ململانێی کەشمیر
ململانێی کەشمیر ناکۆکییەکی خاکییە، بە پلەی یەکەم لە نێوان ھیندستان و پاکستان، کە ڕاستەوخۆ دوای دابەشبوونی ھیندستان لە ساڵی ١٩٤٧ دەستیپێکردووە و چین لە ھەندێک کاتدا ڕۆڵی لاوەکی دەگێڕێت. ھیندستان و پاکستان سێ جار لەسەر کەشمیر شەڕیان کردووە، لەنێویاندا شەڕەکانی ھیندستان و پاکستان لە ساڵانی ١٩٤٧ و ١٩٦٥ و شەڕی کارگیل لە ساڵی ١٩٩٩، زۆرجار ھەردوو وڵات لەسەر کۆنترۆڵکردنی سەھۆڵبەندی سیاچن شەڕیان کردووە.
ھیندستان ئیدیعای ئەوە دەکات کە ھەموو جامو و کەشمیر ھی خۆیەتی و لە ساڵی ٢٠١٠ەوە نزیکەی ٤٣٪ی ناوچەکەی بەڕێوەبردووە و جامو و دۆڵی کەشمیر و لاداخ و سەھۆڵبەندی سیاچینی کۆنترۆڵکردووە. پاکستان کە نزیکەی ٣٧٪ی جامو و کەشمیر، یان ئازاد کەشمیر (کەشمیری ئازاد) و گیلگیت-بالتیستان حوکم دەکات، لەگەڵ ھیندستان ناکۆکی ھەیە لەسەر ئەوەی کە بانگەشەی ئەوە دەکات کە ھی خۆیەتی. لە ئێستادا چین حوکمڕانی ناوچەی دێمچۆک و دۆڵی شاکسگام و ناوچەی ئاکسای چین دەکات و ھیندستانیش ناکۆکی لەسەر ئەو خاکانە دروست کردووە، کە چین ئیدیعای کردووە لەو کاتەوەی چین دەستی بەسەر ئاکسای چیندا گرتووە لە جەنگی ھیندستان و چین لە ساڵی ١٩٦٢.
ململانێی ئێستا لە دەوری دۆڵی کەشمیردایە، و لە نێوان یاخیبووانی کەشمیر و حکوومەتی ھیندستاندایە، کە لە ناکۆکی لەسەر ئۆتۆنۆمی ناوخۆیی و داوای چارەنووسی خۆنووسینەوە سەرچاوەی گرتووە. گەشەسەندنی دیموکراتیک لە کەشمیر تا کۆتایییەکانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو سنووردار بوو و تا ساڵی ١٩٨٨ زۆرێک لەو چاکسازییە دیموکراسیانەی کە حکوومەتی ھیندستان دەستیپێکردبوو، پاشەکشەیان پێکرا. ئامرازە ئاشتیخوازانەکانی دەربڕینی ناڕەزایی سنووردار بوون و بووە ھۆی زیادبوونی پشتیوانی لە شۆڕشگێڕان کە داکۆکی لە جیابوونەوەی توندوتیژانە لە ھیندستان دەکرد. لە ساڵی ١٩٨٧دا ھەڵبژاردنە ناکۆکەکان پاڵنەرێکیان بۆ شۆڕش دروست کرد کاتێک ئەندامانی ئەنجومەنی یاسادانانی دەوڵەت گرووپی چەکداری یاخیبوو بوون. لە مانگی تەممووزی ساڵی ١٩٨٨ شۆڕشی کەشمیر لە دژی حکوومەتی ھیندستان بە زنجیرەیەک خۆپیشاندان و مانگرتن و ھێرش دەستی پێکرد.
ھەرچەندە لە ئەنجامی نائارامییەکانی جامو و کەشمیر ھەزاران کەس گیانیان لەدەستداوە، بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا ململانێکان کەمتر کوشندە بووە. لە ساڵی ١٩٨٩ەوە بزووتنەوەی ناڕەزایەتی لە کەشمیر و جامو بۆ دەربڕینی ناکۆکی و ناڕەزایەتییەکان لە کەشمیر لەگەڵ حکوومەتی ھیندستان بە تایبەتی لەگەڵ ھێزە چەکدارەکانی ھیندستان بەڕێوەچوو، کۆمیساریای باڵای پەنابەرانی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNHCR) ھەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠٠٨ی بە دادپەروەرانە زانی، سەرەڕای بایکۆتێکی زۆر کە لەلایەن یاخیبووانی جیابووەوە.
