شەقڵاوە

شەقڵاوە Shaqlawa
قەزا
شەقامێکی شاری شەقڵاوە
وڵات	عێراق
ھەرێمی فێدراڵ	ھەرێمی کوردستان
پارێزگا	ھەولێر
قەزا	ناوەندی قەزای شەقڵاوە
بەرزایی	١٠٦٦ مەتر (٣٬٤٩٧ پێ)
ژمارەی دانیشتووان  (٢٠١٨)
• سەرجەم	٢٥٫٥٠٠

شەقڵاوە (بەکوردیی بەدرخانی Şeqlawe) ناوەندی قەزای شەقڵاوەیە و لە سەردەمی دەستەڵاتی عوسمانییەکان کراوە بە ناحیە و یەکەم بەڕێوەبەری ناحیەش «شەفیقە فەندی» بووە ، لە ساڵی ١٩٥٢ کراوە بە قەزا ، یەکەم قائیمقامیش «شاکر فەتاح» بووە. سەر بە پارێزگای ھەولێرە و کەوتووەتە بەشی باکووری رۆژھەڵاتی ھەولێر و ٥٠ کم لێیەوە دوورە، زۆربەی دانیشتووانەکەی لە ھۆزی خۆشناون ، پێکھاتەی خەڵکی شەقڵاوه موسڵمان و مەسیحین، جاران جوولەکە‌شی لێ بووە ، دواتر بەرەو ئیسرائیل کۆچیان کردووە.

ناو

سەرچاوەی ناوی شەقڵاوە تا ئێستا یەکلا نەبووەتەوە، کۆنترین سەرچاوەش کەوا ناوی شەقڵاوەی تێدا ھاتبێ (معجم البلدان)ی یاقووتی حەمەوییە. لە ساڵی ١٢٢٨ز یان ٦٢٦ی کۆچی کە بە (شقلاباذ) ناوی ھێناوە و دەلێ :(بفتح شين وسکون القاف، قرية کبيرة مليحة في لحف الجبل المطل على اربل ذات کروم کثيرة، و بساتين وافرة، ينقل عنبها الی اربل العام بطولە فيکفيهم، بينها و بين اربل ثمانية فراسخ)، واتا : گوندێکی گەورە و دڵگرە لە بناری ئەو چیایەی بەسەر ھەولێر درێژ بووەتەوە، مێوی زۆرە، باخی بەرفراوانی ھەیە، ترێیەکەی بە درێژایی ساڵ بۆ ھەولێر دەگوێزرێتەوە کە بەشیان دەکات، مەودای ھەتا ھەولێر ٨ قۆناغە.

لە چەندین سەرچاوەی تریشدا ناوی شەقڵاوە ھاتووە و ئەوەی لەمەڕ چۆنیەتی ناولێنانی ھاتووە ھەمووی بە بۆچوونی نووسەرەکانیان بۆچوونی کەسانی ترن، ھەندێکیان پێیان وایە لە شەقبوونی ئەو دۆلە ھاتووە کە شەقڵاوەی تێدا دروست بووە، کە لە نێوان چیای سەفین و بەرزایی سۆرک دروست بووە ، ھەندێکی تر پێیان وایە کە ئەم ناوە لە شاقوڵی بەگ وەرگیرابێ کە لە سەردەمی سلێمانی قانوونی حوکمڕانیی ئەو ناوچەیەی کردووە؛ مەلا جەمیل ڕۆژبەیانیش پێیوایە لە یەکگرتنی ھەردوو وشەی (شەقڵ) و (ئاوا) ھاتووە ، بە مانای ئاوەدان بە دار، شاماشە میخایل دەڵێ ھەر شەقاوەک ئاوە، بە ھەر حاڵ ، بەڵام تا ئێستا بۆچوونەکەی مەلا جەمیل لە ھەموویان زیاتر لە ڕاستیەوە نزیکە، چونکە خەڵکی ناوچەکە بە داریان گوتووە (شەقرا) و (ئاوا)ش بۆ زۆر شوێنی تر بووەتە پاشگر کە مانای ئاوەدانی دەبەخشیت، ئێستاش خەڵکی ناوچەکە دەڵێن (شەقراوە) نەک (شەقڵاوە).

مێژوو

وێنەیەکی شەقڵاوە، لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەم.

