بۆ ناوەڕۆک بازبدە

شیزۆفرێنیا

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
نووسراوەی کەسێکی تووشبوو بە شیزۆفرێنیا

شیزۆفرێنیا یان سکیزۆفرێنیا جۆرێکی پەشێویی دەروونییە کە دەبێتە ھۆی لەکار کەوتنی ڕەوتی ھزر و سڕی عاتیفی (سۆز)، و تێکەڵکردنی خەیاڵ بە واقیع و ڕاستی.[١] ئەم نەخۆشییە زۆرتر بە شێوەی گومانی بیسیاری، گومانی شێتانە یا سەیر و سەمەرە، یان بیر و قسەی شێواو دەردەکەوێت. نیشانەی دیکە لەوانەیە بیر و باوەڕی ھەڵە بگرنەوە، بیرکردنەوەی نادیار یان سەر لێ شێواو، بیستن بە دەنگێکی نەبوون، کەمێتی بەشداری کردنی کۆمەڵایەتی و دەربڕینی ھەڵچوون، و نەبوونیی ھاندان. نەخۆش لەگەڵ شیزۆفرێنیا زۆر جار زیاتر گرفتی تەندروستیی دەروونی ھەیە وەکو دڵەڕاوکێ، خەمۆکی، یان ئاژاوەی بەکارھێنانی ماددە ھۆشبەرەکان.[٢] نیشانەکانی شیزۆفرێنیا بە شێوەیەکی ئاسایی بەرە بەرە بە دیار دەکەوێت، دەست پێ دەکات لە تەمەنی تازەپێشکەوتوو، و لە زۆر حالەت ھەرگیز چارەسەر ناکرێت.[١][٣]

ڤیدیۆیەک نەخۆشی شیزۆفرینیا ڕوون دەکاتەوە

ھۆکارەکانی شیزۆفرێنیا ھۆی ژینگەیی و بۆ ماوەیی دەگرێتەوە.[٤] دەشێ ھۆکارە ژینگەییەکان یەک لەم ھۆیانە بگرێتەوە: گەورە بوون لە شارێک، بەکار ھێنانی حەشاش لە ماوەی ھەرزەکاری، ھەندێ ھەوکردن، تەمەنی دایک و باوک، و خۆراک پێدانی خراپ لە ماوەی سکپڕی. لە ماوەی دەستنیشان کردنی ئەم نەخۆشیە، کەلتووری کەسەکە دەبێت ڕوون بکرێتەوە.


سەرژمێری ساڵانەی ژیانی کەم ئەندامی بەهۆیی شیزۆفرینیاوە بەپێی ئامار لە ساڵی ٢٠٠٤ بە نزیکەیی ١٠٠،٠٠٠ دانیشتوانمان لە دەستداوە


نزیکەی ٠٫٣٪ بۆ ٠٫٧٪ی مرۆڤ کاری تێ دەکرێن لە لایەن شیزۆفرێنیا.[٥] لە ٢٠١٣، نزیکەی ٢٣٫٦ میلیۆن حالەت ھەبووە.[٦] ئەم نەخۆشیە زیاتر کار لە نێر دەکات لەناوەڕاستی تێکڕای تەمەنیان.[٧] نزیکەی ٢٠٪ی کەس بە باشی دەگونجێن لەگەڵ شیزۆفرینیا و چەندێک بە تەواوی چاک دەبنەوە.[٣] بەڵام نزیکەی ٥٠٪ کێشەی گیروگرفتاری بە درێژایی ژیانیان دەمێنێتەوە.[٨] گرفتی کۆمەڵایەتی، وەکو بێکاری درێژخایەن، ھەژاری، و دەربەدەری باوە.[٣][٩] تێکڕای تەمەنی خەڵک لەگەڵ ئەم نەخۆشیە ١٠–٢٥ ساڵ کەمترە لە دانیشتوانی گشتی.[١٠] لە ساڵی ٢٠١٥، نزیکەی ١٧٬٠٠٠ کەس لە ھەموو جیھان گیانیان لە دەست دا بە ھۆی ڕەفتاری پەیوەندیداروە بە شیزۆفرینیا.[١١]

نیشانە

[دەستکاری]
زاراوەی "شیزۆفرینیا" لەلایەن یوجین بلۆلەرەوە داهێنراوە.

