بۆ ناوەڕۆک بازبدە

موزەفەرەدین کۆکبری

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
موزەفەرەدین کۆکبری
لەدایکبوون١٣ی نیسانی ١١٥٤
مووسڵ، عێراق
مردن٢٨ی حوزەیرانی ١٢٣٣(١٢٣٣-٠٦-٢٨) (٧٩ ساڵ ژیاوە)
Balad, Iraq، عێراق
دڵسۆزیدەوڵەتی زەنگی، دەوڵەتی ئەییووبی
ھۆی مەرگنەخۆشی
شوێنی ناشتنکووفە
ھاوسەرڕەبیعە خاتوون
خێزانبنەماڵەی بەگتەگینی
زمانەکانی ئاخاوتنزمانی عەرەبی
پیشەسەرکردە، فەرمانڕەوا
پۆستەکانئەمیر
ناکۆکیشەڕی قۆچەکانی حەما، شەڕی قەڵای ھەوا، شەڕی کرێسۆن، جەنگی حەتین، گەمارۆدانی عەکا
مەزارگەی سوڵتان موزەفەرەدین کۆکبری لە شاری ھەولێر پایتەختی ھەرێمی کوردستان لە عێراق
گۆڕی سوڵتان موزەفەرەدین

موزەفەرەدین کۆکبری کوڕی زەینەددینی عەلی لە نێو خەڵکی ھەولێر ناسراوە بە سوڵتان موزەفەر (١٣ی نیسانی ١١٥٤ – ٢٨ی حوزەیرانی ١٢٣٣ز). ئەو حاکمی شاری ھەولێر بووە لە سەردەمی سەلاحەدینی ئەییووبی، لە ئێستادا لە شاری ھەولێر شەقامێکی سەرەکی بەناوی سوڵتانەوەیە و پێشتریش بنکەی تەندروستی بەنێوی ئەو ھەبووە و مەزارگەیەکیشێ بەناوی خۆی، بەڵام ھەندێک کەس پێیان وایە مەزارگەکە گۆڕی خۆی تیا نییە بەڵکوو ھی باوکییەتی.

گوگبۆری، کە ناوی بە واتای «گورگی شین» دێت لە زمانی تورکی کۆندا، کوڕی زەینەدین عەلی کوچەک، ئەمیری ھەولێر (کە لە بەکارھێنانی عەرەبی ھاوچەرخدا بە ئەربێلا ناسراوە) بوو. بنەچەی گوگبۆری تورکمان بوو و بنەماڵەکەی، کە بە بەگتەگینیدەکان ناسرابوون، پەیوەندییان بە تورکە سەلجووقییەکانەوە ھەبوو. دوای مردنی باوکی لە ئابی ١١٦٨، گوگبۆریی چواردە ساڵان جێنشینی میرنشینی ھەولێر بوو؛ بەڵام ئەتابەگی ھەولێر، کایماز، گوگبۆریی لەسەر کار لابرد و برا بچووکەکەی، زەینەدین یووسف، لە جێگەی دانا. گوگبۆری، کە لە شارەکەی دوورخرابووەوە، دواجار چووە خزمەتی سەفەدین غازی دووەم، میری زەنگیدەکانی مووسڵ. فەرمانڕەوای مووسڵ شاری حەڕانی بە گوگبۆری بەخشی وەک موڵکێک.[١][٢][٣]

فەرماندەی دیاری سەربازی زەنگیدەکان

[دەستکاری]

لە ماوەی ئەو دە ساڵەی لە ١١٦٤ەوە دەستی پێکرد، سەلاحەدین، کە لە بنەڕەتدا ژێردەستەی نوورەدین حاکمی زەنگیدی سووریا بوو، بوو بە فەرمانڕەوای میسر. سەلاحەدین ئارەزووی یەکخستنی میسر و سووریای لەژێر دەسەڵاتی خۆیدا ھەبوو، و ئاستێکی سەربەخۆیی نیشان دەدا کە گەورەکەی، نوورەدین، نەیدەتوانی قبووڵی بکات. لە ساڵی ١١٧٤ نوورەدین سوپاکەی ئامادە کرد بۆ ئەوەی بەرەو میسر بڕوات، بەڵام پێش ئەوەی بتوانێت ھێرش بکاتە سەر سەلاحەدین مرد. دوای مردنی نوورەدین، سەلاحەدین ھێرشی کردە سەر سووریا. گوگبۆری فەرماندەی باڵی ڕاستی سوپای زەنگیدی بوو کە لە ١٣ی نیسانی ١١٧٥ لە قۆچی حەما لەلایەن سەلاحەدینەوە شکستی ھێنا. لە کاتی شەڕەکەدا باڵی ڕاستی سوپای زەنگیدی باڵی چەپی سەلاحەدینی تێکشکاند، پێش ئەوەی بە ھێرشێکی پاسەوانەکانی سەلاحەدین تێکبشکێنرێت.[٤]

