موئەییەدین عورزی

موئەییەدین عورزی عامری دیمەشقی فەلەکناس و ئەندازەیی عەرەبی سوری سەدەی ناوەڕاست بووە.^[١]^[٢]

لە نزیکەی ساڵی ١٢٠٠ەکان لەدایکبووە، پێدەچێت (لە نیسبەی عورزی) لە گوندی عورزی لە بیابانی سوریا لە نێوان تەدمور و ڕەسەفا، لە کاتێکدا پێش ساڵی ١٢٣٩ هاتووەتە دیمەشق، لەوێ وەک ئەندازیار و مامۆستای ئەندازەیی کاری کردووە و بیناسازی کردووە ئامێرەکان بۆ مەلیک المنسوری حومس. لە ساڵی ١٢٥٩دا ڕووی لە مەراغە کرد لە باکووری ڕۆژئاوای ئێران، دوای ئەوەی لەلایەن نەسیرەددینی تووسی داوای لێکرا کە یارمەتی دامەزراندنی ڕوانگەی مەراغا بدات لە ژێر چاودێری هۆلاکۆ خان. دیارترین بەرهەمەکانی عورزی بریتین لە ڕیسالەت ئەلڕەشد کە ڕیسالێتێکە لەسەر ئامێرەکانی چاودێری و کیتاب ئەلحەیع کە بەرهەمێکە لەسەر فەلەکناسی تیۆری. کاریگەری ئەو لەسەر ئیبن عوبری و قوتبەددین شیرازی دەبینرێت، جگە لەوەی کە لەلایەن ئیبن شاتیرەوە وەرگیراوە.

عورزی بەشداری کرد لە دروستکردنی ڕوانگەی دەرەوەی شارەکە، ئامێری تایبەت و چەرخی ئاوی دروستکرد بەمەبەستی دابینکردنی ئاوی خواردنەوە بۆ ڕوانگەکە کە لەسەر گردێک دروستکرابوو. هەروەها هەندێک لەو ئامێرانەی دروستکردووە کە لە ڕوانگەدا بەکارهێنراون، لە ساڵی ١٢٦١-١٢٦٢. کوڕەکەی عورزی کە هەروەها لە ڕوانگەدا کاردەکات، کۆپییەکی کتێبی کیتاب ئەلحەیای باوکی دروستکردووە و هەروەها لە ساڵی ١٢٧٩دا گڵۆپی ئاسمانی دروستکردووە.^[٣]

عورزی ئەندامی کۆمەڵەی فەلەکناسی ئیسلامی سەدەی ١٣ و ١٤یە کە چالاک بوون لە ڕەخنەگرتن لە مۆدێلی فەلەکناسی کە لە کتێبی ئەلمەگێستی بەتڵیمۆسدا خراوەتەڕوو. سالیبا بۆدلیانی دەستنیشان کرد. مارش ٦٢١ وەک کۆپییەکی کتێبی کیتاب ئەلحەیعەی عورزی کە لەسەر بنەمای ئەو کتێبە ئاماژەی بەوەدا کە بەشدارییەکانی عورزی پێش تووسی بووە. نۆیگباوەر لە ساڵی ١٩٥٧دا ئاماژەی بەوەدا کە بەرهەمەکانی ئەم کۆمەڵە گەردوونناسانە، ڕەنگە لە ڕێگەی ئیبن ئەلشاتیرەوە، دەبێ لە ئەوروپای سەدەی پازدەهەمدا وەرگیرابن و لە کۆتاییدا کاریگەرییان لەسەر بەرهەمەکانی نیکۆلاس کۆپەرنیکۆس هەبووبێت. ئەمە بە تایبەتی پەیوەندی بە "لێمای عورزی"ەوە هەیە، درێژکراوەی تیۆرمی ئاپۆلۆنیوس کە ڕێگەی دا ئیکوانتێک لە مۆدێلێکی فەلەکیدا بگۆڕدرێت بە ئیپیسایکلێکی هاوتا کە بە دەوری دیفێرنتێکدا دەجووڵایەوە کە لە نیوەی مەودای خاڵی ئێکوانتدا ناوەند بوو.^[٤]

سەرچاوەکان

^ «Urdi». islamsci.mcgill.ca. لە ٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
^ «Urdi». islamsci.mcgill.ca. لە ٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
^ Adolph Drechsler (1873). Der arabische HimmelsGlobus angefertigt 1279 zu Maragha von Muhammed bin Muwajid Elardhi, zugehörig dem Königlichen MathematischPhysikalischen Salon zu Dresden von Adolph Drechsler (بە German). National Library of Naples. Königl Hofbuchhandlung von Hermann Burdach.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
^ Saliba، George (2007). Islamic science and the making of the European Renaissance. Library Genesis. Cambridge, Mass. : MIT Press. ISBN 978-0-262-19557-7.

[1] «Urdi». islamsci.mcgill.ca. لە ٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ ھێنراوە.

[2] «Urdi». islamsci.mcgill.ca. لە ٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ ھێنراوە.

[3] Adolph Drechsler (1873). Der arabische HimmelsGlobus angefertigt 1279 zu Maragha von Muhammed bin Muwajid Elardhi, zugehörig dem Königlichen MathematischPhysikalischen Salon zu Dresden von Adolph Drechsler (بە German). National Library of Naples. Königl Hofbuchhandlung von Hermann Burdach.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)

[4] Saliba، George (2007). Islamic science and the making of the European Renaissance. Library Genesis. Cambridge, Mass. : MIT Press. ISBN 978-0-262-19557-7.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]