شەڕی سەربەخۆییی تورکیا

شەڕی سەربەخۆییی تورکیا (بە تورکی: Kurtuluş Savaşı، ودق: 'شەڕی ڕزگاری')، کە بە «شەڕی سەربەخۆیی» یان «ھەڵمەتی نیشتمانی» ناسراوە؛ ١٩ی ئایاری ١٩١٩ – ٢٤ی تەممووزی ١٩٢٣) لە نێوان بزووتنەوەی نەتەوەیی تورکیا و سەردەستەی ھاوپەیمانان، واتە یۆنان لە بەرەی ڕۆژاوا، ئەرمینیا لە بەرەی ڕۆژھەڵات و فەڕەنسا لە بەرەی باشوور. لە چەند شارێک، ھەروەھا شانشینی یەکگرتوو و ئیتاڵیا لە قوستەنتینە (ئەستەمبوڵی ئێستا) دوای ئەوەی بەشێک لە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی داگیرکرا و دابەشکرا، دوای شکستی عوسمانییەکان لە جەنگی جیھانیی یەکەمدا. کەم ھێزی داگیرکەری بەریتانیا، فەڕەنسا و ئیتالیا جێگیر بوون یان بەشدار بوون لە ئۆپەراسیۆنەکەدا. جەنگی جیھانیی یەکەم بۆ ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیی بە واژووکردنی ئاگربەستی موودرۆس کۆتایی ھات، بەڵام ھاوپەیمانان بەردەوام بوون لە داگیرکردن و دەستبەسەرداگرتنی خاک. ھەر بۆیە سەرکردە سەربازییەکانی عوسمانی فەرمانی ھەردوو ھاوپەیمانان و حکوومەتی عوسمانییان ڕەتکردەوە بۆ خۆبەدەستەوەدان و ھەڵوەشاندنەوەی ھێزەکانیان. ئەم قەیرانە گەیشتە لووتکە کاتێک سوڵتان محەممەدی شەشەم مستەفا کەمال پاشا، ژەنەراڵێکی خاوەن ڕێز و پلە باڵای نارد بۆ ئەنادۆڵ بۆ گەڕاندنەوەی سیستەم؛ بەڵام کاتێک لەوێ بوو، بوو بە کاتالیست و سەرکردەی بەرخۆدانی ناسیۆنالیستی تورکیا لە دژی حکوومەتی عوسمانی و زلھێزەکانی ھاوپەیمانان و کەمینەکانی مەسیحی.

لە ھەوڵێکدا بۆ دووپاتکردنەوەی کۆنترۆڵی بۆشایی دەسەڵات لە ئەنادۆڵ، ھاوپەیمانان سەرۆکوەزیرانی یۆنانیان ڕازی کرد کە بیرۆکەی مێگالی زیندوو بکاتەوە و ھێزێکی لێکۆڵەر بخاتە ناو ئەنادۆڵ و ئیزمیر داگیر بکات. سوپای یۆنان لە ١٥ی ئایاری ١٩١٩ بە ئامانجی یەکخستنی ھەموو خاکە یۆنانی زمانەکان لە ئیزمیر نیشتەوە؛ کە شەڕی سەربەخۆیی تورکیای لێکەوتەوە. ڕێکخستنەکە لە ڕێگەی کۆنگرەی جۆراوجۆرەوە بووە ھۆی دامەزراندنی ئەنجومەنی نیشتمانیی گەورە (GNA) لە ئەنقەرە، کە دژە حکوومەتێک بوو بە سەرۆکایەتی مستەفا کەمال کە پێکھاتبوو لە توخمەکانی دیکەی لیژنەی یەکگرتن و پێشکەوتن. لەلایەکی دیکەوە، زلھێزەکانی ھاوپەیمانان فشاریان خستە سەر حکوومەتی عوسمانی بۆ ڕاگرتنی دەستوور و داخستنی ئەنجومەنی نوێنەران و واژووکردنی پەیمانی سیڤەر، پەیماننامەیەک کە لەبار نییە بۆ بەرژەوەندییەکانی تورک کە حکوومەتی ئەنقەرە بە نایاسایی زانی.

