لێدوانی بەکارھێنەر:Hamafathlla

ناوەڕۆکی پەڕە بە زمانەکانی تر پشتگیریی لێ ناکرێت.
لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە

هؤزى ( لةك ) فةرمان رِةوايى ( كةريم خانى زةند ) باشاى كوردان لة سالانى ( 1757 تاوةكو 1794 )ى زاينى لة رؤزهةلاتى كوردستان و بةشيَكى هةرة زؤرى وولاتى فارسى ئةوكات ز هؤزى ( لةك ) كة ئةو ئةندامانةى بةيوةست بوون بة ئاينى زةردةشتى جاران و لة نةوةى شويَن كةوتووةكانيان بى يان ئةوترا ( زةند ) هةروةك لة ليكؤلينةوة ميزوويى يةكةى بيشوو بة دوور و دريزى ئامازةمان بيى دابوو , ئةم هؤزة كة بياوةكانيان بة ئازايةتى و كيانفيدايى ب ناوبانك بونة لةو سةردةمةدا و كةلة بياوى بة توانا و سوارجاك و دليرى زؤريان لى هةلكةوتبوو بةشيَكى زؤرى ئةو سوبايةيان بيك دةهينا كة ( كةريم خانى زةند ) رابةرايةتى دةكردن و ئةم هؤزة لة ناوجةكانى ( مةلايةر ) زياون كة لة ناوجةكانى ( لورستان ) ى ئيستاوة دةكريتةوة تاوةكو ناوجةكانى ( كرماشان ), بةر لة سةردةمى كةريم خان بة جةند سةدةيةك باشاى وولاتى فارس ( نادر قلى شاه ) بووة و نيوانى لة كةلَ هؤزى ( لةك و زةند ) ناخؤش بووة و بةردةوام بة مةترسى داناون لة سةر دةسةلاتى خؤى بؤية لة سالى ( 1173 ز ) برِيارى داوة كة هةموو هؤزى لةك لة ناوجةكانى خؤيان وةدةرنيت و رايانكوازيتةوة بؤ ناوچةكانى ( خوراسان ) بة مةبةستى بى هيز بوون و پةرتةوازة بوونيان بةلام دواى چةندين سالى زؤر بة بيچةوانةوة ئةم هؤزة زياتر لة نيو خؤياندا هةولى يةكگرتويى و بة هيز كردنى خؤياندا بؤ ئةوةى بمينن و بيكةو دةسةلاتى خؤيان بباريزن بة بيجةوانةى سةردةمى ئيستامان كة لةك و زةند لة هةموو هؤزيكى كوردى لة كوردستان پةرتةوازةتر و بى هيزترن بة داخةوة ز دواى جةندين دةية و دواى هةلكةوتن و دةركةوتنى. شؤرة ميريكى وةكو ( كةريم خانى زةند )لة نيو هؤزى ( لةك و زةند )ناوبراو بة هؤى بة هيزى و زؤرى نفوسى لة شارى ( شيراز ) كة ئةوكات بايتةختى ئيمبراتؤريةتى فارس بووة دةبيتة هيزيكى كاريكةرو هةر راستةخؤ لة دواى كوشتنى ( نادر شاه )بشيوى دةكةويتة ئيمبراتؤريةتةكة و دةبيتة جةند بارجةيةك و ئا لةم كاتةية مير ( كةريم خانى زةند ) شؤرشيك بةرپا دةكات لة كةلَ سوارجاكانى هؤزى لةك و دةسةلاتى شيراز و زؤربةى خاكى ئيمبراتؤريةتى فارس دةكريتة دةست و ( قاجار )ى يةكان لة دةسةلات دوور دةخاتةوة و ديتة سةر تةختى باشايةتى ئيمبراتؤريةتى فارس و بؤ يةكةم جار لة ميززو كورد حوكمى ئيمبراتؤرى يةتى فارس دةكريتة دةست كة لة سنوورى وولاتى ( هند ) دةست بيدةكات تاوةكوو