چاودێری تەندروستی لە ئێران

گەشەسەندنی مێژوویی تەمەنی چاوەڕوانکراو لە ئێران

دوای جەنگی جیھانی دووەم، بە ھەوڵی حکوومەتی ئیمپراتۆری ئێران و دەزگا سنووربەزێنەکان و خێرخوازان، بارودۆخی تەندروستی ئەم وڵاتە بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش باشتر بوو. لە دەوروبەری ساڵی ١٣٤٢، ئێران توانی کۆکە نەھێڵێت و تاعونەکە نەمێنێت و مەلاریا بە کردەوە لە خاکەکەیدا نەبینرێت. ھەروەھا کۆلێرا لە دەوروبەری ساڵی ١٣٤٩دا بڵاوبووەوە و کەمێک دواتر، کۆنترۆڵکرا؛ ئەم نەخۆشییە لە سەرەتای ساڵانی ١٣٦٠دا دووبارە بڵاوبووەوە و بە خێرایی مامەڵەی لەگەڵدا کرا. سەرەڕای ئەوەش دامەزراوە تەندروستییەکانی ئێران بەس نین و کەمیی پزیشک و پەرستار و کەرەستەی پزیشکی لەم وڵاتەدا ھەیە. نەخۆشخانە حکومییەکان لەپاڵ دامەزراوە تایبەتەکان خزمەتگوزاری چاودێری تەندروستی پێشکەش بە خەڵک دەکەن، بەڵام ھێشتا بەس نین. وەزارەتی تەندروستی و چارەسەر و پەروەردەی پزیشکی سەرپەرشتی خزمەتگوزارییە پزیشکییەکانی وڵات دەکات. ھەروەھا خۆشگووزەرانیی لەلایەن ڕێکخراوی خۆشگوزەرانی ئێران، دامەزراوەی کاروباری شەھید و شەھیدان، و دەزگای شۆڕشی ئیسلامی جێبەجێ دەکرێت. بەپێی ئاماری ساڵی ٢٠١٧ ڕێژەی مردنی دایکان لەم وڵاتەدا ١٦ لە ھەر ١٠٠ ھەزار منداڵی زیندوو بووە (لە کۆی ١٨٥ وڵات لە پلەی ٥٠دایە). بە بەراورد لەگەڵ حەڤدە ساڵ لەمەوبەر (٢٠٠٠ز) ئەم ڕێژەیە گەیشتووەتە یەک لەسەر سێ و ھەربۆیە ئێران لە ڕووی کەمکردنەوەی ڕێژەی مردنی دایکان لەم ماوەیەدا پلەی سێزدەیەمی گرتووە. مردنی کۆرپە لە ساڵی ٢٠١٩دا بە ١٢ لە ھەر ھەزار لەدایکبوونی زیندوو مەزەندە دەکرێت؛ بۆیە ئێران لە کۆی ١٩٣ وڵات لە پلەی ٨٢ دایە. ڕێژەی تەمەنی چاوەڕوانکراو لە ئێراندا یەکسانە بە ٧٦٫٥ ساڵ (٧٥ ساڵ بۆ پیاوان و ٧٨ ساڵ بۆ ژنان و لەم ڕووەوە ئەم وڵاتە لە پلەی ٧٣ی جیھاندایە (لە نێوان ١٩٩ وڵات). ئەم ژمارەیە بە زیادبوونی زیاتر لە بیست و دوو ساڵ دۆزرایەوە. ژمارەی قەرەوێڵەی نەخۆشخانەکان بۆ ھەر تاکێک لەم وڵاتە لە ساڵی ٢٠١٧دا ١٫٦ قەرەوێڵە بووە بۆ ھەر ١٠٠٠ کەس و دابەشبوونیان لە پارێزگاکانی ئەم وڵاتە نایەکسانە. بەپێی ئاماری ساڵی ٢٠١٦، نزیکەی ٧٥٪ی قەرەوێڵەکان لە ئێران لە کەرتی گشتی بووە. ڕێژەیەکی بەرچاو لە قەرەوێڵەی نەخۆشخانەی ئەھلی لەم وڵاتەدا زۆربەی کاتەکان بەتاڵە و ئەمەش بە ھۆکاری نەبوونی توانای دارایی ئێرانییەکان دادەنرێت. نەخۆشی باڵادەست کە بەھۆی ئاو و خۆراکەوە لەم وڵاتەدا دروست دەبێت سکچوونی بەکتریایە. بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە ئێرانیش (٢٠١٨) ڕوویدا و لەگەڵ بڵاوبوونەوەی بەردەوامی لە کۆمەڵگەی ئێراندا، زیانی گیانی بەرچاوی بەجێھێشت. کەرتی دەرمان و کەرەستەی پزیشکی ھەمیشە پێکەوە بە شێوەی ٦٠ و ٤٠٪ لە بوودجە و پلانی پەرەپێدانی ٥ ساڵەدا دەخرێنەڕوو، ھاوکات ھاوکاریش ھەندێکجار لەلایەن ڕێکخراوی بەرنامە و بوودجەوە لەبەرچاو دەگیرێت. کۆی خەرجییە پزیشکییەکانی ئێران لە ساڵی ٢٠٠٥دا یەکسان بوو بە ٤٫٢٠٪ی کۆی بەرھەمی نیشتمانی. ٧٣٪ی ئێرانییەکان بە بیمەی تەندروستی دەیانگرێتەوە. ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی لە نوێترین ڕاپۆرتی خۆیدا، دەدای سیستەمی تەندروستی لە ئێرانی وەک ئاستی ٥٨ی تەندروستی ڕاگەیاندووە و دەدای گشتیی سیستەمی تەندروستی لە ئێران لە ڕیزبەندی ٩٣ھەمین لە نێو حکوومەتەکانی جیھاندا. بەپێی ساڵنامەی ئاماری کە لە ساڵی ٢٠١٦دا بڵاوکراوەتەوە، ١٢٥ ھەزار و ٥٦٦ قەرەوێڵەی نەخۆشخانە لە ٣١ پارێزگای ئەم وڵاتەدا ھەیە، لەو ژمارەیەش ٨ ھەزار و ٢١٢ قەرەوێڵەی ICU بوون.