خەڵک لەگەڵ شیزۆفرینیا لەوانەیە تووشی ھەڵوەسەبوون بێت (کە زۆربەی وڕێنەی بیستراوەکانە)، خاپاندن (زۆر جار نامۆ لە سروشت)، بیر کردنەوە و قسەی بێ سەروبەر. کێشانەوەی کۆمەڵایەتی، ناڕێکی پۆشاک و خاوێنی، لە دەستدانی ھاندان و بڕیار ھەموو باون لە شیزۆفرینیا. زۆر جار تێبینیەک ھەیە کە تووش بووەکان زەحمەتی دەربڕینی ھەڵچوونیان ھەیە، بۆ نموونە نەبوونیی وەڵامدانەوە. لاواز بوون لە زانینی کۆمەڵایەتی پەیوەندیدارە لەگەڵ شیزۆفرینیا ھەروەک نیشانەی مانیای بەدووکەوتن. دابڕین لە کۆمەڵایەتی و گۆشەگیری دەروونی بە شێوەیەکی گشتی روو دەدات. زەحمەتی لە کار کردن، پەشێوی یادگا و سەرنج، ئەرک بەجێھێنان، و خێرایی پرۆسە کردن ھەروەھا بەرھەماکانیاتی.

نزیکەی ٣٠ بۆ ٥٠ لەسەدا لە کەس لەگەڵ شیزۆفرینیا نشستی دەھێنێت تا قبووڵ بکات کە ئەوان نەخۆشیێکیان ھەیە یان بتوانێ بگونجێت لەگەڵ ئەو چارەسەرەی کە بۆیان پەسەند کراوە.[١٢]

ھۆکار

[دەستکاری]

تیکەڵەیێکی بۆماوەیی و ھۆی ژینگەیی رۆڵ دەبینن لە پەرەسەندنی شیزۆفرینیا.[١٣][١٤] خەڵک لەگەڵ مێژووێکی خێزانی شیزۆفرینیا ئەگەر شێتی ھۆشیێکی کاتی ھەبێت، لە ٢٠٪ بۆ ٤٠٪ دەرفەتی ھەیە بۆ دەستنیشان کردنی شیزۆفرینیا دوای ماوەی یەک ساڵ.[١٥]

پرۆگنەوسەس

[دەستکاری]

شیرزۆفرینیا نرخێکی زۆری ھەیە بۆ باری مرۆڤ و ئابووری.[١٦] دەبێتە ھۆی تێکڕای کورت بوونەوەی ژیانی نەخۆش بە ١٠ بۆ ٢٥ ساڵ.[١٧] ئەمە بە شێوەیەکی سەرەکی بەھۆی کۆمەڵەیە لەگەڵ قەڵەوی، رێجیمی ھەژار، شێوازی ژیانی نیشتەنی، و جگەرە کێشان، ھەروەھا لەگەڵ ڕێژەیێکی زیاد کراوی خۆکۆشتن کە رۆڵێکی بچوکتر دەبینێت.[١٨][١٩][٢٠] نزیکەی ٨٥٪ی نەخۆش بێکارن.[٢١] شیزۆفرینیا و جگەرە کێشان ھاوبەشیێکی بەھێز پشان دەدات لە لێکۆڵینەوەیێکی جیھانیدا.[٢٢][٢٣] لە تۆژینەوەیێکی زانستیدا بە دیار کەوتووە کە نەخۆشی شیزۆفرینیا لە ٨٠٪ بۆ ٩٠٪یان دا جگەرەکێشن.[٢٤]

مێژوو

[دەستکاری]

لە سەرەتای سەدەی ٢٠، پزیشکی دەروونی کەرت شنایدەتر، شێوەکانی نیشانەی شێتییانی ڕیزبەند کرد کە نەخۆشی شیزۆفرینیای جیا کردەوە لە نەخۆشیەکانی تری مێشک. ئەوگەن بلەولەر لە ساڵی ١٩٠٨ وشەی شیزۆفرینیای لە وشەیێکی یۆنانیەوە پێک ھێنا کە مانای "لەت بوونی عەقڵ" دەدا کە باس دەکات لە جیا بوونەوە لە کەسایەتی و بیر کردنەوە و ھەڵسووکەوت و دەرک پێکردنی مرۆڤ.

