحییەکان کرد و چەکیان بە مەسیحییەکان بەخشی. دوای ئەوە دوو ھێرشی دیکەی کوردەکان بۆ سەر شارەکە شکستی ھێنا.

بەڵام لە گوندەکانی دەوروبەری توور عەبدین، بارودۆخ جیاواز بوو. گوندی تەل ئەرمەن ھێرشی کرایە سەر و کەنیسەکەی سوتێندرا. گوندی کەلیایش تووشی ھەمان شت بوو، و نزیکەی ٥٠ کەس لە دانیشتوانەکەی کوژران. گوندی بەنابل، کە نزیکەی ١٥٠ ماڵی ھەبوو، بە تەواوی وێران کرا. لە کاتێکدا گوندی مەنسووریە ڕزگاری بوو، بەھۆی پشتیوانی گوندەکانی دەوروبەری. مەسیحییەکانی گوندەکانی دەوروبەری دێری زەعفەران لە ناو دەرگاکانی دێرەکە پەنایان برد و بەرگرییان کرد لە ھێرشەکانی کوردەکان، کە بۆ ماوەی پێنج ڕۆژ دەوریان دابوو. ئیسحاق ئارملە دوو ڕووداوی جیاوازی باس دەکات لەسەر ڕۆڵی سوپای عوسمانی: لە یەکەم ڕووداودا، سوپای عوسمانی دێرەکەی بە توپباران و ٧٠ کەسی لە پەنابەرەکان کوشت، پێش ئەوەی ئەوانی تر بەرەو گوندەکانیان ببرێن و پارێزگارییان لێبکەن. لە دووەم ڕووداودا، کە ھاوشێوەی ڕووداوە فەرمییەکانە، ئاماژە بەوە دەکرێت کە کوردەکان بە تەنیا ھێرشیان کردووەتە سەر دێرەکە، و سوپای عوسمانی گەیشتووەتە دێرەکە بە سەرکردایەتی پارێزگار داوای لە کوردەکان کرد کە بکشێنەوە کاتێک ڕەتیانکردەوە ھێرشی کردە سەریان و ٨٠ کەسیان کوشت.

مێژوونووسان لەسەر ئەوە کۆکن کە شاری جەزیرە لە ڕۆژھەڵاتی توور عەبدین بە درێژایی ماوەی کۆمەڵکوژییەکان بە ئارامی و ئەمنییەوە تایبەتمەند بووە، بەڵام ئەو گوندە سووریانییانەی کە لە دەوروبەری میدیات چڕبوونەتەوە، لە وێرانکاری و کوشتن ڕزگاریان نەبووە. قەشە دۆمینیکانی گالانتێ، لە کاتی تێپەڕبوونی بەم ناوچانە لە ساڵی ١٨٩٦، باس لەوە دەکات کە دیمەنی تاڵانکردن و دزی ھێشتا لە خانوو و کڵێسا وێران و جێھێڵراوەکانەوە دیار بووە.

ژمارەی دانیشتوانی سەنجقی ماردین لە دوای کۆمەڵکوژییەکان و پێش دەستپێکردنی جەنگی جیھانیی یەکەم نزیکەی ٢٠٠ ھەزار کەس بوو، مەسیحییەکان نزیکەی دوو لەسەر پێنجی دانیشتوانەکەی پێکدەھێنا. ئێستا کورد نزیکەی ٥٠٪ی دانیشتوانی توور عەبدین پێکدەھێنن کە نزیکەی ٤٥ ھەزار کەسن.

سەرچاوەکان

بەشداربووانی ویکیپیدیا، «مجازر ديار بكر (1895)»، ویکیپیدیای عەرەبی. سەردان لە ٢٣ی ٣ی ٢٠٢٥.