کۆماری ئیرلەندا

Ireland
Ireland ئێرلەندا
	سروود:
پایتەخت	دلبن; پۆتانەکان: Unable to parse latitude as a number:٥٣;
گەورەترین	دبلن
زمانە فەرمییەکان	ئیرلەندی، ئینگلیزی
دەوڵەت	کۆماری دەستووری، سیستەمی پەرلەمان
دامەزران
ڕووبەر
ژمارەی دانیشتوان
دراو	€ یۆرۆ (EUR)
ناوچەی کاتی	کاتی ڕۆژاوای ئەورووپا (WET) (UTC+٠)
لای لێخوڕین	چەپ
پاوانی ئینتەرنێت	.ie

پۆتانەکان: 53°20′39″N 6°16′3″W / 53.34417°N 6.26750°W / 53.34417; -6.26750

ئیرلەند یان ئیرلەندا یان ئایرلەند (بە ئینگلیزی: Ireland، ئایرلەند بە ئیری: Éire، ئێرە)، وڵاتێکە لە باکووری ڕۆژاوای ئەورووپا کە ٢٦ پارێزگا لە کۆی ٣٢ پارێزگای دوورگەی ئێرلەندا پێکدێت. دبلن پایتەخت و گەورەترین شارە، دەکەوێتە لای ڕۆژھەڵاتی دوورگەکە. نزیکەی ٤٠٪ لە پێنج ملیۆن دانیشتووانی وڵاتەکە لە ناوچەی دبلنی گەورە دەژین. ئەم وڵاتە خاوەن سەروەرە تاکە سنووری وشکانی خۆی لەگەڵ ئیرلەندی باکوور ھاوبەشە کە بەشێکە لە شانشینی یەکگرتوو، و بە پێچەوانەوە بە زەریای ئەتڵەسی و لە باشوورەوە دەریای سێلتیک و لە باشووری ڕۆژھەڵات کەناڵی سانت جۆرج و لە ڕۆژھەڵاتەوە دەریای ئێرلەندا دەورە دراوە. کۆمارێکی پەرلەمانی مەرکەزییە. دەستەی یاسادانان، ئۆیراتاس، پێکدێت لە ئەنجومەنی خوارەوە، دوویل ئێرن، ئەنجومەنی باڵا، سێیاناد ئێرن و سەرۆکێکی ھەڵبژێردراو و ئۆیاشتاران کە وەک سەرۆکێکی دەوڵەتیی تاڕادەیەکی زۆر شەرەفییانە خزمەت دەکات، بەڵام ھەندێک دەسەڵات و ئەرکی گرنگی ھەیە. سەرۆکی حکوومەت بریتییە لە تی چاک (سەرۆک وەزیران، بە واتای وشەیی 'سەرکردە'، نازناوێک کە بە زمانی ئینگلیزی بەکارناھێنرێت)، کە لەلایەن دێڵ ھەڵدەبژێردرێت و لەلایەن سەرۆکەوە دیاری دەکرێت؛ تیشیخیش لە بەرامبەردا باقی وەزیرەکانی حکوومەت دیاری دەکات.^[١]^[٢]

دەوڵەتی ئازادی ئێرلەندا کە پلەی دۆمینیۆنی ھەبووە، لە ساڵی ١٩٢٢ دوای پەیمانی ئینگلیز و ئێرلەندا دامەزراوە. لە ساڵی ١٩٣٧ دەستوورێکی نوێ پەسەند کرا، کە تێیدا وڵاتەکە ناوی «ئیرلەندا» بوو و بە شێوەیەکی کاریگەر بوو بە کۆمارێک کە سەرۆکێکی ھەڵبژێردراو و ناجێبەجێکاری ھەبوو. لە ساڵی ١٩٤٩ بە فەرمی وەک کۆماری ناسێندرا، ئەمەش دوای یاسای کۆماری ئێرلەندا ساڵی ١٩٤٨، ئێرلەندا لە کانوونی یەکەمی ١٩٥٥ بوو بە ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان، لە ساڵی ١٩٧٣ پەیوەندی بە کۆمەڵگە ئەورووپییەکانەوە کرد، کە پێش یەکێتیی ئەورووپا بوو، وڵاتەکە بۆ زۆربەی سەدەی بیستەم ھیچ پەیوەندییەکی فەرمی لەگەڵ ئێرلەندای باکوور نەبوو، بەڵام لە ساڵانی ١٩٨٠ و ١٩٩٠، حکوومەتی بەریتانیا و ئێرلەندا لەگەڵ لایەنەکانی ئێرلەندای باکوور کاریان کرد بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان. لە دوای واژووکردنی ڕێککەوتنی ھەینی مەزن لە ساڵی ١٩٩٨، حکوومەتی ئێرلەندا و کارگێڕی ئێرلەندای باکوور لە چوارچێوەی ئەنجومەنی وەزیرانی باکوور و باشوور کە بە ڕێککەوتننامەکە دامەزراوە، لە کۆمەڵێک بواردا ھاوکارییان کردووە.^[٣]^[٤]^[٥]^[٦]

