فێربوون

فێربوون بریتییە لە پرۆسەی بەدەستھێنانی تێگەیشتن و زانیاری و ڕەفتار و لێھاتوویی و بەھا و ھەڵوێست و ئارەزووی نوێ. توانای فێربوون لەلایەن مرۆڤ و ئاژەڵە غەیرە مرۆڤەکان و ھەندێک ئامێرەوە ھەیە؛ ھەروەھا بەڵگە ھەیە بۆ جۆرێک لە فێربوون لە ھەندێک ڕووەکدا. ھەندێک فێربوون دەستبەجێیە، بەھۆی یەک ڕووداوەوە ھاندەدرێت (بۆ نموونە سووتاندنی لەلایەن سۆبەی گەرمەوە)، بەڵام لێھاتوویی و زانیارییەکی زۆر لە ئەزموونە دووبارەبووەکانەوە کەڵەکە دەبێت. ئەو گۆڕانکاریانەی کە بەھۆی فێربوونەوە دروست دەبن زۆرجار تەمەنێک دەخایەنن و جیاکردنەوەی ئەو ماددە فێربووانەی کە پێدەچێت «ون بوون» لەو ماددە فێربووانەی کە ناتوانرێت وەربگیرێنەوە، جیاکردنەوەی قورسە.^[١]

فێربوونی مرۆڤ لە لەدایکبوونەوە دەست پێدەکات (تەنانەت لەوانەیە پێشتر^[٢] دەست پێبکات) و تا مردن بەردەوام دەبێت لە دەرئەنجامی کارلێکە بەردەوامەکانی نێوان مرۆڤەکان و ژینگەکەیان. سروشت و پرۆسەکانی پەیوەست بە فێربوون لە زۆرێک لە بوارە دامەزراوەکاندا (لەوانەش دەروونناسی پەروەردەیی، دەروونناسی دەمار، دەروونناسی ئەزموونی، زانستە مەعریفییەکان، و زانستی وانەگوتنەوە) ھەیە، فێربون ھەمیشە زیاتر لەلایەن مامۆستا بوە بۆ قوتابی و لەبەر بوونی بەھرەی زیاتر بەڵام دەکرێ ھەندێک کات مامۆستاش دەکرێ لەلایەن قوتابییەوە ھەندێک زانیاری وەربگرێ لەبەر ئەوەی قوتابی لە ھەندێ بواری ژیاندا شتانێک دەبینێت و دەزانێت کە دەکرێت مامۆستایەک ئەو تەجروبەیەی نەکردبێت ھەروەھا بوارە سەرھەڵداوەکانی زانین (بۆ نموونە بە ئارەزووی ھاوبەش لە بابەتی فێربوون لە ڕووداوەکانی سەلامەتی وەک ڕووداوەکان، یان لە سیستەمی تەندروستی فێربوونی ھاوبەشدا^[٣] دەخوێندرێنەوە. لێکۆڵینەوە لەم جۆرە بوارانەدا بووەتە ھۆی دەستنیشانکردنی جۆرە جیاوازەکانی فێربوون. بۆ نموونە، فێربوون لەوانەیە لە ئەنجامی خووگرتن، یان مەرجدارکردنی کلاسیک، مەرجدارکردنی ئۆپەرانت یان لە ئەنجامی چالاکییە ئاڵۆزترەکانی وەک یاریکردن، کە تەنھا لە ئاژەڵە تاڕادەیەک زیرەکەکاندا دەبینرێت، ڕووبدات.^[٤]^[٥] فێربوون لەوانەیە بە ئاگاداری یان بەبێ ھۆشیاریی ھۆشیارانە ڕووبدات. فێربوون کە ناتوانرێت لە ڕووداوێکی ناخۆش دوور بکەویتەوە یان ڕزگاری بێت، لەوانەیە ببێتە ھۆی حاڵەتێک کە پێی دەوترێت بێدەسەڵاتی فێربوون.^[٦] بەڵگە ھەیە بۆ فێربوونی ڕەفتاری مرۆڤ پێش لەدایکبوون، کە تێیدا خووگرتن ھەر لە ٣٢ ھەفتەی دووگیانیدا بینراوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە سیستەمی دەماری ناوەندی بە ڕادەیەکی پێویست گەشەسەندووە و ئامادەکراوە بۆ فێربوون و بیرەوەری کە زۆر زوو لە گەشەکردندا ڕووبدات.^[٧]

یاریکردن لەلایەن چەندین تیۆریستەوە وەک فۆرمێک لە فێربوون داندراوە. منداڵان تاقیکردنەوە لەگەڵ جیھان دەکەن، فێری یاساکان دەبن و فێری کارلێککردن دەبن لە ڕێگەی یاریکردنەوە. لیڤ ڤیگۆتسکی ھاوڕایە کە یاریکردن شتێکی سەرەکییە بۆ گەشەکردنی منداڵان، بەو پێیەی لە ڕێگەی یاریکردنی یارییە پەروەردەیییەکانەوە مانا بۆ ژینگەکەیان دروست دەکەن؛ بەڵام لای ڤیگۆتسکی یاریکردن یەکەم فۆرمی فێربوونی زمان و پەیوەندیکردنە، ھەروەھا ئەو قۆناغەیە کە منداڵ دەست دەکات بە تێگەیشتن لە یاسا و ھێماکان.^[٨] ئەمەش بووەتە ھۆی ئەوەی کە فێربوون لە زیندەوەراندا ھەمیشە پەیوەندی بە نیمچەییبوونەوە ھەیە، و زۆرجار پەیوەندی بە سیستەمی نوێنەرایەتی/چالاکییەوە ھەیە.