لەو شەڕەدا میلیشیاکانی قوەتی میللی لە باشوور ھێزەکانی فەڕەنسایان تێکشکاند و یەکەی بێ جووڵە بە سەرۆکایەتی کازم قەرەبەکر ئەرمینیایان لەگەڵ ھێزەکانی بەلشەفییەکان دابەش کرد و ئەمەش بووە ھۆی پەیمانی قەرس (تشرینی یەکەمی ١٩٢١). بەرەی ڕۆژاوای شەڕی سەربەخۆیی بە شەڕی یۆنان-تورک ناسرابوو، کە ھێزەکانی یۆنان لە سەرەتادا ڕووبەڕووی بەرخۆدانی ناڕێکخراو بوونەتەوە؛ بەڵام ڕێکخستنی میلیشیای قوەتی میللی لەلایەن عیسمەت پاشا بۆ سوپایەکی نیزامی بەرھەمی ھێنا کاتێک ھێزەکانی بزووتنەوەی نیشتمانی تورکیا لە شەڕی یەکەم و دووەمی ئینۆنو ڕووبەڕووی یۆنانییەکان بوونەتەوە؛ بەڵام سوپای یۆنان لە شەڕی کوتاھیا-ئەسکیشەھردا سەرکەوتنی بەدەستھێنا و بڕیاریاندا بەرەو بارەگاکەیان لە ئەنقەرە پایتەختی نیشتمانیی خۆیان بڕۆن، ئەمەش وای کرد ھێڵی دابینکردنیان درێژتر بێت. تورکەکان ھێرشی بەرپەرچدانەوەیان دەستپێکرد و لە ماوەی سێ ھەفتەدا ھێزەکانی یۆنانیان لە ئەنادۆڵ دەرکرد. شەڕەکە بە شێوەیەکی کاریگەر بە کۆنترۆڵکردنەوەی ئیزمیر و قەیرانی تچاناک کۆتایی ھات، کە بووە ھۆی ئاگربەستێکی دیکە لە مودانیا.

حکوومەتی پەرلەمانی تورکیا لە ئەنقەرە وەک حکوومەتی شەرعی ناسێندرا، و پەیمانی لۆزان (تەممووزی ١٩٢٣)ی واژوو کرد، کە پەیماننامەیەک لە پەیمانی سیڤەر لەبارتر بوو بۆ تورکیا. ھاوپەیمانان لە ئەنادۆڵ و تراکیای ڕۆژھەڵات کشانەوە، حکوومەتی عوسمانی ڕووخێنرا، سوڵتانییەت ھەڵوەشایەوە و ئەنجومەنی نیشتمانیی گەورەی تورکیا (کە تا ئێستاش وەک دەزگای یاسادانانی سەرەکی تورکیا دەمێنێتەوە) لە ٢٩ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٣ کۆماری تورکیای ڕاگەیاند، لەو شەڕەدا، ھەژموونی مەسیحییەکان کۆتایی ھات، ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی دابەشکرا و سوڵتانییەت ھەڵوەشایەوە، بەم شێوەیە کۆتایی ھات بە سەردەمی عوسمانی. تورکەکان بە چاکسازییەکانی ئەتاتورک دەوڵەتی نەتەوەیی عەلمانی مۆدێرن تورکیایان دامەزراند؛ و لە ٣ی ئازاری ١٩٢٤ خەلافەتی عوسمانی بە تەواوی ھەڵوەشایەوە.

پێشەکی: ٣٠ی تشرینی یەکەمی ١٩١٨ – ئایاری ١٩١٩

دۆڕانی شەڕ و ڕووخانی یەکگرتن و پێشکەوتن

سەرباری بەرگرییە سەرکەوتووەکانی عوسمانییەکان لە شەڕی گالیپۆلی و گەمارۆدان و گرتنی سوپای بەریتانیا لە کووت لە عێراق و سەرکەوتنەکانیان لە بەرەی قەوقاز لە مانگەکانی کۆتایی جەنگدا، بەڵام لە دەشتی نابلوس لەلایەن سوپای بەریتانیا لە بە سەرکردایەتی ئیدمۆند ئاللنبی لە بەرەی فەلەستین شکستیان ھێنا. دوای شکستی گرووپی سوپای یڵدرم لە ١٨ی ئەیلوولی ١٩١٨، لیمان ڤۆن ساندەرز دەستی لە فەرماندەیی کێشایەوە و سوڵتان مستەفا کەمال پاشای دەستنیشان کرد، کە ھەروەھا نازناوی فەرماندەی فەخری جەنابی سوڵتانی وەرگرت (بە تورکی: Fahrî Yâver-i Hazret-i Şehriyâri). بەڵام دیمەشق لە ١ی تشرینی یەکەمی ١٩١٨دا لەدەستچوو، دواتر لە ١٦ی تشرینی یەکەمی ١٩١٨ حەما و حومس و لە ٢٥ی تشرینی یەکەمی ١٩١٨دا حەلەب لەدەستچوو.

