شەڕی ناوخۆیی عێراق (٢٠٠٦–٢٠٠٨)
| شەڕی ناوخۆیی عێراق | |
|---|---|
 | |
| بەشێکە لە | شەڕی عێراق، یاخیبوونی عێراق |
| وڵات | عێراق |
| ڕێکەوتی دەستپێکردن | ٢٢ی شوباتی ٢٠٠٦ |
| ڕێکەوتی کۆتاییھاتن | ١٥ی ئایاری ٢٠٠٨ |
شەڕی ناوخۆیی عێراق ململانێیەکی چەکداریی بوو لە ساڵی ٢٠٠٦ تا ٢٠٠٨ لە نێوان گرووپە چەکدارە تائیفییە جیاوازەکانی شیعە و سوننە وەک دەوڵەتی ئیسلامیی عێراق و سوپای مەھدی، جگە لە حکوومەتی عێراق شانبەشانی ھێزەکانی ھاوپەیمانان بە سەرۆکایەتی ئەمریکا.[١] [٢] [٣] [٤] [٥] لە شوباتی ٢٠٠٦دا یاخیبوون لە دژی ھاوپەیمان و حکوومەت پەرەی سەند و بوو بە شەڕێکی ناوخۆیی تائیفی دوای تەقاندنەوەی مەزارگەی ئەلعەسکەری کە بە شوێنێکی پیرۆز دادەنرێت لە شیعەی دوازدە ئیمامدا. جۆرج بوش سەرۆکی ئەمریکا و بەرپرسانی عێراق ڕێکخراوی قاعیدەیان لە عێراقیان تۆمەتبار کرد بە ڕێکخستنی تەقینەوەکە. بەڵام قاعیدە بە ئاشکرا ڕەتیکردەوە ھیچ پەیوەندییەکی ھەبێت.[٦] ئەم ڕووداوە شەپۆلێکی ھێرشی چەکدارانی شیعە بۆ سەر ھاووڵاتییانی مەدەنی سوننەی لێکەوتەوە، دواتر ھێرشی چەکدارانی سوننە بۆ سەر ھاووڵاتییانی مەدەنی شیعە. [٧]
ئەمینداری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ئەیلوولی ٢٠٠٦دا ڕای گەیاند کە ئەگەر شێوازەکانی ناتەبایی و توندوتیژی بەردەوام بن، ئەوا دەوڵەتی عێراق مەترسیی تێکچوونی لەسەرە.[٨] لە ١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٧، بوش ڕای گەیاند «٨٠٪ی توندوتیژی تائیفی عێراق لە ماوەی ٣٠ میل (٤٨ km) دا ڕوودەدات لە پایتەخت. ئەم توندوتیژییە بەغدا بۆ ناوچە تائیفیەکان دابەش دەکات، و متمانەی ھەموو عێراقییەکان دەھەژێنێت.»[٩] تا کۆتایی ساڵی ٢٠٠٧، خەمڵاندنی ھەواڵگریی نیشتمانیی ململانێکانی بە توخمەکانی شەڕی ناوخۆ وەسف کرد. [١٠] لە ساڵی ٢٠٠٨ لەکاتی سەحوەی سوننە و زیادبوونی سەربازانی ئەمریکادا توندوتیژی بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش کەمیکرد.[١١] [١٢] بەڵام یاخیبوونی دەوڵەتی ئیسلامیی بەردەوام بوو لە زیانگەیاندن بە عێراق دوای کشانەوەی ئەمریکا لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠١١.[١٣] لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ٢٠١٤، دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام کە جێنشینی دەوڵەتی ئیسلامیی عێراقە، ھێرشێکی سەربازیی گەورەی بۆ سەر حکوومەتی عێراق دەستپێکرد و خەلافەتی ئیسلامیی جیھانیی خۆی ڕاگەیاند. ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی کە لە ساڵی ٢٠١٣ تا ٢٠١٧ شەڕێکی دیکەی تەواو بە تەواوی ڕووبدات، کە تێیدا حکوومەت سەرکەوتنی ڕاگەیاند. [١٤]
لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ٢٠٠٦، نووسینگەی کۆمیسیاری باڵای پەنابەرانی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان (UNHCR) و حکوومەتی عێراق مەزەندەیان کرد کە لە ساڵی ٢٠٠٦ەوە زیاتر لە ٣٧٠ ھەزار عێراقی ئاوارە بوون، بەمەش کۆی ژمارەی پەنابەرانی عێراقی گەیشتە زیاتر لە ملیۆنێک و ٦٠٠ ھەزار کەس.[١٥] تا ساڵی ٢٠٠٨، نووسینگەی کۆمیسیاری باڵای پەنابەرانی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان خەمڵاندنەکەی بۆ نزیکەی ٤.٧ ملیۆن (~١٦٪ی دانیشتووان) بەرزکردەوە. ژمارەی خەمڵێنراو لە دەرەوەی وڵات ٢ ملیۆن بووە (ژمارەیەک نزیکە لە پێشبینییەکانی سی ئای ئەی [١٦] ) و ژمارەی ئاوارە ناوخۆییەکان ٢.٧ ملیۆن کەس بووە. خاچی سوور لە ساڵی ٢٠٠٨ ڕای گەیاند، دۆخی مرۆیی عێراق لە مەترسیدارترین دۆخەکانی جیھاندایە، بە ملیۆنان عێراقی ناچاربوون پشت بە سەرچاوەی ئاوی کەم و کوالیتی خراپ ببەستن.[١٧]
بەپێی پێوەرەکانی دەوڵەتە شکستخواردووەکان کە لەلایەن سیاسەتی دەرەوە و سندووقی ئاشتی بەرھەم ھێنراوە، عێراق یەکێک بووە لە ٥ دەوڵەتە ناسەقامگیرەکانی جیھان لە ساڵی ٢٠٠٥ تا ٢٠٠٨.[١٨]