باکگراوند

تا ساڵی ١٢٨٢ی کۆچی لە ئێراندا ڕێکخراو و دامەزراوەیەک بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ تەندروستیدا نەبووە. ئەگەر پەتایەکی کوشندە سەرھەڵبدات، ھەندێک لە پزیشکانی پایتەخت بە شێوەیەکی کاتی کۆدەبوونەوە بۆ ئەوەی ئامۆژگاری بکەن کە چی بکەن. ئەو کەشتیانەی کە دەیانویست لە بەندەرەکانی ئێران جێگیر ببن، دەبوو مۆڵەتی تەندروستییان لە بەندەرەکانی وڵاتانی دیکە ھەبێت، چونکە ئێران ئەو ئیمکاناتانەی نەبوو بۆ پشکنینی تەندروستییان. ھەر چەند ساڵ جارێک کە کۆنفرانسی تەندروستی نێودەوڵەتی بەڕێوە دەچوو، نوێنەرێک لە ئێرانەوە ھەبوو، بەڵام بێدەنگ بوو. تا ئەمساڵ (١٢٨٢)، لەسەر پێشنیاری میرزا نەسروڵڵا خان موشیر ئەلدۆلح، ڕاوێژکاری ئەوکات، موزەفەرەدین شا فەرمانێکی دەرکرد بۆ دامەزراندنی "بەشی گشتی تەندروستی" بۆ "ڕێکخستنی ھەردوو ڕێکخستنە تەندروستییە سنوورییەکان و گرنگیدان بە تەندروستی ناوخۆ". دەستەیەکی ڕاوێژکاری بە ناوی "ئەنجومەنی پاکوخاوێنی تەندروستی دەوڵەت" ھەبوو کە بوو بە ڕێکخراوی سەرەکی پلاندانان و بەڕێوەبردنی تەندروستی لە ئێران. دوکتور ئەمیرخان ئەمیر عەلام نایر بە ناوی ئەو کۆنفرانسە نێودەوڵەتییەی تەندروستی لە پاریس بەشداری کرد و دوای چل ڕۆژ دانوستان، توانی لە ڕێککەوتنی نێودەوڵەتیی ئەم کۆنفرانسەدا دان بە ڕێکخراوی تەندروستی ئێراندا بنێت.

بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی بەشێک بوو لە وەزارەتی ناوخۆ (وڵات). لە ڕێوشوێنەکانیدا دەستپێکردنی ھاندانی گشتی بوو. لە سەردەمی موزەفەرەدین شادا، یەحیا میرزا لاسان ئەلحیکمە پێشنیاری دامەزراندنی نووسینگەیەکی بۆ بەرھەمھێنانی ڤاکسینی کۆکە لە ئێران کرد و مزەفەرەدین شایش ڕازی بوو، و بڕە پارەیەک دیاری کرا، بەڵام ئەو بڕە پارەیە بۆ خەرجییەکانی دیکە و ئەم پلانە خەرج کرا جێبەجێ نەکرا. لە ساڵی ١٢٨٩ لەلایەن دکتۆر ئەمیرا عەلامەوە دەستی پێکرد کە بووبووە ئەندامی پەرلەمان. لەو کاتەدا کۆکە ساڵانە نزیکەی ٦٠ ھەزار کەس لە ئێران دەکوژێت و تەنھا باڵیۆزخانەی فەرەنسا ڤاکسینی کۆکە ھاوردەی ئێرانی دەکرد بۆ خواردنی ھاووڵاتیانی خۆی و بەشێکی بێ بەرامبەری بۆ مەجلیسی تەندروستی دەوڵەت (بەھدەری) دابین دەکرد. لە خولی دووەمی جڤاتی نیشتیمانیدا، د. ئەمیر عەلام کە ئەندامی پەرلەمان بوو، لە ١٤ی ئایاری ساڵی ١٢٨٩ پێشنیاری بۆ پەرلەمان کرد، کە ئەو پارەیەی لە باجی گواستنەوە کۆدەکرێتەوە، کە ئەو پارەیەی بۆ وەرگیراوە تێپەڕبوونی ئاژەڵە گواستنەوەکان، ھەروەھا ئۆتۆمبێل، عەرەبانە، عەرەبانە و گالیسکە، لە سەرانسەری وڵات لە ئێران دەست پێدەکات. ئەم پێشنیازە ڕێککەوتن کرا لە ١٧ی تشرینی دووەمی ئەو ساڵەدا یاسای دوو مادەی پێشنیارکراوی دکتۆر عەلام بەم شێوەیە پەسەند کرا:

مادەی یەکەم: لە باجی ئۆتۆمبێلەوە، یەک تۆمانی تومان بۆ باشترکردنی بابەتە پاک و خاوێنییەکان تەرخان دەکرێت، بەتایبەتی گشتاندنی کوتانی کۆکە و دابەشکردنی سیرۆمی قورگ ئێشەی دەردە بەخۆڕایی. مادەی دووەم: ئەو پارەیەی لەم کۆریدۆرەوە دەستدەکەوێت دەدرێتە مەجلیسی پاکوخاوێنی ناوەندی حکوومەت، کە لە سەرانسەری وڵاتدا بە سەرپەرشتی و ڕەزامەندی ئەو مەجلیسەی کە پێشتر ئاماژەمان پێکراوە بەکاردەھێنرێت.