میکرۆبناسی

میکرۆبناسی
لقی	ژینناسی، زانستە وردەکان
ھاشتاگ	microbiology
جێبەجێکار	میکرۆبناس
تاگی "ستەک ئێکسچەینج"	https://biology.stackexchange.com/tags/microbiology
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

میکرۆبناسی یان وردەژینناسی لێکۆڵینەوەی زانستیی میکرۆبەکانە، جا تاکخانەیی، فرەخانەیی، یان ناخانەیی بن. وردەژینناسی گەلێک ژێربوار لە خۆ دەگرێت لەوانە ڤایرۆسناسی، بەکتریاناسی، پێشەنگیناسی، کەڕووناسی، بەرگریناسی و مشەخۆرناسی.

مێژوو

سەرەتا

بوونی زیندەوەرە وردەکان چەندین سەدە پێش دۆزینەوەی ڕاستەقینەیان گریمانە کرابوو، ئەمەش بەھۆی گریمانە ئایینی و ڕۆحییەکانی فەلسەفەی جاینییەوە؛ و ھەندێک لە فەیلەسووفە دێرینەکان زاراوەی «نیگۆدا»یان وەک ھێمایەک بۆ ژیانی زیندەوەرێکی زۆر ورد بەکارھێناوە کە لەناو کۆمەڵەی گەورەدا دەژی، تەمەنی کورتە و دەکرێت لە ھەموو شوێنێکی گەردووندا بوونی ھەبێت، تەنانەت لەناو شانەکانی ڕوەک و دەردراوەکانی ئاژەڵانیشدا.

ڕۆمانییەکانیش ئاماژەیان بە زیندەوەرە وردەکان کردووە کاتێک ھۆشدارییان داوە لە دروستکردنی خانوو لە نزیک زۆنگاوەکان، چونکە لەوێ بوونەوەری ورد دروست دەبن کە بە چاو نابینرێن و لە ھەوادا دەجوڵێنەوە و دەتوانن لە ڕێگەی لووت و دەمەوە بچنە ناو جەستەوە و ببنە ھۆی نەخۆشیی مەترسیدار.

بەشدارییەکانی زانایانی موسڵمان

زانایانی وەک ئەبوبەکر ڕازی لە کتێبی "الحاوی" و ئیبن سینا لە کتێبی "یاسا لە پزیشکیدا-القانون فی الطب"دا بەشدارییان لە دامەزراندنی زانستی مشەخۆرناسی و زیندەزانیی ورددا کردووە. لەنێو ئەوانی تردا، دەبوو مەروان بن زووھر ئەندەلوسی (کۆچی دوایی ١١٦١ز) کە لە ڕۆژاوا بە "Avenzoar" ناسراوە، وەک ھاوتایەکی ئەبووبەکر ڕازی لە ڕۆژھەڵات دادەنرێت. جگە لەوەی یەکەم کەس بووە کە وەسفی کلینیکی بۆ ھەوکردنی پێست و ھەوکردنی وشک و تەڕی پەردەی دڵی کردووە، ھەروەھا یەکەم کەس بووە کە دەرزیی کۆمی خۆراکی و خۆراکی دەستکردی بۆ چارەسەرکردنی حاڵەتە جیاوازەکانی ئیفلیجیی ماسولکەکانی گەدە داھێناوە. ھەروەھا، یەکەم کەس بووە کە بۆرییەکی قەسدیری بۆ خۆراکدانی ئەو کەسانە بەکارھێناوە کە کێشەی قووتدانیان ھەبووە، وەسفێکی تەواوی شێرپەنجەی گەدەی کردووە، و یەکەم کەس بووە کە میکرۆبی گەڕی (الجرب)ی دۆزیوەتەوە و ناوی لێناوە "صؤابة"، کە دۆزینەوەیەکی گرنگە و تا ئەمڕۆش لە زانستی مشەخۆرناسی و زیندەزانیی ورددا پشتی پێدەبەسترێت.

قۆناغی دواتر

لە ساڵی ١٥٤٦، جیرۆلامۆ فراکاستۆرۆ گریمانەی کرد کە ھۆکاری نەخۆشییە پەتایییەکان گەردیلەی گوازراوەن کە لە تۆو دەچن و نەخۆشییەکە لە ڕێگەی بەرکەوتنی ڕاستەوخۆ، ناڕاستەوخۆ، یان تەنانەت لە دوورییەوە دەگوازنەوە. سەرەڕای ئەمە، بانگەشەکان دەربارەی بوونی زیندەوەری ورد بەبێ لێکۆڵینەوە و بەڵگەی پشتڕاستکراوە مانەوە، تا ئەو کاتەی دوای داھێنانی وردبین (مایکرۆسکۆپ) لە سەدەی حەڤدەیەمی زایینیدا دۆزرانەوە.

لێکۆڵینەوە پێشکەوتووەکان

لە ساڵی ١٦٧٦، ئەنتۆنی ڤان لیڤنھۆک بە بەکارھێنانی وردبینێکی یەک ھاوێنەیی کە خۆی دیزاینی کردبوو، باسی بەکتریا و زیندەوەرە وردەکانی دیکەی کرد. لەکاتێکدا کە لیڤنھۆک خەریکی تۆمارکردنی دۆزینەوەکەی بوو، ڕۆبێرت ھووک لە ساڵی ١٦٦٥دا دۆزینەوەی تەنە بەرھەمدارەکانی کەڕووی تۆمار کردبوو.