یەکێک لە ناوەندە دارایییە گەورەکانی ئەورووپا لە دەوروبەری دبلندایە. ئێرلەندا لە ڕووی بەرھەمی ناوخۆیی سەرتاسەرییەوە لە ڕیزبەندی دەوڵەمەندترین وڵاتانی جیھاندایە، ھەرچەندە ئەمەش بەشێکی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو شێواندنانەی کە بەھۆی شێوازەکانی پێچەوانەکردنەوەی باج لەلایەن کۆمپانیا فرەنەتەوەیییە جیاوازەکانەوە کە لە ئێرلەندا کاردەکەن. لە ساڵی ٢٠١٧ەوە، بانکی ناوەندی ئێرلەندا داھاتی گشتی نیشتمانی ڕێکخراو (جی ئێن ئای)ی خستەڕوو، چونکە لادانە ستانداردەکە بە زۆر شێواوی ماددی دادەنرا بۆ پێوانەکردن یان نوێنەرایەتیکردنی ئابووری ئێرلەندا. دوای پەیوەست بوون بە یەکێتیی ئەورووپا، حکوومەتی وڵاتەکە کۆمەڵێک سیاسەتی ئابووری لیبڕاڵی دەرکرد کە لە ئەنجامدا گەشەی ئابووری لە نێوان ساڵانی ١٩٩٥ بۆ ٢٠٠٧ کە ئێستا بە قۆناغی پڵنگی سێلتیک ناسراوە، پێش ئەوەی دواتر لە کاتی پاشەکشەی گەورەدا پێچەوانە بێتەوە.^[٧]

وەک وڵاتێکی پێشکەوتوو، ئێرلەندا لە زۆرێک لە پێوەرەکانی دەدای نیشتمانیدا ئاستێکی باشی ھەیە لەوانە چاودێری تەندروستی، ئازادی ئابووری و ئازادی قسەکردن. ئێرلەندا ئەندامی یەکێتیی ئەورووپایە، ئەندامی دامەزرێنەری ئەنجومەنی ئەورووپا و و ڕێکخراوی ھاوکاری و گەشەپێدانی ئابوورییە. حکوومەتی ئێرلەندا لە کەمێک پێش جەنگی جیھانیی دووەمەوە سیاسەتی بێلایەنی سەربازی لە ڕێگەی نەبوونی یەکگرتوویییەوە پەیڕەو کردووە و ھەر بۆیەش وڵاتەکە ئەندامی ناتۆ نییە، ھەرچەندە ئەندامی توخمەکانی ھاوبەشی بۆ ئاشتی و پێسکۆیە.^[٨]

ناوی وڵات

ئەم حکوومەتە لە ١٩٢١ تا ١٩٣٧ بە حکوومەتی ئازادی ئیرلەند (Irish free state) ناسراوە و لە ١٩٣٧ەوە تا ١٩٤٩ «ئێرە» (Éire) ناوی فەرمی بووە. لە ١٩٤٩ەوە «کۆماری ئیرلەند» ناوی ڕەسمییە و بە ھێنانی وشەی کۆمار، لە باکووری ئیرلەند کە بەشێک لە خاکی شانشینی یەکگرتووە جیادەکرێتەوە. ھەندێ جار بە شێوەی نافەرمی «باشووری ئیرلەند» (Southern Ireland) ئەوترێ.

لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان «ئیرلەند» و لە باشووری کوردستان «ئێرلەندا»ی پێ دەوترێ.