شەقڵاوە مێژووی دروستبوونی دیار نییە ، بەڵام شوێن دەستی مرۆڤ و دۆزینەوەی شوێنەوار و کەلوپەلی کۆن بەڵگەی ئاوەدانییەکی کۆن و بەردەوامی ژیانی مرۆڤن لەم ناوچەیەدا ، ھەروەک لە گرد و دۆلەکانی چیای سەفین دەیان نموونەی دیار و زیندوو ھەن ، دێرترینیان ئەشکەوتی شێخ و سورەحمان (مار ڕەبەن بویا) و ئەشکەوتی کۆتران و کونە پیسک و بەردی کونتی و دەنگارە‌ن ، بەلام تا ئێستا لە ڕووی شوێنەوارناسییەوە بایەخیان پێنەدراوە.

سروشت و گەشتیاری

شەقڵاوە بەھۆی سروشتی ڕەنگین و ھەوای فێنک و سازگاری، بووەتە گەورەترین ھاوینەھەواری کوردستان و عێراق. ساڵانە سەدان ھەزار میوان ڕووی تێدەکات. لە ڕووی ئابوورییەوە، بزاڤی گەشتیاری سەرچاوەی داھاتنی بەشێکی زۆری خەڵکی کاسبکاری شەقڵاوەیە، خەڵک و کەرتی تایبەت زیاتر بایەخیان بە لایەنی گەشتیاری داوە، کاریگەری ئەو بوارە بەسەر لایەنەکانی دیکەی ژیانی خەڵکی شارەکە ڕەنگی داوەتەوە، بۆیە شەقڵاوە ھەردەم بیری نەتەوایەتی و ڕۆشنبیری کراوەتربووە ، شەقڵاوە شاری ئارامبەخش و بەیەکەوە ژیانی نەتەوە و ئایتریاکان بووە، ژیان لە شەقڵاوە ڕێچکەیەکی ھاوبەشی ھەیە ، ھەموو لایەک بەڕێزەوە بەرامبەر بە پیرۆزیەکانی یەکدی رەفتاریان کردووە ، بە ڕاددەیەک چەندین مەزاری ‌ھاوبەش لە نێوان موسڵمان و مەسیحیەکان ھەیە کە ھەر دوولا بە پیرۆزی دەزانن، بۆ نموونە مەزاری شێخ وسورەحمان ھەمان مەزاری مار ڕەبەن بویای مەسیحیەکانە ، ئەوان زیاتر بەیەخیان پێداوە و ساڵانە لە رۆژی ھەینی ھەفتەی دووەمی پاش جەژنی (القيامه‌) لە ھەموو بەشەکانی تری کوردستان و عێراق مەسیحییەکان بۆ پیرۆزکردنی یادی ڕەبەن بێری سەردانی ئەو مەزارە دەکەن.

