لیژنەی یەکگرتن و پێشکەوتن

لیژنەی یەکگرتن و پێشکەوتن
لیژنەی یەکگرتن و پێشکەوتن
دامەزران	١ی کانوونی دووەمی ١٨٨٩
ناو بە زمانی فەرمی	İttihad ve Terakki Cemiyeti
کورتەناو	CUP، CUP
ڕێبەر	جەمال پاشا، تەلعەت پاشا، ئەنوەر پاشا
سکرتێری گشتی	Mithat Şükrü Bleda
بزووتنەوەی ڕۆشنبیری	گەنجانی تورک
وڵات	ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی
لایەنگیریی سیاسی	ڕاستڕەوی
شوێنی بارەگاکان	ئەستەمبوڵ
کۆتاییھاتن	١ی کانوونی دووەمی ١٩١٨
	لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

لیژنەی یەکگرتن و پێشکەوتن (بە تورکیی عوسمانی: إتحاد و ترقی جمعیتی)، کە دواتر بوو بە پارتی یەکگرتن و پێشکەوتن (بە تورکی عوسمانی: إتحاد و ترقی فرقە سی) ڕێکخراوێکی شۆڕشگێڕی نھێنییە کە لەژێر ناوی کۆمەڵگەی یەکگرتنی عوسمانی (بە تورکی عوسمانی: اتحاد عثماني جمعیتی) لە ئەستەنبوڵ لە ٦ی شوباتی ١٨٨٩ و لەلایەن کۆمەڵێک خوێندکاری پزیشکی لە قوتابخانەی پزیشکی سەربازی گەورە دامەزراوە. دواتر بوو بە ڕێکخراوێکی سیاسی و بوو بە یەکەم فراکسیۆنی بزووتنەوەی تورکە گەنجەکان. لە ڕۆژاوا، کۆمەڵەکە لەگەڵ بزووتنەوەی فراوانی تورکی گەنجدا یەکگرت و ئەندامەکانی پێیان دەگوترا گەنج تورک، لە کاتێکدا لەناو ئیمپراتۆریەتیی عوسمانیدا ئەندامەکانی بە ئیتیحادجی و کۆمیتجی ناسراون، ^[١] بە واتای یەکێتیی و کۆمەڵەخوازی بۆ لیژنەکە.

کۆمەڵەکە وەک بزووتنەوەیەکی لیبراڵ لەناو سوڵتانییەتدا دەستی پێکرد، بەڵام بەھۆی بانگەوازەکانی بۆ دیموکراسی و عەلمانییەت لە دەوڵەتدا لەلایەن حکوومەتی خۆسەپێنی عەبدولحەمیدی دووەمەوە چەوسێندرایەوە و دەربەدەر کرا. تا ساڵی ١٩٠٦ کۆمەڵەکە بیرۆکەی شۆڕشگێڕانەی لە دەشناک کۆمەڵەکە بوو بە ڕێکخراوێکی نیمچە سەربازی نھێنی، و دزەیان کردە ناو یەکەکانی سوپای عوسمانی کە لە ڕومێلی جێگیر بوون. لە ساڵی ١٩٠٨ کۆمیتەی یەکگرتن و پێشکەوتن عەبدولحەمیدی ناچار کرد دەستووری ساڵی ١٨٧٦ لە شۆڕشی گەنجی تورکدا بگەڕێنێتەوە، بەم شێوەیەش سەردەمی دەستووری دووەمی دەوڵەت دامەزراند. دوای شۆڕش، کۆمەڵەکە بوو بە پارتێکی سیاسی. ڕکابەرەکەی یەکێتی لیبراڵ بوو، کە فراکسیۆنێکی بزووتنەوەی تورکی گەنج بوو، کە بانگەشەیان بۆ دەوڵەتێکی لیبڕاڵتر و لامەرکەزیتر دەکرد، دژایەتیکردنی خواستی کۆمەڵەکە بۆ دەوڵەتێکی ناوەندی و یەکگرتووی عوسمانی کە لەلایەن تورکیاوە کۆنترۆڵکرابوو.