مێژوو

ھەزاران ساڵ پێش ئێستا لە وڵاتی ئیرلەند چەندین میر و پاشا ھەبوون کە ھەمیشە ناکۆکی شەڕ لە نێوانیاندا ھەبووە. لە ساڵی (١١٧٠ز) پاشایەکی ئیرلەندی کە ناوی (دێرمۆت ماکموروە)ە، ژنی پاشایەکی تری ئەو وڵاتەی برد بە ناوی (ڕۆری ئۆکۆنەر)، پاشان (ڕۆری ئۆکۆنەر) داوای یارمەتی لە مەلیکی ئینگلتەرا (ھێنری ٢) کرد کە بێت بۆ ئیرلەند و یارمەتی بدات لە شەڕکردن دژی (دێرمۆت ماکموروە). پاشان پیاوانی مەلیکی ئینگلتەرا ھاتن بۆ ئیرلەند و دەستیان کرد بە شەڕکردن لەگەڵیدا بەڵام شکستیان ھێنا. (ھێنری ٢) کە مەلیکی ئینگلتەرا بوو خۆی بە مەلیکی (ئینگلتەرا و ئیرلەند) دەزانی؛ بەڵام ئیرلەندییەکان ئەمەیان پێخۆش نەبوو.
لە ساڵی (١٥٣٦ز) ئینگلتەرا وڵاتێکی گاور بوون بەڵام ئیرلەندییەکان کاسۆلیکی بوون. بەلای ئینگلیزە گاورەکانەوە گرنترین کەس لە کەنیسەدا پاشا بووە لەلایان، بەڵام بە لای کاسۆلیکە ئیرلەندیەکانەوە گرنگترین کەسایەتی پاپا بووە لە ڕۆم. شەڕ و ناکۆکی لەسەر ئەمە زۆر بووە لە ئیرلەند و بە زۆریش ئینگلیزەکان دەیانبردەوە. پاشاکانی ئینگلتەرا خاکی زیاتریان لە کاسۆلیکە ئیرلەندیەکان داگیر کرد و دایان بە ئینگلیزە گاورەکان و سکۆتلەندییەکان. کاسۆلیکە ئیرلەندیەکان زۆر توڕەبوون بەمە. چەندین جار ھەڵیان دەدا کە خاکەکانیان بگەڕێننەوە بەڵام شکستیان دەھێنا. لە ساڵی (١٦٩٠ز) پاشای ئینگلیز (ویلیام ئۆف ئۆرەنج William Of Orange) دوو جەنگی گەورەی بردەوە ئەوانیش (جەنگی بۆین) و (جەنگی ئاوگریم). پاشان کاسۆلیکە ئیرلەندییەکان بۆ ماوەی (١٠٠) ساڵ جەنگی گەورەیان نەکردەوە. کێشەی ئێرلەندە ویستی خەڵکی ئێرلەندەیە لە جیابونەوەی بەریتانیا و بەرھەڵستی کردنی بەریتانیا بەو پێیەی کە ئێرلەندە بەشێکە لە دەوڵەتەکەی ھەر لەبەر ئەمە بوو کە ئێرلەندییەکان داوای سەربەخۆ بوونیان دەکرد.

دانیشتووان

بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٤ ژمارەی دانیشتووانی وڵاتی ئیرلەند ٤٬٦٧٧٬٣٤٠ کەس بووە کە دەکاتە ٠٫٠٦ لەسەدی ڕێژەی خەڵکی جیھان. تەمەنی مامناوەندی خەڵکی ئەم وڵاتە ٣٥٫٦ ساڵە. ھەروەھا ٦٣ لەسەدی دانیشتووانی وڵات لە شارەکان دەژین.^[٩]ە وڵاتی ئێرلەندا دانیشتووانێکی چڕی لە خۆ گرتوە کە زۆرینەیان (کاسۆلیک) مەزھەبن

سەرچاوەکان

↑ https://web.archive.org/web/20210126090913/https://www.cso.ie/en/releasesandpublications/er/pme/populationandmigrationestimatesapril2018/
↑ L. Prakke؛ C. A. J. M. Kortmann؛ J. C. E. van den Brandhof (2004)، Constitutional Law of 15 EU Member States, Deventer: Kluwer، ص. 429، ISBN 9013012558، Since 1937 Ireland has been a parliamentary republic, in which ministers appointed by the president depend on the confidence of parliament
↑ https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-07-13/-leprechaun-economics-earn-ireland-ridicule-443-million-bill
↑ https://gabriel-zucman.eu/missingprofits/
↑ https://www.irishtimes.com/business/economy/ireland-is-the-world-s-biggest-corporate-tax-haven-say-academics-1.3528401
↑ https://www.independent.ie/business/irish/irish-shadow-banking-dwarfs-more-traditional-sectors/36673706.html
↑ https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_52044.htm
↑ Oliver (2004), p. 178; Daly (2007), p. 80
↑ «Countries in the world (ranked by 2014 population)» (بە ئینگلیسی). ماڵپەڕی Worldometers. لە ‏١٥ی ئایاری ٢٠١٥ ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)

http://en.wikipedia.org
FactFiles: IRELAND

ئەم وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت.

[1] ttps://web.archive.org/web/20210126090913/https://www.cso.ie/en/releasesandpublications/er/pme/populationandmigrationestimatesapril2018/

[2] L. Prakke؛ C. A. J. M. Kortmann؛ J. C. E. van den Brandhof (2004)، Constitutional Law of 15 EU Member States, Deventer: Kluwer، ص. 429، ISBN 9013012558، Since 1937 Ireland has been a parliamentary republic, in which ministers appointed by the president depend on the confidence of parliament

[3] ttps://www.bloomberg.com/news/articles/2016-07-13/-leprechaun-economics-earn-ireland-ridicule-443-million-bill

[4] ttps://gabriel-zucman.eu/missingprofits/

[5] ttps://www.irishtimes.com/business/economy/ireland-is-the-world-s-biggest-corporate-tax-haven-say-academics-1.3528401

[6] ttps://www.independent.ie/business/irish/irish-shadow-banking-dwarfs-more-traditional-sectors/36673706.html

[7] ttps://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_52044.htm

[8] Oliver (2004), p. 178; Daly (2007), p. 80

[9] «Countries in the world (ranked by 2014 population)» (بە ئینگلیسی). ماڵپەڕی Worldometers. لە ‏١٥ی ئایاری ٢٠١٥ ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]