دوای داڕمانی بەرەی سووریا و مەقدۆنی، حکوومەتی تەلعەت پاشا لە ٨ی تشرینی یەکەمی ١٩١٨ دەستی لەکارکێشایەوە، ئەحمەد عیزەت پاشا حکوومەتێکی ئینتقالی پێکھێنا. لەگەڵ واژووکردنی ئاگربەستی موودرۆس لە ٣٠ی تشرینی یەکەمی ١٩١٨، حکوومەتی عوسمانی شکستی ڕاگەیاند. ڕۆژی ١ی ئەم مانگە لیژنەی یەکگرتن و پێشکەوتن کۆنفرانسی کۆتایی خۆی ئەنجامدا و لەوێ بڕیاری ھەڵوەشاندنەوەی حیزبەکەی دا. ھەر لەو شەودا تەلعەت و ئەنوەر و جەمال پاشا، ئەو سێ پاشایەی کە حکوومەتیان بەڕێوەبرد، ھەڵھاتن بۆ ھەندەران. لە ئەنجامی داڕمانی حیزبەکە، لێبوردنی گشتی ڕاگەیەندرا کە ڕێگە بە گەڕانەوەی ناڕازی دەربەدەر و زیندانی کراو بۆ ئەستەنبوڵ دەدا. ئەمەش ڕێگەی بە گەڕانەوەی ئەو ناڕازییە دەربەدەر و زیندانییە دا کە لەلایەن یەکێتییەکانەوە گۆشەگیری کرابوون، ھەروەھا گەڕانەوەی ڕکابەرە کۆنەکەیان، حیزبی ئازادی و ھاوپەیمانی، کە ھەر زوو ئەندامەکانی دەستیان کرد بە پاکتاوکردنی دەوڵەت لە یەکێتییەکان.

ئاگربەستی موودرۆس و لێکەوتەکانی

وتارە سەرەکییەکان: ئاگربەستی موودرۆس و داگیرکردنی ئەستەمبوڵ

لە ٣٠ی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩١٨دا ئاگربەستی موودرۆس لە نێوان ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی و ھاوپەیمانانی جەنگی جیھانیی یەکەمدا واژوو کرا، ئەمەش کۆتایی بە شەڕ و پێکدادانەکانی ناوچەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ھێنا لەکاتێکدا جەنگی جیھانی یەکەم بەرەو کۆتایی دەھات. پەیماننامەکە مافی بە ھاوپەیمانان دا کە ئەو قەڵایانە داگیر بکەن کە گەرووی داردانێل و بۆسفۆریان کۆنترۆڵ کردووە؛ مافی داگیرکردن، «لە ئەگەری ھەر تێکچوونێک»، ھەر خاکێک لە ئەگەری ئەوەی کە ھەڕەشە لە ئاسایش بکات. سۆمەرسێت ئارسەر گۆف-کاڵتۆرپ، واژووی بەریتانی لەسەر ئاگربەستی مودرۆس، ھەڵوێستی گشتی سێ لێکتێگەیشتووان ڕاگەیاند کە بەنیازی ھەڵوەشاندنەوەی حکوومەتی ئیمپراتۆرییەتیی عوسمانی نییە یان بیخاتە ژێر داگیرکاری سەربازییەوە بە 'داگیرکردنی قوستەنتینییە'. بەڵام ھەڵوەشاندنەوەی حکوومەتی عوسمانی و دابەشکردنی ئیمپراتۆرییەتیی عوسمانی لە نێوان زلھێزەکانی ھاوپەیماناندا ھەر لە سەرەتای جەنگەوە ئامانجی لێکتێگەیشتووان بووە.

لە ٦ی تشرینی دووەمدا گەرووەکە چەکداماڵی کرا. ڕۆژی دواتر ھێزی داگیرکەر بە چاناک قەڵادا تێپەڕین. لە ١٣ی تشرینی دووەمی ١٩١٨دا ٦١ کەشتی جەنگی ھاوپەیمانان گەیشتن و لەنگەریان گرت لە کەناری ئەستەنبوڵ، پشتیان بەو دەسەڵاتە بەستبوو کە بەپێی مەرجەکانی ئاگربەستەکە پێیان دراوە. لەم ھێزە دەریایییەدا ١٥ کەشتی جەنگی و ١١ کرووزەر و ٢٩ کەشتی تێکدەر و ٦ ژێردەریایی ھەبوون. لەھەمان ڕۆژدا ١١ کەشتی جەنگی تری یۆنانی چوونە ناو بۆسفۆر و کۆی گشتی کەشتییەکان گەیشتە ٧٣ کەشتی بە کۆی گشتی ٥٠ ھەزار سەرباز. لە ١٣ی تشرینی دووەمدا ٣٦٢٦ سەربازی بەلەمی لێکتێگەیشتووان لە ئەستەنبوڵ نیشتنەوە کە ٢٦١٦ سەربازی بەریتانی و ٥٤٠ فەڕەنسی و ٤٧٠ ئیتاڵی بوون. لە ١٤ی ئەم مانگەدا، ھێزە یەکگرتووەکانی فەڕەنسا و یۆنان شارۆچکەی ئوزونکۆپرۆیان لە ڕۆژھەڵاتی تراکیا و تەوەرەکەی شەمەندەفەر تا وێستگەی شەمەندەفەری حەمیدکۆی لە نزیک شاری چاتالکا لە جەرگەی ئەستەنبوڵ داگیرکرد. پاشان ھاوپەیمانان لە مانگەکانی دواتردا شەپۆلێکی دەستبەسەرداگرتنیان دەستپێکرد. لە ١ی کانوونی یەکەمدا، ھێزەکانی بەریتانیا کە لە سووریا جێگیر بوون، کیلیس، مەرعەش، ڕحا و ئەلبیرەیان داگیرکرد. لە مانگی کانوونی یەکەمدا ھێزەکانی فەڕەنسا دەستیان کرد بە دەستبەسەرداگرتنی زەوییە عوسمانییەکان، لەوانە شارەکانی ئەنتاکیا، مێرسین، تەرتووس، جەیھان، ئادانا، عوسمانییە و ئیسلاحییە. لەکاتێکدا ھێزەکانی فەڕەنسا ھێز و بەلەمی چەکداری خۆیان ڕەوانەی بەندەرەکانی زۆنگوڵداک و قەرەدەنیز ئێرێگلی دەریای ڕەش کە ناوچەیەکی گەورەی کانی خەڵووزە لە تورکیا. بەرەنگاربوونەوەی داگیرکاری لە دۆرتیۆل لە دژی فەڕەنسییەکان لە ١٩ی کانوونی یەکەمی ١٩١٨ دەستی پێکرد، ئەمەش دوای ئەو ڕێکارانەی کە محەممەد جافوچ (ڕەقیب محەممەد) ئەنجامیدا.

