چەرکەسەکانی عێراق

سوور: عێراق سەوز: قەوقاز

چەرکەسەکانی عێراقی ھاووڵاتی عێراقین و بە ڕەچەڵەک چەرکەسین. ژمارەی چەرکەسەکان لە عێراق بە ٣٠ ھەزار کەس دەخەمڵێندرێت و ژمارەی ئادیگ زمانەکان لە عێراق بە ١٩ ھەزار کەس بەپێی خەمڵاندنەکانی ساڵی ١٩٩٣ مەزەندە دەکرێت چەرکەسەکان لە عێراق لە پایتەختی بەغدا بوونیان ھەیە، جگە لە شارەکانی دیکەی وەک مووسڵ، سلێمانی، ھەولێر، کەرکووک، و گوندی چیچان (ئەلحەمیدیە) لە قەزای موقدادییە لە پارێزگای دیالە لە ناوەڕاستی عێراق، کە بە ئەلچیچان ناسراون بە ئاماژەدان بە ناوچەی قەوقازی چیچان، و گوندەکە بە ئەلحەمیدیە بە ئاماژەدانە بە سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم. زۆربەی چەرکەسەکان، یان چیچانەکان وەک لە ناوخۆدا پێیان دەوترێت، لەکاتی شەڕەکانی نێوان ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی و ڕووسیادا لە قەوقازەوە کۆچیان کردووە بۆ عێراق، بە تایبەت دوای ئەو ئاوارەبوونە زۆرەملێیانەی کە گەلانی باکووری قەوقاز تووشی بوون، لەوانە ئەو کۆچە گەورەیەی کە لە ساڵی ١٨٥٩ تا ١٨٦٤ درێژبووەوە بۆ تورکیا و دواتر بۆ ئەو وڵاتە فراوانانەی کە لەژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکان بوون. عێراق پشکێکی زۆری ھەبوو لە ژمارەی خێزانە چیچان و داگستانی و چەرکەسییەکان کە بە شێوەیەکی سەرەکی لە شار و لادێکانی کەرکووک و دیالە و بەغدا و مووسڵ و ئەنبار (فەلوجە و ڕەمادی) نیشتەجێ بوون، جگە لەو خێزانانەی کە خۆبەخشانە لە باکوور و باشووری داغستانەوە ھاتبوونە عێراق لە ڕێگەی ئازەربایجان و ئێرانەوە پێش و دوای ئاوارەبوونی زۆرەملێ بۆ ماوەیەکی زۆر و لە دھۆک، ھەولێر، سلێمانی نیشتەجێ بوون. زۆرینەی ڕەھای ئەو کۆچبەرانەی کە بە زۆر ھاتنە عێراق لە بنەماڵەی سەرکردە سەربازییەکان یان چەکدارەکان پێکھاتبوون کە بە ھۆکاری ئایینی پەیوەندییان بە سوپای عوسمانییەوە کرد و دواتر پێیان باشتر بوو لە عێراق بمێننەوە و تەنانەت دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیش بەجێیان نەھێشت.یەکێک لە گرنگترین بنەماڵە چەرکەسییەکان لە عێراق بنەماڵەی داگستانییە کە بە ناوی کۆماری داغستان لە قەوقازەوە ناونراوە و تاچان ئۆچیچان وەک لە ناوەڕاستی عێراق ناویان لێنراوە، بە ناوی کۆماری چیچان لە قەوقازەوە ناونراوە. ھەموو چەرکەسەکانی عێراق موسڵمانی سوننەن. شایەنی باسە، حکوومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق کە دانیان بە (لە چوارچێوەی ناسنامەی باری شارستانی کە لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە بۆ نەتەوەیی و ئایین کردووە) ئەو نەتەوانەی دانیشتووی عێراق داوە، وا دیارە دانیان بە قەوقازی یان چەرکەسەکان نەناوە. تاکە ئاسەوارێک ئەوەیە دەتوانرێت سەبارەت بە خانەی نەتەوەیی لە ناسنامەی باری شارستانی ھاووڵاتییانی بە ڕەچەڵەک چەرکەسیدا بدۆزرێتەوە، یان ھیچ ئاماژەیەک بە ڕەچەڵەکی چەرکەسی نەداوە یان لە ناسنامەیاندا نووسراوە (عەرەب، تورکمان، یان کورد). پێداچوونەوەیەکی سادە بە ئاماری فەرمی دانیشتووانی عێراق لە ساڵی ١٩٢٧ی زایینی تا ئەمڕۆ دەتوانین ئاماژە بەوە بکەین کە ھیچ کامیان ئاماژەیان بە ڕەگەزنامەی قەوقازی یان ڕەگەزنامەی چیچیانی عێراقی نەکردووە. شایەنی باسە سەرژمێری ساڵی ١٩٥٧ی زایینی تاکە سەرژمێری بوو کە ئاماژەی بە نەتەوەکانی تر کردبوو بە ڕێژەی ٢٪ دانیشتووانی کەرکووک، سەرەڕای پێناسە نەکردنی ئەم نەتەوەیانەی تر بە ناوی ئاشکرای خۆیانەوە، ھاوشێوەی ئاماژەکردنی بە نەتەوەکانی نوێنەرایەتی نەتەوە فارس و ئەرمەنییەکان، جگە لە نەتەوە سەرەکییەکانی عەرەب و کورد و تورکمان.

مێژووی گەشەسەندنی چیچانەکان لە عێراق ھاوشێوەی گەشەسەندنیان لە تورکیا و ئوردن و سووریای دراوسێیە. لەگەڵ گواستنەوە لە کۆمەڵگەیەکی کشتوکاڵییەوە بۆ کۆمەڵگەیەکی شار، زۆرینەیان لە بواری سەربازیدا کاریان دەکرد؛ بەڵام جیاوازییەک ماونەتەوە کە دۆخی ئەوان لە دۆخی چیچانییەکانی ئوردن بە تایبەتی جیا دەکەنەوە. چیچانییەکانی عێراق زمان و زۆرێک لە شێوازی ژیانی خۆیان لەدەستداوە، لە تێڕوانینێکدا کە گوزارشت لە حاڵەتەکانی نەمانی ناسنامەی نەتەوەیی دەکات. ھۆکاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ سروشتی دەوڵەتی عێراق، بەتایبەتی لەژێر ئایدۆلۆژیای ناسیۆنالیستی بەعسدا، ھەروەھا نەبوونی کۆمەڵگەی مەدەنی، کە لەڕێگەی گرووپە خۆبەخشەکانەوە، ئینکوباتۆر بۆ پاراستنی ناسنامەی نەتەوەیی پێکدەھێنن. جێگای سەرنجە، لە دوای ڕووخانی ڕژێمی سەددام حوسێن، ھەوڵی زیندووکردنەوەی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و فێرکردنەوەی زمانەکە ھەبووە. کۆمەڵەی چیچان-ئینگوش بۆ ئەم مەبەستە لە کەرکووک دامەزرا و ئەگەری زۆرە ئەم ھەوڵانە بەرھەمی ھەبووبێت، بەتایبەتی کە ھەستی ناسنامە ھێشتا بوونی ھەیە لەژێر ڕۆشنایی ئەو ڕاستییەی کە ٨٠٪ی ھاوسەرگیرییەکانی چیچانی عێراق ھاوسەرگیریی ناوخۆیین.