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ↑ «Powell: Iraq in civil war». www.aljazeera.com (بە ئینگلیزی). لە ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ↑ Shuster، David (٢٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٦). «Is conflict in Iraq a civil war?». NBC News (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ↑ «After Mosul, Islamic State digs in for guerrilla warfare». Reuters. ٢٠ی تەممووزی ٢٠١٧. لاپەڕە Intelligence and security officials are bracing for the kind of devastating insurgency al Qaeda waged following the ٢٠٠٣ U.S.-led invasion, pushing Iraq into a sectarian civil war which peaked in ٢٠٠٦–٢٠٠٧. لە ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ↑ «CNN.com - Sen. Reid: Iraq devolves into 'civil war' - Jul 20, 2006». www.cnn.com. لە ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ↑ Sambanis، Nicholas (٢٣ی تەممووزی ٢٠٠٦). «Opinion | It's Official: There Is Now a Civil War in Iraq». The New York Times (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ISSN ٠٣٦٢-٤٣٣١. لە ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ↑ «2006 al-Askari Mosque bombing: The alleged attack of Al Qaeda that triggered full-scale civil war in Iraq». News9. ٢٢ی شوباتی ٢٠٢٣. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٣ ئەرشیڤ کراوە.
- ↑ «'1,300 dead' in Iraq sectarian violence». The Guardian. لە ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ↑ «IRAQ NOW ONE OF MOST VIOLENT CONFLICT AREAS IN WORLD, CHALLENGES FACING PEOPLE NEVER MORE DAUNTING, SPECIAL REPRESENTATIVE TELLS SECURITY COUNCIL | Meetings Coverage and Press Releases». www.un.org (بە ئینگلیزی). لە ٧ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ↑ «President's Address to the Nation». The White House. ١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٧. لە ڕەسەنەکە لە ١ی ئایاری ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١ی ئەیلوولی ٢٠١٧ ھێنراوە.
- ↑ «Elements of "civil war" in Iraq». BBC News. ٢ی شوباتی ٢٠٠٧. لە ٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٠ ھێنراوە.
A US intelligence assessment on Iraq says "civil war" accurately describes certain aspects of the conflict, including intense sectarian violence.
- ↑ «Wayback Machine» (PDF). ٩ی شوباتی ٢٠١١. لاپەڕە ١٤. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ ھێنراوە.
- ↑ Kenneth Pollack (تەممووزی ٢٠١٣). «Wayback Machine» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ ھێنراوە.
- ↑ «Car Bomb Epidemic Is the New Normal in Iraq». The New York Times. ٣ی ئەیلوولی ٢٠١٣. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە.
- ↑ «Iraq declares final victory over Islamic State». Reuters. لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ↑ «UNHCR - Document Not Found». لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.
- ↑ «Iraq». لە ٢٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.
- ↑ «ICRC | International Committee of the Red Cross». ١٥ی ئازاری ٢٠٠٨. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.
- ↑ «The Fund for Peace - Failed States Index Scores 2005». لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی حوزەیرانی ٢٠٠٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٠٨ ھێنراوە.Fund for Peace. Archived from the original ١٩ی حوزەیرانی ٢٠٠٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. on 19 June 2008. Retrieved 24 June 2008.
