شەڕی ناوخۆیی ئیرلەندا

شەڕی ناوخۆیی ئیرلەندا (بە ئینگلیزی: Irish Civil War) (بە ئیری: Cogadh Cathartha na hÉireann)، شەڕێکە کە بووە ھۆی دروستبوونی دەوڵەتی ئازادی ئێرلەندا وەک قەوارەیەکی سەربەخۆ لە شانشینی یەکگرتوو لەناو ئیمپراتۆرییەتیی بەریتانیادا. لە نێوان لایەنگران و نەیارانی پەیماننامەی ئینگلیز و ئێرلەندا (کانوونی یەکەمی ١٩٢١) ڕوویدا کە لە نێوان ئینگلتەرا و ئێرلەندا ئەنجامدرا. شەڕەکە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٢٢ تا مانگی ئایاری ١٩٢٣ بەردەوام بوو. ھێزەکانی حکوومەتی لایەنگری پەیماننامەکە سەرکەوتنیان بەدەستھێنا، بە پشتیوانی زۆرینەی گەلی ئێرلەندا. سەرکەوتنەکەی مانەوەی دیموکراسی پەرلەمانی چەسپاند و مەترسی حوکمڕانی سەربازی تاکڕەوانەی لابرد کە ھەندێک ھێزی دژبەری ڕێککەوتنەکە بەدڵی بوون. شەڕی ناوخۆ یادەوەری تاڵی بەجێھێشت کە لەو کاتەوە کاریگەرییان لەسەر سیاسەتی حیزبی ئێرلەندا ھەبووە.

ھۆکارەکانی شەڕ

لە مانگی تەممووزی ساڵی ١٩٢١ ئاگربەستێک ڕێکخرا و کۆتایی بە شەڕێکی تاڵ و ناخۆشی زیاتر لە دوو ساڵ لە نێوان ھێزەکانی حکوومەتی بەریتانیا و سوپای کۆماری ئێرلەندا (IRA) ھێنا. حکوومەتی بەریتانیا حوکمڕانی ئیرلەندای دەکرد، لەکاتێکدا سوپای کۆماری ئێرلەندا ھێزێکی گەریلای خۆبەخش بوو کە تایبەت بوو بە دامەزراندنی کۆماری ئیرلەند. دوای ڕاگەیاندنی ئاگربەست، ئینگلیزەکان و ئێرلەندییەکان ھەوڵیان دا لەسەر فۆرمێکی خۆبەڕێوەبەری بۆ ئێرلەندا ڕێکبکەون کە بۆ ھەردوولا قبوڵکراو بێت.

لەم سەردەمەدا سێ سەرکردەی سەرەکی ھەبوون: ئیمۆن دی ڤالێرا سەرۆکی شین فین بوو – نوێنەرانی پەرلەمانی بزووتنەوەی کۆماری – و شین فین زۆرینەی لە ھەڵبژاردنی گشتی ساڵی ١٩١٨دا بەدەستھێنابوو. ئارسەر گریفیت جێگری سەرۆکی ڕێکخراوی شین فین بوو، لەکاتێکدا مایکل کۆلینز گرنگترین سەرکردەی سوپای کۆماری ئێرلەندا بوو.

سێ سەرکردە پێویستی یەکلاییکردنەوەیان لەگەڵ ئینگلیزەکان قبوڵ کرد، بەڵام لەسەر سنووری قبوڵکراوی یەکلاکردنەوەیەکی لەو شێوەیە جیاواز بوون. شاندێک بە سەرۆکایەتی گریفیت و کۆلینز لە ٦ی کانوونی یەکەمی ١٩٢١ لە لەندەن پەیماننامەکەیان واژوو کرد. دی ڤالێرا پێی باش بوو لە ئیرلەندا بمێنێتەوە و پەیماننامەکەی واژوو نەکرد.

بڕگەکانی پەیماننامەکە

بڕگە سەرەکییەکانی پەیماننامەکە کشانەوەی ھێزەکانی بەریتانیایان لە باشووری ئێرلەندا دیاری کردبوو و بیست و شەش پارێزگای باشوور دەوڵەتی ئازادی ئێرلەندایان پێکھێنا، کە پێگەی خاکێکی سەربەخۆی بەدەستھێنا (دەوڵەتێکی خۆبەڕێوەبەر) لەژێر دەستی بەریتانیادا. شەش پارێزگای ئێرلەندای باکوور (فێرماناگ، ئەنتریم، تایرۆن، لەندەندێری، ئارماگ و داون – کە دانیشتووانیان زۆرینەیان پرۆتستانتن) مافی کشانەوەیان پێدرا لە دەوڵەتی ئازادی ئێرلەندا و بەشێک لە شانشینی یەکگرتوو بمێننەوە، ئەمەش دەستبەجێ کردیان.