دانوستان بۆ دابەشکردنی ئیمپراتۆرییەتیی عوسمانی

لە ١٩ی کانوونی دووەمی ١٩١٩ یەکەمین کۆبوونەوەی کۆنفرانسی ئاشتیی پاریس بەڕێوەچوو. ئەمە کۆبوونەوەی زلھێزەکانی ھاوپەیمانان بوو کە مەرجی ئاشتییان بۆ زلھێزە ناوەندییە دۆڕاوەکان دانا، لەوانەش ئیمپراتۆرییەتیی عوسمانی. کۆمیسیۆنی ھاوپەیمانان بۆ دەوڵەتان لە تورکیا وەک ھەیئەیەکی تایبەتی کۆنفرانسی پاریس دامەزرا بۆ بەدواداچوون بۆ ئەو پەیماننامە نھێنیانەی کە لایەنەکان لە نێوان ساڵانی ١٩١٥ بۆ ١٩١٧ واژوویان کردبوو. ئەمەش ئەوەیە کە دەیڤید لۆید جۆرج سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا بەڵێنی بە سەرۆکوەزیرانی یۆنان ئەلفتێریۆس ڤینیزێلۆس دابوو. ئیتاڵیا بەپێی پەیمانی سانت جان دی مۆرین بەدوای کۆنترۆڵی بەشی باشووری ئەنادۆڵدا بوو. پێشبینی دەکرا فەڕەنسا کۆنترۆڵی خەتای و لوبنان و سووریا بکات، ھەروەھا دەیویست بە پشتبەستن بە ڕێککەوتنی سایکس پیکۆ بەشێک لە باشووری ڕۆژھەڵاتی ئەنادۆڵ کۆنترۆڵ بکات. فەڕەنسا ڕێککەوتننامەی فەڕەنسا و ئەرمەنی واژوو کرد و بەڵێنی دا کە دەوڵەتی ئەرمەنی لە ناوچەی دەریای ناوەڕاست دابمەزرێنێت لە بەرامبەر پێکھێنانی لەشکری فەڕەنسی- ئەرمەن.

لە کۆنفرانسی ئاشتی پاریسدا داواکارییەکان بۆ ئەنادۆڵی ڕۆژاوا لە نێوان شاندەکانی یۆنان و ئیتاڵیا چڕتر بووەوە، ئەمەش وای کرد یۆنان کەشتییەکی دەریایی لە ئیزمیر بنیشێنێتەوە و وەفدی ئیتاڵیاش لە دانوستانەکانی ئاشتی کشایەوە. لە ٣٠ی نیساندا ئیتاڵیا وەڵامی بیرۆکەی ئەگەری یەکخستنی ڕۆژاوای ئەنادۆڵی دایەوە بە ناردنی کەشتییەکی جەنگی بۆ سمیرنا وەک نیشاندانی ھێز لە دژی ھەڵمەتی یۆنان. ھەروەھا ھێزێکی گەورەی ئیتاڵیا لە ئەنتاڵیا نیشتەوە. بە ئامادەنەبوونی شاندی ئیتاڵیا لە دانوستانەکانی ئاشتی پاریس، بەریتانیا توانی کاریگەری لەسەر فەڕەنسا لە بەرژەوەندی یۆنان دروست بکات و دواتر کۆنفرانسەکە ڕێگەی دا بە نیشتنەوەی سەربازانی یۆنان لە ئەنادۆڵ. لە سەرەتای مانگی ئایاری ساڵی ١٩١٩ کۆنفرانس ڕاگەیاندنی پەیمانی ئاشتی تورکیی بۆ کاتێکی نادیار دواخست.