یارمەتیدەر بۆ فەتحی سەلاحەددین لە باکووری سووریا و جزیرە

[دەستکاری]

دوای شکستی زەنگیدەکان لە حەما، و بەردەوامبوونی نەبوونی ھیچ کەسایەتییەکی یەکخەر وەک نوورەدین، گوگبۆری تێگەیشت کە دەسەڵاتی زەنگیدەکان لە سووریا و جزیرە بەرەو کەمبوونەوە دەچێت و بڕیارێکی گرنگی دا بۆ جیابوونەوە و چوونە پاڵ سەلاحەددین لە ساڵی ١١٨٢. سەلاحەدین لە بەیرووت پاشەکشەی پێکرابوو و بەرەو حەلەب دەڕۆیشت کاتێک گوگبۆری سەردانی کرد و بانگھێشتی کرد بۆ ئەوەی لە فورات بپەڕێتەوە بۆ ناو جەزیرە، و دڵنیایی پێدرا کە لەوێ پێشوازی لێدەکرێت. پشتگیرییەکەی بۆ سەلاحەدین کاریگەر بوو لە تێکشکاندنی دەسەڵاتی زەنگیدەکان لە ناوچەکە؛ زۆری نەخایاند تەنھا شارەکانی مووسڵ و حەلەب لەژێر کۆنترۆڵی زەنگیدەکاندا مانەوە.[٥][٦]

لە ساڵی ١١٨٥ سەلاحەدین لە کەمپەینێکدا بوو دژی عزەدین مەسعوود، حاکمی زەنگیدی مووسڵ. لەم کاتەدا گوگبۆری گومانی لێکرا کە ھاوکاری عزەدین دەکات. گوگبۆری بە سوڵتانی بەڵێن دابوو بڕێکی زۆر پارە بۆ خەرجیی کەمپەینەکە بدات، بەڵام نەیتوانی ئامادەی بکات. سەلاحەدین گوگبۆریی دەستگیر کرد، بەڵام زوو ئازادی کرد. سەلاحەدین لەم کەمپەینەدا بە سەختی نەخۆش کەوت، بەڵام لە قەڵای گوگبۆری لە حەڕان چاک بووەوە. لە ساڵی ١١٨٦ شەڕەکە کۆتایی ھات، کاتێک عزەدین مەسعوود ڕازی بوو ببێتە خزمەتکاری سەلاحەدین.[٧][٨]

دوای فەتحی باکووری سووریا و جزیرە، سەلاحەدین ڕحا (ئورفا) و سەمیساتی خستە سەر زەوییەکانی گوگبۆری. پاشان خوشکی سەلاحەدین، ئەلست ڕابیعە خاتوونی، پێدرا و بووە ھاوسەری.[٩]

شەڕ دژی دەوڵەتە خاچپەرستەکان

[دەستکاری]

گوگبۆری وەک سەرکردەیەکی سەربازیی متمانەپێکراو و شارەزا ناسرا. ئیمادەدین ئەسفەھانی، سکرتێری سەلاحەدین و مێژوونووس، وەسفی کردووە و دەڵێت: «... بوێر، پاڵەوانی پڕۆژە باش بیر لێکراوەکان، شێرێک کە ڕاستەوخۆ بەرەو ئامانج دەڕوات، متمانەپێکراوترین و پتەوترین سەرۆک.»[١٠] لە کەمپینەکانی سەلاحەدین دژی دەوڵەتە خاچپەرستەکان، فەرماندەیی گرنگ بە گوگبۆری درا. لە شەڕی کریسۆن (١١٨٧) سوپایەکی ٧٠٠–٧٠٠٠ کەسی سەرکردایەتی کرد کە سوپایەکی مەسیحی تێکشکاند کە ژمارەیەکی زۆر لە ڕێکخراوە سەربازییەکانی تێدابوو. سوپای مەسیحی تێکشکێنرا و سەرۆکی شوالییەکانی ھۆسپیتالەر، ڕۆجەر دی موولانس، کوژرا.[١١]دەستکەوتە سەربازییەکانی گوگبۆری لە نووسینەکانی ھاوچەرخی دووژمنە مەسیحییەکانی تۆمارکراون، کە بە مەنەفارادین ناسرابوو.[١٢]