روبارى ديجلة و سنوورى ( نةينةواى ) ئيستا . ( كةريم خان ) هةركيز بيرى ل جةنكى زياتر نةكردووة ج لة ناوخؤ ج لة دةرةوةى سنوورى ئيمبراتؤرى يةتى يةكةى بة تايبةت لة كةل وولاتى ( مابين النهرين - عيراق ) ى ئيستا تا كؤتايى حةكمةتكةى . ووردة ووردة نيوانى ئيمبراتؤريةتى ية كوردى يةكةى ( كةريم خان ) لة كةل ( عوسمانى يةكان ) يش كيشةى تى كةوت بة هؤى هةنديك هةلس و كةوتى خرابى عوسمانى يةكان لة سنوورةكان و لة لايةكى تر لة لايةن هؤزةكانى ( بنى كعب ) ل بةسرا هيرش كرا سةر ئيمبراتؤريةتى كةريم خان لة سالى ( 1775 ز ) كة دوو هؤكار هةبوو بؤ ئةو هيرشانةى هؤزةكانى بةنى كةعب كة عةرةب بوون هؤكارى يةكةم ئةوة بوو كة تازة ئيمبراتؤرى يةتى فارس روخابوو و كوردةكان دةسةلاتيان كرتبوة دةست و بى يان وابوو لةو كاتةدا ئيمبراتؤريةتى يةكة بى هيز و دةتوانن ئةو ناوجانة بخةنةوة زير دةستى خؤيان كة لة لايةن نادر شا وة داكير كرابوون و هؤكارى دووةميش هؤكارى مةزهةبى بوو كة بابةتى ( شيعة و سونة ) بوو , بةم كارةيان ( كةريم خان ) يان تورة كرد و بريارى جةنكى لة دزى عةرةبةكانى كةنداو دا كة جةنكيان هةلكيرساندبوو بة سةرؤكايةتى هؤزةكانى ( بنى كعب ) لة سالى ( 1775 ز )هةر بؤية لة لايةن خانى كوردان هيزيكى سوبا لة سوارجاكانى هؤزى ( لةك ) و ( زةند ) و ( كؤران ) كة ئةو كات زمارةيان زؤر بوة ئةوانيش لة رؤزهةلاتى كوردستان و جةكدارانى هؤزى لور و دةلؤ و مةنكور هتد بةلام زؤربةى سوباكة لة سوارجاكانى ( لةك ) بوون بة سةركردايةتى جةنةرال ( سادخ خان ) كة لة هؤزى ( لةك ) بووة و زمارةى سوباكة بريتى بووة لة ( 50000 ) بةنجا هةزار جةكدار لة وشكانى هيرشى دةست بيكرد و لة دةرياش بة ( 30 ) سى كةشتى كةلى سةربازى ئةو كات كة كةشتى يةكانيش بر بون لة سةرباز و تؤب و جبةخانة و ئةوانيش لة دةرياوة بة رةو ( شط العرب ) جولةيان كرد و كةمارؤى شارى ( بصرة )يان دا بؤماوةى ( 13 ) سيزدة مانك و دواتر لة مانكى حوزةيرانى سالى ( 1776 ز ) شارى ( بةسرا )يان كرت و ئالاى ئيمبراتؤريةتى كوردى يان لى هةلدا و خستيانة سةر ئيمراتؤرى يةتةكةى خانى كوردان . دواى جونةناوةوةى هيزة كوردى يةكان بؤ شارى بةسرا هيج توند و تيزى يةك بة رامبةر هيج يةك لة هؤزةكانى شارةكة ئةنجام نةدرا كة بريتى بوون لة هؤزة عةرةبةكان و جةند هؤزيكى كةم تورك كة باشماوةى عوسمانى يةكان بوون . لة سةردةمى كةريم خان لة ناوجةكة و بةسرا مافى تةواو بؤ بيكهاتةكانى شارةكة دابينكرابوو ل كةل دادبةروةرى يةكى بى جياوازى و ئةمن و ئاسايشيكى تؤمةشى بؤ هاولاتيانى شارةكة دابين كردبوو بة شايةدى هؤزة عةرةةكانى ناوجةكة وز دانيشتوانة توركةكانيش و هةموان بة خؤشى خؤيان دواى بينينى عةدالةتى ( كةريم خان )شايةدى ئةمةيان داوة , بؤ نمونة لة سةردةمى كةريم خان هةموو ئةو باج و رسوماتةى لة خةلكةكة وةردةكيرا زؤر كةمتر بوو لةو باج و رسوماتانةى كة دةسةلاتدارانى عةرةب لة هاولاتى ية عةرةبةكانى شارةكة وةريان كرتبوو وة لة سةردةمى حوكمى ( كةريم خان ) بةرة بة زؤر بوار درا و بةرة و بيش بردران بة تايبةتى لة بوارى ئاوةرؤدا بؤ كشت و كال و درووست كردنى جؤكةى بةردين و كةشةيان بيدرا بؤ نموونة بازركانى لة كةل وولاتى ( هند ) بةرةى زياترى بيدراو كةيشتة لووتكة وة كةريم خانى زةند بودجةى تايبةتى بؤ بةرةو بيش بردنى بيشةسازى دابين كردبوو كرنكى تايبةتى بة زانايانى فيزيا و فةلةك ناسى و وةستا و داهينةران دابين كردبوو و لةم رووة وة وولات بة جؤريك بةرة و بيش جوو بو كة زؤربةى كةل و بةلى سةربازى و جةك و تةقةمةنى كاركةكانيش درووست كراوى خؤمالى بوون و بؤ نموونة بة شيك لةو كةل و بةلة بيشةسازى يانةى كة لة سةردةمى ئيمراتؤريةتى كوردان درووست كرابوو ل خوارةوة وينةكانيان دادةبةزينين كة بة خةت و بيتى فارسى و زمانى كوردى ( ماجؤ ) لة سةريان نوسراوة و يةك بة خؤم وةكو ( ئارام عبدالله لك ) بة دةستكةوت و كةوهةرى كوردانى دةزانم . هةر لةو كاتةدا ( كةريم خان ) كرنكى تايبةتى بة شارى ( شيراز ) دا كة بايتةختى ئيمراتؤرى يةتى فراس بوو بة سةرؤكايةتى خانى كوردان و هةلسا بة درووست كردنى قةلا و قولةى كةورة و درووست كردنى باخجةى كةورة و درووست كردنى زمارةيةكى زؤر لة كاركة و مةركةزى رؤشنبيرى و بةرةبيدانى هزر و خويندن . لة سالى ( 1779 ز ) كةريم خانى زةند كؤجى دوايى دةكات هةزار رةحمةتى خواى لى بيت و لة دواى خؤى وولات كيشة و ئاشوبى تى دةكةوت و نةوةكانى و نزيكةكانى كةريم خان ل سةر دةسةلات كيشةيان دةكةويتة نيوانيان و بةو هؤيةوة فارسة ( قاجار )ى يةكان بة هيز دةبن و هيرش دةكةنة سةر دةسةلاتدارانى كورد كة ئةو كات بة هؤى شةرى ناوخؤ و كيشةى دةسةلات ب هيز بوونة و دواجار لة جةنكيك كة لة سالى ( 1794 ز ) رو دةدات و قاجارى يةكان دةسةلات و حوكمى كوردان لة نيودةبةن و بايتةختى دةسةلاتى كوردان لة رووى سياسى يةوة كة شارى ( كرمان ) بووة داكير دةكةن كة حاكمةكةى ( لةتيف عةلى خان ) بووة و هةر ئةو شارة دةكةن بة بايتةختى ئيمبراتؤرى يةتى قاجارى ( فارس ). وةركيرانى لة زمانى عةرةبى يةوة : ئارام عبدالله محمود دةرماناوى - لك تاريخ القبائل فى الشرق لاوسط