نیشتنەوەی یۆنانی لە ئیزمیر

وتاری سەرەکی: نیشتنەوەی یۆنانی لە ئیزمیر

سەربازانی یۆنان لە شەقامی کەنار دەریای ئیزمیر، مانگی ئایاری ساڵی ١٩١٩ نماییش دەکەن

بیرۆکەی داگیرکردنی ئیزمیر لە ناوەڕاستی شوباتی ساڵی ١٩١٩ لەلایەن سەرۆکوەزیرانی بەریتانیا لۆید جۆرج لەسەر پێشنیازی سەرۆکوەزیرانی یۆنان ڤێنیزێلۆس خرایە ڕوو. داگیرکردنی ئیزمیر لە ئەنجامی بڕیارێک بوو کە کۆنفرانسی ئاشتی پاریس دوای جەنگی جیھانی یەکەم درا، ویڵسن سەرۆکی ئەمریکا سەرەتا بە توندی دژی ئەم پێشنیازە بوو؛ بەڵام لە ڕووداوەکەی ٢٥ی ئازاردا ھەڵوێستێکی نەرمتری گرتەبەر. لە ٧ی ئایاردا شانشینی یەکگرتوو و ئەمریکا و فەرەنسا ڕێککەوتن لەسەر ناردنی ھێزی دەریایی یۆنان بۆ ئیزمیر. پاشان ھەڵمەتی یۆنانییەکان لە ئەنادۆڵی ڕۆژاوا لە ١٥ی ئایاری ١٩١٩ دەستی پێکرد و ھێزەکانی یۆنان لە ئیزمیر نیشتنەوە. سوپای عوسمانی لە ئیزمیر ڕۆژێک پێشوەخت ئاگاداری داگیرکارییەکەی بوو، بۆیە ھێزەکانی عوسمانی لەو ناوچەیە بێچالاک بوون و خۆیان ڕادەستی یۆنانییەکان کرد. ئەم ڕۆژە بە دانیشتووانی موسڵمانی شارەکە دیاری دەکرێت، بەو پێیەی حەسەن تەحسین «یەکەم تەقە»ی ئاراستەی ئاڵا ھەڵگری یۆنان کرد کە لە پێشەنگی ھێزەکانی یۆنان بوو، ھەروەھا تیرۆرکردنی عەقید فەتحی بەگ بە ڕمێک دوای ئەوەی ڕەتیکردەوە ھاوار بکات «زیتۆ ڤێنیزێلۆس» (بژی ڤێنیزێلۆس)، ھەروەھا کوشتن و بریندارکردنی تورکە بێ چەکەکان سەربازانی سەربازگەی سەرەکی شارەکە، ھەروەھا کوژرانی نێوان ٣٠٠ بۆ ٤٠٠ ھاووڵاتی مەدەنی. پاشان ھێزەکانی یۆنان لە ئیزمیرەوە جووڵەیان پێکرا بەرەو شارۆچکەکانی نیمچەدوورگەی کارابوروون وەک سەلجووق کە ١٠٠ کیلۆمەتر لە باشووری ئیزمیرەوە دوورە لە شوێنێکی سەرەکیدا کە ڕووی لە دۆڵی بەپیتی ڕووباری کوچووک مێندەرێس کردووە، و لە باکوورەوە بەرەو مێنێمەن. زۆرێک لە سەربازانی عوسمانی لە ئیزمیر بەشدارییان لە بزووتنەوەی نەتەوەیی تورکیای سەرھەڵدراو کرد. لەم نێوەندەدا کۆمەڵێک یۆنانی عوسمانی میلیشیای ناسیۆنالیستی یۆنانییان لە سنوورەکانی عوسمانی پێکھێنا.

جگە لە ئیزمیر و ئەیوالیق، کەنارەکانی نێوان ئەو دوو شارە، نیمچە دوورگەی چەشمە و ناوچەکانی ناوەوە لە ئیزمیرەوە تا بەلکافیش داگیرکرابوون. دوای کردنەوەی ئەنجومەنی گەورەی نیشتمانی لە ئەنقەرە لە ٢٣ی نیسانی ١٩٢٠، سوپای یۆنان لە ئیزمیرەوە گواسترایەوە و شارەکانی مانیسا، ئوشاک، دەنیزلی، بالیکەسیر و تەنانەت بورسایان داگیرکرد کە بڕیار بوو بەپێی پەیمانی سیڤەر لەژێر دەسەڵاتی ئیتاڵیادا بن. ھەر لەبەر ئەم ھۆکارە ئیتاڵیا کە لەگەڵ یۆنان لە ململانێدا بوو، لە کاتی شەڕی سەربەخۆیی دوای ئەم لەشکرکێشییە پشتیوانی لە حکوومەتی ئەنقەرە کرد و ھاوکاری سەربازیی کرد.

