بۆ ناوەڕۆک بازبدە

پەیمانی نەھێشتنی بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە

پەیمانی نەھێشتنی بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی کە بە شێوەیەکی گشتی بە پەیماننامەی قەدەغەکردنی چەکی ئەتۆمی یان NPT ناسراوە، پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتییە کە ئامانجی ڕێگریکردنە لە بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی و تەکنەلۆژیای چەکی ئەتۆمی، پێشخستنی ھاوکارییە لە بەکارھێنانی ئاشتیانەی وزەی ئەتۆمی، و پێشخستنی ئامانجی گەیشتن بە داماڵینی چەکی ئەتۆمی و داماڵینی گشتی و تەواوەتییە.[١] لە نێوان ساڵانی ١٩٦٥ بۆ ١٩٦٨، پەیماننامەکە لەلایەن لیژنەی ھەژدە نەتەوە بۆ داماڵینی چەکەوە دانوستانی لەسەر کرا، کە ڕێکخراوێکە و نەتەوە یەکگرتووەکان سەرپەرشتی دەکات و بنکەکەی لە جنێڤی سویسرایە.

پەیماننامەکە لە ساڵی ١٩٦٨ بۆ واژووکردن کرایەوە و لە ساڵی ١٩٧٠ کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە. وەک لە دەقەکەدا ھاتووە، دوای بیست و پێنج ساڵ، لایەنەکانی NPT لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٩٥ کۆبوونەوە و ڕێککەوتن لەسەر درێژکردنەوەی پەیماننامەکە بۆ ماوەیەکی نادیار.[٢] لە ھەموو ڕێکەوتنێکی دیکەی سنووردارکردنی چەک و داماڵینی چەک زیاتر وڵاتانی NPT ئەندامی ھەیە، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر گرنگی پەیماننامەکە.[١] تا مانگی ئابی ٢٠١٦، ١٩١ دەوڵەت بوونەتە لایەنی پەیماننامەکە، ھەرچەندە کۆریای باکوور کە لە ساڵی ١٩٨٥دا پەیوەندی بە پەیماننامەکەوە کرد بەڵام ھەرگیز پابەند نەبووە، لە ساڵی ٢٠٠٣ کشانەوەی خۆی لە NPT ڕاگەیاند، دوای تەقینەوەی ئامێرە ئەتۆمییەکان بە پێشێلکردنی پابەندبوونە سەرەکییەکان.[٣] چوار وڵاتی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان ھەرگیز NPT یان قبوڵ نەکردووە، کە سێ وڵاتیان خاوەنی چەکی ئەتۆمین یان وا بیردەکرێتەوە کە خاوەنی چەکی ئەتۆمی بن: ھیندستان، ئیسرائیل و پاکستان. جگە لەوەش، باشووری سودان، کە لە ساڵی ٢٠١١ دامەزراوە، بەشداری نەکردووە.

پەیماننامەکە دەوڵەتانی خاوەن چەکی ئەتۆمی بەو شێوەیە پێناسە دەکات کە پێش ١ی کانوونی دووەمی ١٩٦٧ ئامێری تەقەمەنی ئەتۆمییان دروست کردووە و تاقیکردووەتەوە؛ ئەمانە بریتین لە ئەمریکا (١٩٤٥)، ڕووسیا (١٩٤٩)، شانشینی یەکگرتوو (١٩٥٢)، فەرەنسا (١٩٦٠) و چین (١٩٦٤). چوار دەوڵەتی دیکە ناسراون یان پێدەچێت خاوەنی چەکی ئەتۆمی بن: ھیندستان، پاکستان و کۆریای باکوور بە ئاشکرا تاقیکردنەوەیان کردووە و ڕایان گەیاندووە کە خاوەنی چەکی ئەتۆمین، لەکاتێکدا ئیسرائیل بە ئەنقەست ناڕوونە سەبارەت بە دۆخی چەکی ئەتۆمی.

زۆرجار وا دەبینرێت کە NPT لەسەر بنەمای موزایەدەیەکی ناوەندییە:

دەوڵەتانی بێ چەکی ئەتۆمی NPT ڕێکدەکەون کە ھەرگیز چەکی ئەتۆمی بەدەست نەھێنن و وڵاتانی خاوەن چەکی ئەتۆمی NPT لە بەرامبەردا ڕێککەوتن لەسەر ھاوبەشکردنی سوودەکانی تەکنەلۆژیای ئەتۆمی ئاشتیانە و بەدواداچوون بۆ داماڵینی چەکی ئەتۆمی بە ئامانجی نەھێشتنی کۆتایی جبەخانەی ئەتۆمی خۆیان.[٤]

پەیماننامەکە ھەر پێنج ساڵ جارێک لە کۆبوونەوەکاندا پێداچوونەوەی بۆ دەکرێت کە پێیان دەوترێت کۆنفرانسی پێداچوونەوە. ھەرچەندە لە سەرەتادا پەیماننامەکە بە ماوەی سنووردار بۆ ماوەی ٢٥ ساڵ بیری لێکرایەوە، بەڵام لایەنە واژووکارەکان بە کۆدەنگی بڕیاریان دا کە بەبێ مەرج پەیماننامەکە بۆ ماوەیەکی نادیار درێژ بکەنەوە لە میانی کۆنفرانسی پێداچوونەوە لە شاری نیویۆرک لە ١١ی ئایاری ١٩٩٥، ئەمەش لووتکەی ھەوڵەکانی حکوومەتی ئەمریکا بوو بە سەرۆکایەتی باڵیۆز تۆماس گراھام جونیۆر.

لەو کاتەی پێشنیاری NPT کرا، پێشبینی ٢٥–٣٠ دەوڵەتی چەکی ئەتۆمی لە ماوەی ٢٠ ساڵدا ھەبوو. بەڵکو دوای زیاتر لە چل ساڵ پێنج دەوڵەت لایەنی NPT نین و تاکە چوار دەوڵەتی زیادە لەخۆدەگرن کە پێدەچێت خاوەنی چەکی ئەتۆمی بن.[٤] چەندین ڕێوشوێنی زیادە گیراوەتەبەر بۆ بەھێزکردنی NPT و ڕژێمی فراوانتری بڵاونەکردنەوەی چەکی ئەتۆمی و زەحمەتکردنی بەدەستھێنانی توانای بەرھەمھێنانی چەکی ئەتۆمی بۆ دەوڵەتان، لەوانە کۆنترۆڵی ھەناردەکردنی گرووپی دابینکەرانی ئەتۆمی و بەرزکردنەوەی ڕێوشوێنی پشتڕاستکردنەوەی پرۆتۆکۆڵی زیادەی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی (IAEA).

ڕەخنەگران دەڵێن کە NPT ناتوانێت ڕێگری لە بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی یان پاڵنەر بۆ بەدەستھێنانی ئەو چەکی ئەتۆمی بکات. ئەوان نائومێدی خۆیان لە پێشکەوتنە سنووردارەکانی داماڵینی چەکی ئەتۆمی دەردەبڕن، کە پێنج دەوڵەتی ڕێگەپێدراو بۆ چەکی ئەتۆمی ھێشتا ١٣ ھەزار و ٤٠٠ سەری جەنگیان لە کۆگای یەکگرتوودا ھەیە. چەندین بەرپرسی باڵای ناو نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایان گەیاندووە کە ناتوانن کارێکی کەم بکەن بۆ ئەوەی دەوڵەتان ڕیاکتۆری ئەتۆمی بۆ بەرھەمھێنانی چەکی ئەتۆمی بەکاربھێنن.[٥]

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ ئ ا un.org https://www.un.org/disarmament/WMD/Nuclear/NPT.shtml. لە ٢٠ی شوباتی ٢٠١٦ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی) ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref>ی ھەڵە؛ ناوی «un.org» زیاتر لە یەک جار پێناسە کراوە لەگەڵ ناوەڕۆکی جیاوازدا
  2. ^ https://web.archive.org/web/20190327091317/http://acronym.org.uk/old/official-and-govt-documents/decisions-adopted-1995-npt-review-extension-conference. لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی ئازاری ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ١١ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)
  3. ^ Defense Treaty Inspection Readiness Program - United States Department of Defense https://web.archive.org/web/20130311220936/http://dtirp.dtra.mil/pdfs/npt_status_2009.pdf. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١١ی ئازاری ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی حوزەیرانی ٢٠١٣ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)
  4. ^ ئ ا Graham، Thomas Jr. (November 2004). http://www.armscontrol.org/act/2004_11/BookReview. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوت= (یارمەتی); پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی) ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی <ref>ی ھەڵە؛ ناوی «graham2004» زیاتر لە یەک جار پێناسە کراوە لەگەڵ ناوەڕۆکی جیاوازدا
  5. ^ Reed، Thomas C. (٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٠٩). http://archive.org/details/nuclearexpresspo0000reed – لەڕێگەی Internet Archive. {{cite web}}: پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)

بەستەرە دەرەکییەکان

[دەستکاری]
ویکیمیدیا کامنز میدیای پەیوەندیداری بە پەیمانی نەھێشتنی بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی تێدایە.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=پەیمانی_نەھێشتنی_بڵاوبوونەوەی_چەکی_ئەتۆمی&oldid=1424492»