سەرچاوەکان

^ Daniel L. Schacter؛ Daniel T. Gilbert؛ Daniel M. Wegner (٢٠١١) [2009]. Psychology, 2nd edition. Worth Publishers. لاپەڕە ٢٦٤. ژپنک ٩٧٨-١-٤٢٩٢-٣٧١٩-٢.
^ OECD (2007). Understanding the Brain: The Birth of a Learning Science. OECD Publishing. لاپەڕە ١٦٥. ژپنک ٩٧٨-٩٢-٦٤-٠٢٩١٣-٢.
^ Hartley، David M.؛ Seid، Michael (٢٠٢١). «Collaborative learning health systems: Science and practice». Learning Health Systems. ٥ (3): e١٠٢٨٦. doi:١٠.١٠٠٢/lrh٢.١٠٢٨٦. PMC ٨٢٧٨٤٣٩. PMID ٣٤٢٧٧٩٤٧.
^ https://web.archive.org/web/20071011051238/http://nationalzoo.si.edu/Publications/ZooGoer/1996/1/junglegyms.cfm. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧ ئەرشیڤ کراوە. {{cite web}}: پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)
^ www.thecephalopodpage.org https://web.archive.org/web/20171005135515/http://www.thecephalopodpage.org/behavior.php. لە ڕەسەنەکە لە ٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی ئایاری ٢٠١٨ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)
^ Learned helplessness لە ئینسایکڵۆپیدیای بریتانیکا
^ Sandman، Wadhwa؛ Hetrick، Porto؛ Peeke (١٩٩٧). «Human fetal heart rate dishabituation between thirty and thirty-two weeks gestation». Child Development. ٦٨ (6): ١٠٣١–١٠٤٠. doi:١٠.١١١١/j.١٤٦٧-٨٦٢٤.١٩٩٧.tb٠١٩٨٢.x. PMID ٩٤١٨٢٢٣.
^ Sheridan، Mary؛ Howard، Justine؛ Alderson، Dawn (2010). Play in Early Childhood: From Birth to Six Years. Oxon: Routledge. ژپنک ٩٧٨-١-١٣٦-٨٣٧٤٨-٧.

بەستەرە دەرەکییەکان

چۆن مرۆڤەکان فێر دەبن: مێشک، دەروون، ئەزموون و قوتابخانە (چاپێکی فراوانکراو) کە لەلایەن چاپخانەی ئەکادیمیا نیشتمانییەکانەوە بڵاوکراوەتەوە
بەکارھێنانی زانستی فێربوون لە پەروەردەدا: ھێنانە ناوەوەی زانستی دەروونی لە مەنھەجەکەدا کە لەلایەن کۆمەڵەی دەروونناسی ئەمریکییەوە بڵاوکراوەتەوە

[Schacter-1] Daniel L. Schacter؛ Daniel T. Gilbert؛ Daniel M. Wegner (٢٠١١) [2009]. Psychology, 2nd edition. Worth Publishers. لاپەڕە ٢٦٤. ژپنک ٩٧٨-١-٤٢٩٢-٣٧١٩-٢.

[2] OECD (2007). Understanding the Brain: The Birth of a Learning Science. OECD Publishing. لاپەڕە ١٦٥. ژپنک ٩٧٨-٩٢-٦٤-٠٢٩١٣-٢.

[3] Hartley، David M.؛ Seid، Michael (٢٠٢١). «Collaborative learning health systems: Science and practice». Learning Health Systems. ٥ (3): e١٠٢٨٦. doi:١٠.١٠٠٢/lrh٢.١٠٢٨٦. PMC ٨٢٧٨٤٣٩. PMID ٣٤٢٧٧٩٤٧.

[4] ttps://web.archive.org/web/20071011051238/http://nationalzoo.si.edu/Publications/ZooGoer/1996/1/junglegyms.cfm. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧ ئەرشیڤ کراوە. {{cite web}}: پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)

[5] www.thecephalopodpage.org https://web.archive.org/web/20171005135515/http://www.thecephalopodpage.org/behavior.php. لە ڕەسەنەکە لە ٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی ئایاری ٢٠١٨ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)

[6] Learned helplessness لە ئینسایکڵۆپیدیای بریتانیکا

[7] Sandman، Wadhwa؛ Hetrick، Porto؛ Peeke (١٩٩٧). «Human fetal heart rate dishabituation between thirty and thirty-two weeks gestation». Child Development. ٦٨ (6): ١٠٣١–١٠٤٠. doi:١٠.١١١١/j.١٤٦٧-٨٦٢٤.١٩٩٧.tb٠١٩٨٢.x. PMID ٩٤١٨٢٢٣.

[8] Sheridan، Mary؛ Howard، Justine؛ Alderson، Dawn (2010). Play in Early Childhood: From Birth to Six Years. Oxon: Routledge. ژپنک ٩٧٨-١-١٣٦-٨٣٧٤٨-٧.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]