ڕێکخستنی بزووتنەوەی نەتەوەیی تورک: ئایاری ١٩١٩ – کانوونی دووەمی ١٩٢٠

ھاوپەیمانان سەرەڕای ئاگربەستەکە بەردەوام بوون لە داگیرکردنی ناوچەکانی ئیمپراتۆرییەتیی عوسمانی، بۆیە سەرکردەکانی عوسمانی دەستیان کرد بە ڕەتکردنەوەی داماڵینی ھێزەکان و ئامادەکاری بۆ نوێبوونەوەی ململانێ. مووسڵ و دەوروبەری ھێشتا لەژێر کۆنترۆڵی ھێزەکانی تورکدا بوو بە سەرۆکایەتی عەلی ئیحسان سابیس پاشا. ھێزەکانی بەریتانیا داوایان کرد مووسڵ بە جێبھێڵێت و بانگەشەی ئەوەیان کرد کە ھاووڵاتیانی مەدەنی مەسیحی لە مووسڵ و زاخۆ بەکۆمەڵ دەکوژرێن. عەلی ئیحسان سابیس پاشا ئەم داوایەی ڕەتکردەوە، دوای ئەوەی حکوومەتی ئەستەنبوڵ فەرمانی دا: «مووسڵ بەجێبھێڵن و بکشێنەوە بۆ نوسەیبین». سەربازانی بەریتانیا بەبێ بەرەنگاری چوونە ناو مووسڵ. لە میحوەری سووریا و دیمەشق، گرووپی سوپای یەڵدرم بە سەرۆکایەتی مستەفا کەمال، بۆ ئەوەی زیانی زیاتریان لێ نەکەوێتەوە، پاش پچڕانی ھێڵەکانی دابینکردنی ھێڵی ئاسن، بەرەو دەدەنە و ناوچەی سیلیسیا کشایەوە. پاشان لە ئیستەنبوڵەوە فەرمان بۆ مستەفا کەمال پاشا ھات کە دەڤەری چوکرۆڤا چۆڵ بکات، بەڵام کەمال پاشا ئەدەنەی چۆڵ نەکرد و بەرەنگاری ئەو فەرمانە بووەوە و بەپێی مەرجەکانی ئاگربەست نایاسایییە لە تەلەگرامەکانیدا بۆ وەزارەتی جەنگ. کاتێک وەزارەتی جەنگ بانگھێشتی کرد، بەشێک لە چەکەکانی سوپا بەسەر خەڵکی ناوچەکەدا دابەش کرد بۆ ئەوەی نەکەوێتە دەستی دووژمن. ھەندێک چەک لەلایەن ئەندامانی پێکھاتەی تایبەتەوە بۆ بەرەی سەلامەتتری ڕۆژھەڵات گواسترانەوە بۆ بەکارھێنانی لە بەرەنگاربوونەوەی دووژمن لە ئەنادۆڵ. زۆرێک لە بەرپرسانی عوسمانی بەشدارییان لە ھەوڵەکاندا کرد بۆ شاردنەوەی وردەکارییەکانی بزووتنەوەی سەربەخۆیی گەشەسەندوو کە لە سەرانسەری ئەنادۆڵدا بڵاوبووەوە لە دەسەڵاتدارانی داگیرکەر. ئەو تەقەمەنیانەی کە لەلایەن ھاوپەیمانانەوە دەستی بەسەردا گیرابوو، بە نھێنی لە قوستەنتینییە بۆ ناوەڕاستی ئەنادۆڵ بە قاچاخ دەھێنران، لەگەڵ ئەفسەرانی عوسمانی کە بە تامەزرۆیییەوە بەرەنگاری ھەر جۆرە دابەشکردنێکی خاکی عوسمانییەکان بوون. ئەم ئۆپەراسیۆنانە لەلایەن ڕێکخراوی نھێنی قەرەکۆل جەمیێتییەوە (بە تورکی: Karakol Cemiyeti)‏ بۆ پووچەڵکردنەوەی داواکارییەکانی ھاوپەیمانان لە ڕێگەی بەرخۆدانی نەرێ و چالاکەوە ئەنجامدرا.