لەدایکبوونی زانستی بەکتریا

بواری بەکتریازانی (کە دواتر وەک لقێک لە زیندەزانیی ورد پۆلێن کرا) لە سەدەی نۆزدەھەمدا لەلایەن فێردیناند کۆنەوە دامەزرا، کە زانایەکی ڕوەکناس بوو. لێکۆڵینەوەکانی لەسەر قەوزە و بەکتریا بووە ھۆی ئەوەی چەندین جۆری بەکتریا، لەوانەش "Organic" و "Beggiatoa"، وەسف بکات. کۆن ھەروەھا یەکەم کەس بوو کە پلانێکی بۆ پۆلێنکردنی بەکتریاکان دانا و سپۆری دەرەکی (exospore) دۆزییەوە. لویس پاستۆر و ڕۆبێرت کۆخ ھاوچەرخی کۆن بوون و زۆرجار بە باوکی زیندەزانیی ورد و زیندەزانیی وردی پزیشکی دادەنرێن. پاستۆر بە زنجیرە تاقیکردنەوەکانی ناسراوە کە بۆ ڕەتکردنەوەی بیردۆزی "دروستبوونی خۆبەخۆ" داڕێژرابوون و بەمەش زیندەزانیی وردی وەک زانستێکی بایۆلۆجی چەسپاند. یەکێک لە قوتابییەکانی، ئادریان سێرت، بە دامەزرێنەری زیندەزانیی وردی دەریایی دادەنرێت. پاستۆر ھەروەھا شێوازی پاراستنی خۆراک (پاستەرکردن) و ڤاکسینی دژی چەندین نەخۆشی وەک پشکمۆ، کۆلێرا و ھاری داھێنا. کۆخ بە بەشدارییەکانی لە بیردۆزی میکرۆبی نەخۆشی ناسراوە، کە سەلماندی نەخۆشییە دیاریکراوەکان بەھۆی زیندەوەرە وردە تایبەتەکانەوە دروست دەبن. ئەو زنجیرەیەک پێوەری داڕشت کە بە "بنەماکانی کۆخ" ناسران. کۆخ یەکێک بوو لە یەکەمین زانایانەی کە سەرنجی لەسەر جیاکردنەوەی بەکتریا لەناو چاندی پاکدا بوو، کە بووە ھۆی وەسفکردنی چەندین بەکتریای نوێ، لەوانەش مایکرۆبەکتریۆمی سیل، کە ھۆکاری نەخۆشیی سیلە.

ھەرچەندە پاستۆر و کۆخ زۆرجار بە دامەزرێنەرانی زیندەزانیی ورد دادەنرێن، بەڵام کارەکانیان بە تەواوی فرەچەشنیی جیھانی میکرۆبی دەرنەخست، چونکە تەنھا سەرنجیان لەسەر ئەو زیندەوەرە وردانە بوو کە پەیوەندیی ڕاستەوخۆیان بە پزیشکییەوە ھەبوو. تا کۆتایییەکانی سەدەی نۆزدەھەم و دەرکەوتنی کارەکانی مارتینۆس بیێرینک و سێرگی وینۆگرادسکی نەبوو کە بواری زیندەزانیی ورد بەرفراوان بوو. بیێرینک دوو بەشداریی سەرەکی لە زیندەزانیی ورددا کرد: دۆزینەوەی ڤایرۆسەکان و پەرەپێدانی تەکنیکەکانی «چاندی دەوڵەمەندکردن». لەکاتێکدا کارەکانی لەسەر ڤایرۆسی مۆزایکی تووتن بنەما سەرەکییەکانی ڤایرۆسناسیی دامەزراند، پەرەپێدانی تەکنیکی دەوڵەمەندکردن کاریگەرییەکی خێراتری لەسەر زیندەزانیی ورد ھەبوو، چونکە ڕێگەی بە گەشەپێدانی کۆمەڵەیەکی بەرفراوان لە میکرۆبەکان دا کە خاوەنی تایبەتمەندیی فیزیۆلۆجیی زۆر جیاواز بوون. وینۆگرادسکی یەکەم کەس بوو کە چەمکی کیمۆسینتێزی (chemosynthesis) پەرەپێدا و بەمەش ڕۆڵی سەرەکیی زیندەوەرە وردەکانی لە پرۆسە جیۆکیمیایییەکاندا ئاشکرا کرد. ئەو بەرپرس بوو لە یەکەم جیاکردنەوە و وەسفکردنی بەکتریا نایترۆجین-جێگیرکەرەکان و نایترۆجینکەرەکان. زانای فەڕەنسی-کەنەدی، فیلیکس دی ھێرێل، لە ساڵی ١٩١٧ بەکتریاخۆر (bacteriophage)ی دۆزییەوە و یەکێک بوو لە یەکەمین زانایانی زیندەزانیی وردی کارپێکراو.

جۆزێف لیستەر یەکەم کەس بوو کە ماددەی فینۆلی وەک پاککەرەوەیەک لەسەر برینە کراوەکانی نەخۆشەکان بەکارھێنا.