ھەڵبژاردنەکان بووە ھۆی پێکھێنانی کۆنفرانسی نیشتمانی ھەموو جامو و کەشمیر کە لایەنگری ھیندستان بوو، کە دواتر حکوومەتێکی لەو ویلایەتەدا پێکھێنا. بەگوێرەی ڕاپۆرتی دەنگی ئەمریکا، زۆرێک لە شرۆڤەکاران ڕێژەی بەرزی بەشداریکردنی دەنگدەرانیان لەم ھەڵبژاردنەدا بە نیشانەی پشتیوانی کەشمیرییەکان بۆ یاساکانی ھیندستان لە وڵاتەکەدا لێکدانەوە؛ بەڵام لە ساڵی ٢٠١٠دا نائارامی سەریھەڵدا دوای ئەوەی گوایە پێکدادانی ھەڵبەستراو لە نێوان گەنجانی ناوچەکە و ھێزە ئەمنییەکان ڕوویدا. ھەزاران گەنج بەردبارانی ھێزە ئەمنییەکان و فەرمانگەکانی حکوومەتیان سووتاند و ھێرشیان کردە سەر وێستگەکانی شەمەندەفەر و ئۆتۆمبێلە فەرمییەکان بە توندوتیژییەکی بەردەوام و پەرەیسەند حکوومەتی ھیندستان، جوداخوازان و گرووپێکی میلیشیای پاکستانی لەشکر تەیبەی بە سووتەمەنی ناڕەزایەتییەکانی ساڵی ٢٠١٠ زانی.
ھەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠١٤ لە مێژووی ٢٦ ساڵەی جامو و کەشمیردا زۆرترین ڕێژەی دەنگدەرانی بەخۆیەوە بینی، بەڵام شرۆڤەکاران ڕوونیان کردەوە کە ڕێژەی بەرزی دەنگدەران لە کەشمیر بەھۆی پشتیوانی کەشمیرەوە نەبووە بۆ یاساکانی ھیندستان، بەڵکو بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە زۆرینەی خەڵک دەنگیان بە پرسە ڕۆژانەکانی وەک خۆراک و کارەبا داوە.
ئەنجامی ڕاپرسییەک کە لەلایەن دامەزراوەی بیرکردنەوەی چاتام ھاوسەوە ئەنجامدراوە دەری خستووە کە پشتیوانی بۆ سەربەخۆیی لە دۆڵی کەشمیر و لە ھیندستان جیابێتەوە -ناوچەیەکی زۆرینەی موسڵمان لە کەشمیر کە لەلایەن ھیندستانەوە بەڕێوەدەبرێت و لە ناوەندی یاخیبوونەکەدایە- لە نێوان ٧٤٪ بۆ ٩٥٪ لە سەرانسەری ناوچە جیاوازەکانیدا بووە. دەنگەکانی لەگەڵ مانەوە لە ھیندستان زۆر بەرزبوون، زۆربەیان لە ھیندۆسەکانی جامو و بوودایییەکانی لاداخەوە ھاتبوون.
بەگوێرەی توێژەران، ھێزەکانی ھیندستان چەندین پێشێلکاری مافی مرۆڤ و کردەوەی تیرۆریستییان بەرامبەر بە خەڵکی مەدەنی کەشمیر ئەنجامداوە، لەوانە کوشتنی دەرەوەی دادگا، دەستدرێژی، ئەشکەنجەدان و بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ. موجاھیدەکانیش پشکی خۆیان لە تاوانەکاندا ھەیە، بەڵام بەراورد ناکرێن بەو تاوانانەی کە ھێزەکانی ھیندستان ئەنجامی دەدەن. بەپێی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی لێبوردنی نێونەتەوەییی، تا مانگی حوزەیرانی ٢٠١٥، سەرەڕای دانیشتنەکانی دادگای سەربازی، ھیچ پێشێلکارییەکی مافی مرۆڤ لەلایەن ئەندامانی ھێزە چەکدارەکانی ھیندستان لە جامو و کەشمیر لە دادگای مەدەنیدا نەخراوەتە بەردەم دادگا. ڕێکخراوی لێبوردنی نێونەتەوەییی پێشوازی لەم ھەنگاوە کرد بەڵام جەختی لەسەر پێویستی زاڵبوونی دادپەروەری و ئەنجامدانی دانیشتنی دادگای مەدەنی بۆ دادگاییکردنی ئەندامانی ھێزە ئەمنییەکان کردەوە. ھەروەھا ڕێکخراوەکە حکوومەتی ھیندستانی تۆمەتبار کرد بەوەی کە ڕەتیدەکاتەوە تاوانبارانی ئەم پێشێلکاریانە لە ناوچەکەدا دادگایی بکات.
پەیوەست بوونی کەشمیر بە ھیندستان کاتی و مەرجی ڕیفراندۆم بوو، ھەر لەبەر ئەم ھۆکارەش لە ویلایەتەکانی دیکەی ھیندستان پێگەیەکی دەستووری جیاوازی ھەبوو. لە تشرینی یەکەمی ٢٠١٥ دادگای باڵای جامو و کەشمیر ڕای گەیاند کە مادەی ٣٧٠ «کاتییە» و جامو و کەشمیر وەک ویلایەتە ئەمیرییەکانی دیکە نەخراوەتە ناو ھیندستانەوە بەڵام پێگەیەکی تایبەتی و سەروەری سنوورداری بەپێی دەستووری ھیندستان پاراستووە.
لە ساڵی ٢٠١٦ (٨ی تەممووز تا ئێستا) نائارامی سەریھەڵدا، دوای ئەوەی بوھران وانی، چەکداری حزبی موجاھدین لەلایەن ھێزە ئەمنییەکانی ھیندستانەوە کوژرا.
سەرچاوەکان
[دەستکاری]بەشداربووانی ویکیپیدیا، «نزاع كشمير»، ویکیپیدیای عەرەبی. سەردان لە ١٣ی ئایاری ٢٠٢٥.