لیژنەیەک بۆ دیاریکردنی سنووری نێوان ئێرلەندای باکوور و ئێرلەندای باشوور دامەزرا. زۆربەی نوێنەرانی شین فین پێیان وابوو کە لیژنەکە بەشێکی زۆری ناوچەکە بە باشوورەوە دەلکێنێت کە ئێرلەندای باکوور ناتوانێت بژی و ناچار دەبێت بچێتە ناو دەوڵەتی ئازادی ئێرلەندا. بەپێی پەیماننامەکە بەریتانیا بنکە دەریایییەکانی لە باشووری ئێرلەندا و مافی داوای ئاسانکاری زیاتری لە کاتی شەڕدا پاراست. ھۆکاری شەڕی ناوخۆ دابەشکردنی ئیرلەندا (جیاکردنەوەی باکوور لە باشوور) بنکە دەریایییەکانی بەریتانیا نەبوو، بەڵکو سوێندی بەیعەت بوو کە ھەموو ئەندامانی پەرلەمانی دەوڵەتی ئازادی نوێ پێویست بوو بیخۆن بۆ پاشای ئینگلتەرا کە سەرۆکی کۆمۆنوێڵس بوو. سوێندخواردن و بوونی حاکمێکی گشتی کە نوێنەرایەتی پاشا دەکات لە ئێرلەندا بەڵگەی ئەوە بوو کە دەوڵەتی ئازاد ئەو کۆمارە نییە کە سوپای کۆماری ئێرلەندا خەباتی بۆ کردبوو.

زۆرینەی چالاک لە سوپای ئێرلەندا دژی پەیماننامەکە وەستانەوە، بەڵام پەرلەمانی شین فەین لە ٧ی کانوونی دووەمی ١٩٢٢دا بە زۆرینەی دەنگی ٦٤ بە ٥٧ پەیماننامەکەی پەسەند کرد، دواتر حکوومەتێکی کاتی پێکھێنرا، بە سەرۆکایەتی مایکل کۆلینز کە پشتگیری گریفیت دەکات، بەڵام دی ڤالێرا سەرکردایەتی سیاسی ئەو کەمینەیەی گرتە ئەستۆ کە دژی پەیماننامەکە بوون.

کۆلینز پێیوابوو کە سوپای کۆماری ئێرلەندا سەرچاوەی نییە بۆ بەردەوامبوون لە شەڕەکە، و دەتوانرێت ئەو پەیماننامەیە وەک ھەنگاوێک بەرەو ئازادییەکی تەواو بەکاربھێنرێت؛ بەڵام تامەزرۆی ئەوە نەبوو چەک لە دژی ھەڤاڵانی کۆن ھەڵبگرێت. ھەروەھا دی ڤالێرا ھیوای خواست چارەسەرێکی سیاسی زیاتر بێت لە چارەسەری سەربازی؛ بەڵام نەیارانی پەیماننامەکە لە سوپای کۆماری ئێرلەندا بە سەرۆکایەتی ڕۆری ئۆکۆنۆر کە سووکایەتی بە دەسەڵاتی مەدەنی دەکرد، بە خێرایی دووریان خستەوە. ئەم گرووپە لە مانگی نیساندا دەستیان بەسەر بینای چوار دادگادا گرت لە شاری دبلن.

کۆتایی ھاتنی شەڕ

دەرئەنجامی ڕاستەوخۆی شەڕەکە زیندانیکردنی زیاتر لە ١٠ ھەزار سەربازی ناڕێک و لەنێویاندا دی ڤالێرا بوو. کۆسگرێڤ درێژەی بە ئەرکە مێژوویییەکەی خۆی دا کە بریتی بوو لە بنیاتنانی دەوڵەت؛ بەڵام حکوومەتەکەی لە ساڵی ١٩٢٥دا ڕووبەڕووی پاشەکشە بووەوە کاتێک لیژنەی سنوورەکان ھەموو ھیوا نیشتمانییەکانی بێھیوا کرد و ھیچ گۆڕانکارییەکی لە سنووری نێوان ئێرلەندای باکوور و ئێرلەندای باشووردا نەکرد. دواجار دی ڤالێرا لە ساڵی ١٩٢٧ ھاتە ناو پەرلەمانی شین فین و ئەو سوێندەی خوارد کە پێشتر ڕەتیکردبووەوە و بە گۆڕانکارییەکی بەتاڵ زانی. دی ڤالێرا لە ھەڵبژاردنەکانی ساڵی ١٩٣٢دا سەرکەوتنی بەدەستھێنا. لە ماوەی شەش ساڵی داھاتوودا سوێندی یاسایی ھەڵوەشاندەوە و پۆستی پارێزگاری گشتی لە دەستوور دوورخستەوە و لە ساڵی ١٩٣٧ دەستووری نوێی کۆماری خۆی ناساند، دوای دانوستان لەگەڵ نێڤڵ چەمبەرلین لە ساڵی ١٩٣٨، ئەو بەندەرانەی وەرگرتەوە کە ئینگلیزەکان وەک بنکەی دەریایی بەکاریان ھێنابوو.

سەرکەوتنی حکوومەت لە کاتی شەڕدا ڕێگری لە سەرھەڵدانی دەسەڵاتی سەربازی ڕەھا کرد و یارمەتی دامەزراندنی دەوڵەتی دا لەسەر بناغە دیموکراسییەکان، بەڵام سودمەندی ڕاستەقینەی درێژخایەن دی ڤالێرا بوو. مەترسیدارترین دووژمنەکانی و ھەروەھا مەترسیدارترین ھاوڕێکانی لە کاتی شەڕدا گیانیان لەدەستدابوو یان کوژرابوون. ئەمەش وای کرد کە بتوانێت لەسەر دەستکەوتەکانی کۆسگرێڤ خۆی بنیات بنێت، بەڵام تاڵیی شەڕی ناوخۆ بۆ دەیان ساڵ بەردەوام بوو و دابەشبوونی سەرەکی لە نێوان پارتی فیانا فایلی دی ڤالێرا و پارتی شین فین گەیلی کۆسگرێڤ کە لە کاتی شەڕدا قووڵتر بووەوە، ھێشتا کاریگەرییەکانی ھەیە.