کۆمەڵەکە لە ساڵی ١٩١٢ لەسەر حیسابی یەکێتی لیبراڵ دەسەڵاتی خۆی بەھێزتر کرد. و ھێرشەکەی لە ساڵی ١٩١٣ بۆ سەر باب ئەلعالی، بەڵام دوای ھێرشکردنە سەر ھاووڵاتییانی تورک لە شەڕەکانی بەڵکان لە ساڵانی ١٩١٢–١٩١٣، زیاتر دابەش و ڕادیکاڵ و ناسیۆنالیستی بوو. دوای تیرۆرکردنی مەحموود شەوکەت پاشا، پارتی یەکگرتن و پێشکەوتن دەوڵەتێکی تاک حزبی دامەزراند کە ناسیۆنالیزمی تورکی سەپاند، بڕیارە سەرەکییەکانی لەلایەن کۆمیتەی ناوەندی ئەو پارتەوە دەدرا. ئەم دەوڵەتە تاک حزبییە یەکەمین دەوڵەت بوو لە جیھاندا، و نموونەیەکی بۆ سیستەمی تاک حزبی داھاتوو دانا، بە تایبەت لە ئەوروپای نێوان جەنگەکاندا. سەرکردەکەی، تەلعەت پاشا، لەگەڵ ئەنوەر پاشا و جەمال پاشا (ناسراو بە سێ پاشا)، فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانییان کرد و لە جەنگی جیھانیی یەکەمدا لایەنگری ئەڵمانیا بوون. سیستەمی لیژنە (تشکیلات مخصوصە) بە دەرکردنی سیاسەتێک کە بووە ھۆی لەناوچوون و دەرکردنی ھاووڵاتییانی ئیمپراتۆریەتەکە، لەوانەش ئەرمەنەکان، یۆنانیەکان، ئاشوورییەکان و مەسیحییەکانی سریانی، بۆ بەدەستھێنانی تورکی یوردو: تورککردنی ئەنادۆڵ.

دوای شکستی عوسمانییەکان لە جەنگی جیھانیی یەکەمدا، سەرکردەکانی بۆ حەشارگەیەک لە ئەورووپا ھەڵھاتن، لەوێ ھەردوو تەلعەت و جەمال پاشا لە ئۆپەراسیۆنی نەمێسیس تیرۆر کران وەک تۆڵەسەندنەوە لە سیاسەتە جینۆسایدەکان. زۆرێک لە ئەندامانی کۆمیتەی یەکگرتن و پێشکەوتن لە دادگا سەربازییەکان دادگایی کران و بە تاوانی جەنگ لەلایەن یەکێتییەکی لیبڕاڵی نۆژەن کراوەوە کە لەلایەن سوڵتان مەحمەدی شەشەم و زلھێزەکانی ھاوپەیمانانەوە پشتیوانی دەکران زیندانی کران. بەڵام زۆربەی ئەندامانی حیزب پێشووەکە توانیان بچنە ناو بزووتنەوەی نەتەوەیی تورکیا بە سەرۆکایەتی مستەفا کەمال ئەتاتورک و لە کۆتاییدا وەک ئەندامانی پارتی کۆماریخوازی گەلی ئەتاتورک لە تورکیا بەردەوام بوون لە کاری سیاسی خۆیان.^[٢]

سەرچاوەکان

^ Kieser 2018.
^ Zürcher، Erik Jan (2011). «Renewal and Silence: Postwar Unionist and Kemalist Rhetoric on the Armenian Genocide». لە Suny؛ Göçek؛ Naimark (eds.). A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. Oxford University Press. لاپەڕە ٣٠٨. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-٩٧٩٢٧٦-٤.

ئەم مێژوو وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت.

[FOOTNOTEKieser2018-1] Kieser 2018.

[2] Zürcher، Erik Jan (2011). «Renewal and Silence: Postwar Unionist and Kemalist Rhetoric on the Armenian Genocide». لە Suny؛ Göçek؛ Naimark (eds.). A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. Oxford University Press. لاپەڕە ٣٠٨. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-٩٧٩٢٧٦-٤.

[١]

[٢]