دەستکەوتی سەربازیی گوگبۆری لە شەڕی حەتین لە ساڵی ١١٨٧دا بوو، کە لەوێ فەرماندەی باڵی چەپی سوپای ئەییووبی بوو. سەلاحەدین ناوەندەکەی بەڕێوە دەبرد و تاقییەدین، برازاکەی، باڵی ڕاستی بەڕێوە دەبرد. لەم شەڕەدا سوپای شانشینی قودس تێکشکێنرا، کە بووە ھۆی ڕووخانی بەشێکی زۆری شانشینەکە، لەوانەش شاری پیرۆزی قودس، بۆ سەلاحەدین. ئیبن خەلەکان باسی دەکات کە چۆن گوگبۆری و برازاکەی سەلاحەدین پتەو مانەوە کاتێک باقی سوپاکە ھەڵدەھاتن. ئەوان ھێزەکانی ئەییووبیان کۆکردەوە و لە ھێرشێکی پێچەوانەدا سەرکردایەتییان کردن کە شەڕەکەی یەکلا کردەوە.[١٣][١٤]

لە ساڵی ١١٩٠، لە کاتی گەمارۆدانی عەکا لەلایەن ھێزەکانی جەنگی خاچپەرستی سێیەم، براکەی گوگبۆری، زەینەدین یوسف، کۆچی دوایی کرد. پاشان گوگبۆری داوای لە سەلاحەدین کرد کە میراتی باوکی لە شاری ھەولێر بگەڕێنێتەوە. ھەولێر و شارەزووری وەرگرت، بەڵام ئیدێسا، حەڕان و سەمیساتی ڕادەست کرد، کە بە تاقییەددین بەخشرا. ھەرچەندە گەمارۆکە بەردەوام بوو، بەڵام سەلاحەدین ڕێگەی بە گوگبۆری دا بچێتە ھەولێر بۆ دامەزراندنی دەسەڵاتی خۆی لە شارەکەدا. تاقییەددین بانگھێشت کرا بۆ وەرگرتنی ئەو سەربازانەی کە پێشتر لەلایەن گوگبۆرییەوە فەرماندەیی دەکران. گوگبۆری لە کانوونی دووەمی ١١٩١دا چووە ناو ھەولێر.[١٥][١٦][١٧]

فەرمانڕەوایەتی ھەولێر

[دەستکاری]

گوگبۆری تا مردنی حاکمی ھەولێر مایەوە.[١٨]دوای مردنی سەلاحەدین لە ساڵی ١١٩٣، لە ڕاستیدا حاکمێکی سەربەخۆ بوو، و ھیچ سەرکردەیەکی باڵای جگە لە خەلیفە نەناسی. ھەولێر وەک ناوەندێکی گەشەسەندوو بۆ خوێندنی سوننە دەناسرا.[١٩]یارمەتییەکی زۆری نووسەران، شاعیران، ھونەرمەندان و زانایانی دەدا، کە بانگھێشتی ھەولێری دەکردن.[٢٠]بەڕێوەبردنی ھەولێر لەلایەن زانا ئیبن ئەلموستەوفی، یەکێک لە وەزیرەکانی، یارمەتیدا، کە مێژووی ھەولێری لە چوار بەرگدا نووسی. گوگبۆری ھاوکارێکی ژیاننامەنووس و مێژوونووس ئیبن خەلەکان بوو. موسڵمانێکی سوننە پارێزگار بوو و زۆر لە زەوییەکانی خۆی بۆ پێداویستییە ڕۆحی و جیھانییەکانی خەڵکەکەی دروست کرد، وەک کۆلێژێکی ئایینی، دارولحەدیس مووزەفەرییە (کە لە ساڵی ١١٩٨ دامەزرا)، خانەقاکانی سۆفیگەری، میوانخانەیەکی گەشتیاران و چەندین دامەزراوە بۆ نابینایان، ھەتیوان و بێوەژنەکان.[٢١][٢٢]

بەتایبەتی وەک گەرمترین ئاھەنگگێڕی مەولوود ناسرابوو، کە تێیدا شیعرەکانی ستایشی محەممەد لە ساڵیادی لەدایکبوونیدا دەخوێنرانەوە.[٢٣][٢٤]پێش گوگبۆری، ئەو ئاھەنگانە بریتی بوون لە ئاھەنگی تایبەت یان ڕێوڕەسمی دەربار. ئاھەنگەکانی گوگبۆری بە شێوەیەکی گشتی بەڕێوە دەچوون، پێشتر بە چوونە ڕاو و بە قوربانیی زۆرەوە بوون. ئەمە لەلایەن شرۆڤەکارانی دواترەوە وەک ئاستێک لە تێکەڵبوون لەگەڵ پراکتیزە تورکییە دێرینەکانی پێش ئیسلام بە ناوی سێیر و شۆلێن سەیر کراوە.[٢٥]