دوای ئەوەی مستەفا کەمال پاشا چووە ئەستەنبوڵ، عەلی فوئاد پاشا فەرماندەیی سوپای بیستەمی گرتە دەست و دەستی کرد بە ئامادەکاری بۆ شەڕی سەربەخۆیی بە گواستنەوەی سوپا و کەلوپەلەکانی سەرەتا بۆ شاری کۆنیا و دواتر بۆ ئەنقەرە بۆ کۆکردنەوەی بەرخۆدان وەک گرووپی چەرکەسی چەرکەس ئیتێم. لەم نێوەندەدا کازم قەرەبەکر پاشا خۆی لە ھەڵوەشاندنەوەی فەیلەقی پازدەھەمی خۆی بەدوور گرت و لە ئەرزەڕۆم بۆ ئامادەی شەڕ ھێشتییەوە. سەرکردەکانی دیکە دەستیان کرد بە ڕەتکردنەوەی فەرمانەکانی حکوومەتی عوسمانی و زلھێزەکانی ھاوپەیمانان. سوڵتان مستەفا کەمال پاشا بە ھاندانی قەرەبەکر و ئیدمۆند ئاللنبی، لە ٣٠ی نیسانی ١٩١٩دا وەک پشکنەری نۆیەمی ھێزەکانی سوپا بۆ ڕێکخستنەوەی یەکە سەربازییەکانی عوسمانی کە مابوونەوە و باشترکردنی ئاسایشی ناوخۆی وڵاتەکەی دەستنیشانکرد. کەمال پاشا پێشتر ئامادە نەبوو ببێتە فەرماندەی سوپای شەشەم کە بنکەکەی لە نوسەیبین بوو. بە گوتەی لۆرد کینرۆس، مستەفا کەمال پاشا، لە ڕێگەی یاریکردن و ھاوکاری دۆست و ھاوسۆزەکانی، تا ڕادەیەک بووە پشکنەر بۆ ھەموو ھێزەکانی عوسمانی لە ئەنادۆڵ، و ئەرکی سەرپەرشتیکردنی ھەڵوەشاندنەوەی ئەو ھێزە عوسمانییانەی کە ماونەتەوە. ئەو و تاقمەکەی بە وردی ھەڵبژێردراوەکەی ئێوارەی ١٦ی ئایاری ١٩١٩ بە کەشتی ھەڵمی کۆنی ئێس ئێس بندیرما لە ئەستەنبوڵەوە بەڕێکەوتن و بەرەو سامسون بەڕێکەوتن.

خەبات بۆ دەسەڵاتی دادوەری: کانوونی دووەمی ١٩٢٠ – کانوونی دووەمی ١٩٢١

دوایین پەرلەمانی عوسمانی

لە ١٢ی کانوونی دووەمی ١٩٢٠، دوایین دانیشتنی پەرلەمانی عوسمانی لە پایتەخت بەڕێوەچوو. سەرەتا نامەکەی سوڵتان پێشکەش کرا، دواتر تەلەگرامێکی (برووسکە) مستەفا کەمال، کە ئیدیعای ئەوەی نیشاندا کە حکوومەتی شەرعی تورکیا لە ئەنقەرەیە بەناوی لیژنەی نوێنەرانەوە.

فەلاح وەتەن کاری کرد بۆ ئەوەی ئەو بڕیارانەی لە کۆنگرەی ئەرزەڕووم و کۆنگرەی سیڤاس درابوون، دانیان پێدا بنرێت. ئینگلیزەکان دەستیان کرد بە ھەستکردن بەوەی کە حکوومەتی ھەڵبژێردراوی عوسمانی کەمتر ھاوکار دەبێت لەگەڵ ھاوپەیمانان و خاوەن بیری سەربەخۆیە و ھەموو ھەوڵێک بۆ سەرکوتکردنی ناسیۆنالیستەکان ناکات.

لە ٢٨ی کانوونی دووەم، جێگرەکان بە نھێنی کۆبوونەوە بۆ تێپەڕاندنی میساقی نیشتمانی. ھەروەھا پێشنیاز کرا بۆ ھەڵبژاردنی مستەفا کەمال بۆ سەرۆکی ئەو وڵاتە، بەڵام بەھۆی دڵنیابوون لەوەی کە ئینگلیزەکان مەجلیسەکە تێکدەدەن، دواخرا. چونکە بە زۆر پەرلەمان ھەڵدەوەشێننەوە بۆ ئەوەی بە ھەر شێوەیەک بێت میساقی نیشتمانی تێپەڕێنن. ئەم ڕێککەوتنە شەش بنەمای پەسەند کرد: بانگەوازی چارەنووس، ئاسایشی پایتەخت، کردنەوەی گەرووەکان و ھەڵوەشاندنەوەی ئیمتیازەکان. لە ڕاستیدا پەیمانی نیشتمانی چەمکە ناسیۆنالیستەکانی بەھێزتر کرد کە لەگەڵ پلانەکانی ھاوپەیمانان ناکۆک بوون.