کانیاوەکان

1. کانی دەنگارە : کەوتۆتە دۆڵی دەنگارە ، وشەی دەنگارە لە ( دەنگ – گارە ) ھاتووە ، واتە دەنگ و گارەگار ، خەڵکی کۆنی ئەو گەڕەکە ( ئەو گەڕەکە لە ساڵی ١٩٧٩ (استملاک) کراو خانووەکان تێکدران ) دەڵێن لە شەوانی بەھاراندا لەبەر ئەو کانیاوە خەڵک خەوی لێنەدەکەوت ، چونکە ‌ئاوێکی زۆری لێھەڵدەقوڵا و شەپۆلی دەدا ، ڕوبارێکی لەبەر دەڕۆیشت ..
2. کانی مزگەوتی گەورە : دەکەوێتە ناو مزگەوتی گەورەی شەقڵاوە ، ڕێڕەوی سەرچاوەی کانیاوەکە لاگەڵ کانیدەنگارە تێکەڵ ئاوێکی زۆری لەبەر دەڕوا ، جاران لە وەرزی ھاویندا باخەکانی نزیک مزگەوت و گەڕەکەکانی گیرە و خەندۆتکانی پێ بەراو دەکرا ، چەند جارێک وشکی کردووە ، بەڵام ئێستاش ئاوی تێدایە .
3. کانی سەقاو : ھەمان ڕێڕەوی سەرچاوەی دەنگارەو کانیمزگەوتە ( سی مەترێک) لە دامێنی کانیمزگەوتی گەورەیە ، جاران کانیاوێکی تایبەت بوو بە ژنان ، بۆ کۆرکردن پێداویستییەکانیان بەکاریان دەھێنا ، بە پەرژین دەورەدرابوو ، دواتر سەکۆ و ئاودەت و حەمامی بە شێوازێکی نوێ بۆ دروستکرا ، ئێستاش شوێنەکە ماوە بەڵام بەکارناھێنرێت.
4. کانی شێخ سەید : دەکەوێتە باخەکانی گەڕەکی بێترمە ( دووسەد مەترێک )لەسەرچاوەی ئاوی بێترمە دوورە ئێستاش ئاوەکەی ماوە ، جاران ئاوێکی زۆری لەبەر دەڕۆیشت ، جگه لە خواردنەوە، بۆ بەراوکردنی چەندین باخیش سوودی لی وەردەگیرا.
5. کانی بێترمە : لەبەر ئەوەی کەوتۆتە گەڕەکی بێترمە ئەم ناوەی لێنراوە ، دوای دەستکاری کردنی سەرچاوەی ئاوەکە بە مەبستی بەرفراونکردنی شەقامی سەرەکی نێوان ( شەقڵاوە - ھیران ) شێوا ، جاران ئاوێکی زۆرو دیمەنێکی جوانی ھەبوو ، لەبەھار و ھاویندا شوێنی سەیرانگاو دواتریش دوو گازینۆی لە دەوروبەریدا دروستکرابوون ، ئەو کانیاوە چەند جارێک وشکی کردووە ، بەڵام ئاوەکە بەشی بەراوکردنی باخچەکانی بێترمەی دەکرد.
6. ناوەنجی : تا ئێستاش ئاوێکی زۆری لەبەر دھڕوات ، ئاوەکە بە دیوەخانی ماڵی سالی بەگ و میرانی عوسمان بەگ تێدەپەڕێت ، دار چنارێکی زۆری لەبەر ڕواوە ، دار چنارێکی ھەیە تەمەنی بە زیاتر لە (٧٠٠) ساڵ مەزەندە دەکرێت.
7. کانی خمان : ئەو کانیاوە دەکەوێتە بەر دۆڵی شێخ وسورەحمان ( مار رەبەن بویا) بۆیە پێی دەگوترێ کانی خمان چونکە جاران جوولەکەکان کاری خم کردنیان لەسەر ئەو کانیاوە ئەنجام دەدا .
8. کانی ئاغان :دەکەوێتە سەرەتای بەشی ڕۆژئاوای شەقڵاوە ، نزیک (دارنمرە٩ پەیکەری کاوێس ئاغای ئێستا ، جاران ئەو بەشە گەڕەکی بەگزادەکان بووە و جگە لەمان خەڵکی دیکە کەمتر چوونەتە سەر ئەو کانیاوە دوای بەرفراوانکردنی شەقام سەرچاوەی ئاوەکە تێکچوو و ، دواتر وشکی کردووە .
9. کانی مزگەوت ، ئاوێکی زۆری لەبەر دەڕوا ، جاران شوێنێک بۆ نوێژکردن (تات) لەسەر کانیاوەکە دروستکرابوو ، خەڵک نوێژیان لەسەر دەکرد ، بۆیە ئەم ناوەی لێنراوە ، دوای چاککردنی سەرچاوەی کانیاوەکە ، دوو بۆڕیی (٤) ئینجی تێگیراوە ، ئێستا کانی( جۆت بەلووعە)شی پێدەڵێن.
10. سارەکۆز : کەوتۆتە یەکێک لە باخچەکانی گەڕەکی ( چۆمی خینێ ) ، نزیک (ئوتێلی خانزاد )ی ئێستا ، ئاوێکی سازگاری ھەیەو لەبەری دەڕوات، ئەو باخە وەک سەیرانگایەک لە وەرزی ھاویناندا داڵدەی گەشتیارانە .
11. دەرماناوە : دەکەوێتە دامێن گردی شینکان ، ئاوەکەی تام و بۆنێکی ناخۆشی ھەیە، ئاوەکەی کانزاییە ، خەڵک بۆ چارەسەری نەخۆشیەکانی پێست بەکاریان ھێناوە، بۆیە ئەم ناوەی لێنراوە، چونکە ئاوەکەی دەرمان بووە .
12. کانی گڕوو : دەکەوێتە ناو بخچەکانی گەڕەکی (بەرئاشی) دامێن ( ھەوارگەی سەفین) ی ئێستا، ئاوەکەی کانزاییەو بە کەڵکی خواردنەوە نایێت ، ئەو ئاوە ئێستاش خەڵک بۆ چارەسەری نەخۆشیەکانی پێست باکاری دێنن.
13. بێقۆن : ئەم کانیاوە کەوتۆتە گەڕەکی زێوەر، نزیک ئوتێلی شەقڵاوەی گەشتیاری ئێستا، ئاوێکی زۆری لەبەر رۆیشتووە و بەشی بەراوکردنی.

سەرچاوە

• [١]
• کتێبی «معجم البلدان»ی «یاقووتی حەمەوی»، لە ساڵی ٦٢٦ی کۆچیدا نووسراوه.