فەرمانڕەوایەتی درێژخایەنی گوگبۆری لە ھەولێر، کە بوو بە ناوەندێکی گەشەسەندوو بۆ خوێندنی سوننی، بە شێوەیەکی سەرەکی بەھۆی لێھاتوویی سیاسیی بەرز و ھەڵبژاردنی ژیرانەی ھاوپەیمانییەکان بوو. ھەمیشە خۆی وەک ھاوپەیمانێکی بەسوودتر بۆ دەسەڵاتە گەورەکان دەبینی نەک ئامانجێکی سەرنجڕاکێش بۆ ھێرشەکانیان. ھەرچەندە ژنی لە بنەماڵەی ئەییووبی ھێنا، بەڵام دوو کچی لەگەڵ زەنگیدەکان ھاوسەرگیرییان کرد. دواتر لە سەردەمی حوکمڕانیدا ھاوپەیمانی لەگەڵ موعەزەمی دیمەشق بەکارھێنا وەک ھاوسەنگییەک بۆ ھەڕەشەکانی مالیک ئەشرەف و بەدرەدین لوئلوئ. بەدرەدین لوئلوئ وەک ئەتابەگ بۆ فەرمانڕەوا بچووکەکانی مووسڵ، نوورەدین ئەرسەلان شا دووەم و برا بچووکەکەی، ناسرەدین مەحموود، دەستنیشان کرا. ھەردوو فەرمانڕەوا نەوەی گوگبۆری بوون، و ئەمە ڕەنگە ھۆکاری دوژمنایەتی نێوان ئەو و لوئلوئ بێت. لە ساڵی ١٢٢٦ گوگبۆری، بە ھاوپەیمانی لەگەڵ موعەزەم، ھێرشی کردە سەر مووسڵ، لەکاتێکدا ھاوپەیمانەکەی ھێرشی کردە سەر حومس. لە ئەنجامی ئەم گوشارە سەربازییەدا، ئەشرەف و لوئلوئ ملکەچی موعەزەم بوون، ھەرچەندە موعەزەم ساڵی دواتر کۆچی دوایی کرد. ناسرەدین مەحموود دوا فەرمانڕەوای زەنگیدی مووسڵ بوو، زۆری نەخایاند دوای مردنی گوگبۆری لە تۆمارەکاندا دیار نامێنێت. ئەو لەلایەن لوئلوئەوە کوژرا، بە خنکاندن یان برسیێتی، و بکوژەکەی پاشان بە فەرمی دەستی بە حوکمڕانی لە مووسڵ کرد.[٢٦][٢٧][٢٨]

سوڵتان و یادی لەدایکبوونی پێغەمبەری ئیسلام

[دەستکاری]

سوڵتان مزەفەر یەکەم کەس بووە مەولوودنامەی خوێندووە و یادکردووە. ئەو ڕۆژە لە کاتژمێر ٩ بەیانی تاکو شەو مەولوودنامە خوێندراوەتەوە و وتاردراوە، ھەموو ساڵێک لە ڕۆژی مەولوودی پێغەمبەری ئیسلام بەسەدان مەڕوماڵاتی دەبەخشی بە ھەژاران.