گواستنەوە لە داگیرکاری دیفاکتۆ بۆ داگیرکاری یاسایی

بزووتنەوەی نەتەوەیی کە پەرلەمانی عوسمانی ڕازی کرد بە ڕاگەیاندنی میساقی نیشتمانی دژ بە ھاوپەیمانانی داگیرکەر، وای لە حکوومەتی بەریتانیا کرد ڕێوشوێن بگرێتەبەر بۆ کۆتاییھێنان بە ھیواکانی ناسیۆنالیزمی تورک. بڕیاریان دا بە شێوەیەکی سیستماتیکی تورکیا بخەنە ژێر دەسەڵاتی خۆیانەوە. پلانەکە بریتی بوو لە ھەڵوەشاندنەوەی دامودەزگاکانی حکوومەتی تورکیا، لە ئەستەنبوڵەوە دەست پێدەکات و قووڵتر بچێتە ناو ئەنادۆڵەوە. بزووتنەوەی نەتەوەیی مستەفا کەمال وەک کێشەی سەرەکی سەیر دەکرا. وەزارەتی دەرەوە پلانێکی ھاوشێوەی داڕشت کە پێشتر بۆ بەڕێوەبردنی ڕاپەڕینی عەرەب بەکاری ھێنابوو؛ بەڵام ئەمجارە سەرچاوەکان ئاراستەی سەرکردەکانی جەنگی وەک ئەحمەد ئەنزاڤور دەکرێن. بڕیار بوو ئەنادۆڵ بخرێتە ژێر کۆنترۆڵی حکوومەتە مەسیحییەکانەوە. ئەم سیاسەتە ئامانجی ھەڵوەشاندنەوەی دەسەڵات بوو لە ئەنادۆڵ بە جیاکردنەوەی سوڵتان و حکوومەتەکەی و گۆڕینی مەسیحییەکان (یۆنان و کۆماری ئەرمینیا و ئەرمەنەکانی کیلیسیا) دژی موسڵمانان.

شەوی ١٥ی ئازار ھێزەکانی بەریتانیا دەستیان کرد بە داگیرکردنی باڵەخانە سەرەکییەکان و دەستگیرکردنی ناسیۆنالیستە تورکەکان. لە قوتابخانەی مۆسیقای سەربازیدا بەرخۆدان ھەبوو. لانیکەم دە خوێندکار گیانیان لەدەستداوە، بەڵام ژمارەی کوژراوانی فەرمی نادیارە. ئینگلیزەکان سەرکردەکانی بزووتنەوەی نەتەوەیی تورکیایان دەستگیرکرد کە پاڵپشتی کەمال و زۆرێک لە سەندیکاکانی پێشوویان دەکرد. بردرانە ماڵتا و لەوێ بە دەربەدەرانی ماڵتا ناسران.

مستەفا کەمال ئامادە بوو بۆ ئەو ھەنگاوە. ناوبراو ئاگاداری سەرجەم ڕێکخراوە ناسیۆنالیستەکانی کرد لە دەرکردنی لێدوانی چەواشەکارانە لە پایتەختەوە. ھۆشداریشی دا کە تاکە ڕێگە بۆ ڕاگرتنی ئینگلیزەکان ڕێکخستنی ناڕەزایەتییە. ناوبراو گوتی: «میللەتی تورکیا ئەمڕۆ داوا دەکرێت بەرگری لە توانای خۆی بۆ شارستانییەتی و مافی ژیان و سەربەخۆیی - و ھەموو داھاتووی خۆی بکات». مستەفا کەمال بە شێوەیەکی بەرفراوان ئاگاداری ڕاپەڕینی عەرەب و دەستێوەردانی بەریتانیا بوو. توانی ھەنگاوێک لە پێش وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا بمێنێتەوە. ئەمەش - جگە لە تواناکانی تری - دەسەڵاتێکی گەورەی بە مستەفا کەمال لە نێو شۆڕشگێڕەکاندا بەخشی.

لە ١٨ی ئازاردا ئەنجومەنی نوێنەران دەستگیرکردنی پێنج ئەندامی خۆی بە قبوڵنەکراو ناساند و خۆی ھەڵوەشاندەوە. محەممەدی شەشەم ئەمەی پشتڕاستکردەوە و کۆتایی ھاتنی دەسەڵاتی پاشایەتی دەستووری دووەم و گەڕانەوەی بۆ حوکمڕانی ڕەھای ڕاگەیاند. نمایشی ھێزی ئینگلیز سوڵتانی کردە بووکەڵەی خۆیان و تاکە دەسەڵاتی سیاسی خۆیان. سوڵتان پشتی بە دەسەڵاتی بەریتانیا بەستبوو بۆ پاراستنی ئەوەی لە سوڵتانییەتەکەی مابووەوە؛ بەڵام ئەمە شەرعییەتی بە مستەفا کەمال بەخشی کە ببێتە سەرکردەی دیفاکتۆی بەرخۆدانی نەتەوەیی لە دژی زلھێزەکانی ھاوپەیمانان.

بە داخستنی پەرلەمانی ھەڵبژێردراو و کۆتاییھێنان بە دەستوور و داگیرکردنی پایتەخت؛ تەنھا شتێک کە بۆ حکوومەت مابووەوە، سوڵتان و ئەنجومەنی وەزیرانی و ئەنجومەنە دیارە دەستنیشانکراوەکەی بوو.

سەرچاوەکان

بەشداربووانی ویکیپیدیا، «حرب الاستقلال التركية»، ویکیپیدیای عەرەبی. سەردان لە ٢٨ی نیسانی ٢٠٢٥.