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ↑ Bosworth, C.E. (1996). The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual. Columbia University Press. ISBN 0-231-10714-5. , p. 191
  2. ↑ Elisséeff, N. (1991). "Begtegīnids". In Bosworth, C. E. ; van Donzel, E. & Pellat, Ch. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume VI: Mahk–Mid. Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-08112-3.
  3. ↑ Zain ad-Din Ali Kutchek
  4. ↑ Nicholson, H. (2006). God's Warriors: Knights Templar, Saracens and the Battle for Jerusalem. Osprey Publishing. ISBN 1-84603-074-6. , p. 86
  5. ↑ Lyons, M.C. and Jackson, D.E.P. (1982). Saladin: The Politics of the Holy War. Cambridge University Press. ISBN 0-521-31739-8.
  6. ↑ Imad ad-Din al-Isfahani (1888). Conquête de la Syrie et de la Palestine par Saladin. Edited by Count Carlo Landberg. Leiden: E. J. Brill. , pp. 248–250
  7. ↑ Lyons, M.C. and Jackson, D.E.P. (1982). Saladin: The Politics of the Holy War. Cambridge University Press. ISBN 0-521-31739-8. , pp. 228–230
  8. ↑ Imad ad-Din al-Isfahani (1888). Conquête de la Syrie et de la Palestine par Saladin. Edited by Count Carlo Landberg. Leiden: E. J. Brill. , p. 433
  9. ↑ Elisséeff, N. (1991). "Begtegīnids". In Bosworth, C. E. ; van Donzel, E. & Pellat, Ch. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume VI: Mahk–Mid. Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-08112-3.
  10. ↑ Elisséeff, N. (1991). "Begtegīnids". In Bosworth, C. E. ; van Donzel, E. & Pellat, Ch. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume VI: Mahk–Mid. Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-08112-3.
  11. ↑ Mayer, H.E. (1990). "Angevins versus Saracens: The House of Anjou, the Kingdom of Jerusalem and the Satate of Ayyubid Egypt". Journal of Ecclesiastical History, vol. 41. , p. 129
  12. ↑ Gibb, H.A.R. (1969). The Life of Saladin. Oxford University Press. , p. 46
  13. ↑ Ibn Khallikan (1843). Ibn Khallikan's Biographical Dictionary. Translated by Baron Mac Guckin de Slane. Paris: Oriental Translation Fund. , pp. 605–607
  14. ↑ Lyons, M.C. and Jackson, D.E.P. (1982). Saladin: The Politics of the Holy War. Cambridge University Press. ISBN 0-521-31739-8. , p. 257
  15. ↑ Ibn Khallikan (1843). Ibn Khallikan's Biographical Dictionary. Translated by Baron Mac Guckin de Slane. Paris: Oriental Translation Fund. , p. 607
  16. ↑ Lyons, M.C. and Jackson, D.E.P. (1982). Saladin: The Politics of the Holy War. Cambridge University Press. ISBN 0-521-31739-8. , p. 308
  17. ↑ Imad ad-Din al-Isfahani (1888). Conquête de la Syrie et de la Palestine par Saladin. Edited by Count Carlo Landberg. Leiden: E. J. Brill. , p. 308
  18. ↑ Elisséeff, N. (1991). "Begtegīnids". In Bosworth, C. E. ; van Donzel, E. & Pellat, Ch. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume VI: Mahk–Mid. Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-08112-3.
  19. ↑ Ibn Khallikan (1843). Ibn Khallikan's Biographical Dictionary. Translated by Baron Mac Guckin de Slane. Paris: Oriental Translation Fund. , p. 608
  20. ↑ Elisséeff, N. (1991). "Begtegīnids". In Bosworth, C. E. ; van Donzel, E. & Pellat, Ch. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume VI: Mahk–Mid. Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-08112-3.
  21. ↑ Ibn Khallikan (1843). Ibn Khallikan's Biographical Dictionary. Translated by Baron Mac Guckin de Slane. Paris: Oriental Translation Fund. , p. 608
  22. ↑ Elisséeff, N. (1991). "Begtegīnids". In Bosworth, C. E. ; van Donzel, E. & Pellat, Ch. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume VI: Mahk–Mid. Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-08112-3.
  23. ↑ Ibn Khallikan (1843). Ibn Khallikan's Biographical Dictionary. Translated by Baron Mac Guckin de Slane. Paris: Oriental Translation Fund. , p. 608
  24. ↑ Elisséeff, N. (1991). "Begtegīnids". In Bosworth, C. E. ; van Donzel, E. & Pellat, Ch. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume VI: Mahk–Mid. Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-08112-3.
  25. ↑ Shoshan, A. (1993). "On the Generosity of Mamluk Princes". Mamluk Studies Review, vol. 7. , p. 119
  26. ↑ Elisséeff, N. (1991). "Begtegīnids". In Bosworth, C. E. ; van Donzel, E. & Pellat, Ch. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume VI: Mahk–Mid. Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-08112-3.
  27. ↑ Ibn Khallikan (1843). Ibn Khallikan's Biographical Dictionary. Translated by Baron Mac Guckin de Slane. Paris: Oriental Translation Fund. , p. 608
  28. ↑ Runciman, S. (1954). A History of the Crusades, Volume III: The Kingdom of Acre and the Later Crusades. Cambridge University Press. ISBN 0-521-34772-6. , p. 159
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=موزەفەرەدین_کۆکبری&oldid=1471788»