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ ئ ا «Schizophrenia Fact sheet N°397». WHO. ئەیلوول 2015. لە 18ی تشرینی یەکەمی 2016 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 3ی شوباتی 2016 ھێنراوە.
  2. ^ Buckley PF، Miller BJ، Lehrer DS، Castle DJ (ئازاری ٢٠٠٩). «Psychiatric comorbidities and schizophrenia». Schizophrenia Bulletin. ٣٥ (2): ٣٨٣–٤٠٢. doi:١٠.١٠٩٣/schbul/sbn١٣٥. PMC ٢٦٥٩٣٠٦. PMID ١٩٠١١٢٣٤.
  3. ^ ئ ا ب American Psychiatric Association (٢٠١٣). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (چاپی 5th). Arlington: American Psychiatric Publishing. لاپەڕە ١٠١–٠٥. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٩٠٤٢-٥٥٥-٨.
  4. ^ Owen MJ، Sawa A، Mortensen PB (تەممووزی ٢٠١٦). «Schizophrenia». Lancet. ٣٨٨ (10039): ٨٦–٩٧. doi:١٠.١٠١٦/S٠١٤٠-٦٧٣٦(١٥)٠١١٢١-٦. PMC ٤٩٤٠٢١٩. PMID ٢٦٧٧٧٩١٧.
  5. ^ van Os J، Kapur S (ئاب 2009). «Schizophrenia» (PDF). Lancet. ٣٧٤ (9690): ٦٣٥–٤٥. doi:١٠.١٠١٦/S٠١٤٠-٦٧٣٦(٠٩)٦٠٩٩٥-٨. PMID ١٩٧٠٠٠٠٦. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 23ی حوزەیرانی 2013 ئەرشیڤ کراوە. لە 23ی کانوونی یەکەمی 2011 ھێنراوە.
  6. ^ Global Burden of Disease Study 2013 Collaborators (ئابی ٢٠١٥). «Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 301 acute and chronic diseases and injuries in 188 countries, 1990-2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013». Lancet. ٣٨٦ (9995): ٧٤٣–٨٠٠. doi:١٠.١٠١٦/S٠١٤٠-٦٧٣٦(١٥)٦٠٦٩٢-٤. PMC ٤٥٦١٥٠٩. PMID ٢٦٠٦٣٤٧٢.
  7. ^ «Schizophrenia Fact sheet N°397». WHO. ئەیلوول 2015. لە 18ی تشرینی یەکەمی 2016 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 3ی شوباتی 2016 ھێنراوە.
  8. ^ Lawrence، Ryan E.؛ First، Michael B.؛ Lieberman، Jeffrey A. (٢٠١٥). «Chapter 48: Schizophrenia and Other Psychoses». لە Tasman، Allan؛ Kay، Jerald؛ Lieberman، Jeffrey A.؛ First، Michael B.؛ Riba، Michelle B. (eds.). Psychiatry (چاپی fourth). John Wiley & Sons, Ltd. لاپەڕە ٧٩٨, ٨١٦, ٨١٩. doi:١٠.١٠٠٢/٩٧٨١١١٨٧٥٣٣٧٨.ch٤٨. ژپنک ٩٧٨-١-١١٨-٨٤٥٤٧-٩. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |name-list-format= چاوپۆشیی لێ کرا (|name-list-style= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  9. ^ Foster A، Gable J، Buckley J (ئەیلوولی ٢٠١٢). «Homelessness in schizophrenia». The Psychiatric Clinics of North America. ٣٥ (3): ٧١٧–٣٤. doi:١٠.١٠١٦/j.psc.٢٠١٢.٠٦.٠١٠. PMID ٢٢٩٢٩٨٧٥.
  10. ^ Laursen TM، Munk-Olsen T، Vestergaard M (ئازاری ٢٠١٢). «Life expectancy and cardiovascular mortality in persons with schizophrenia». Current Opinion in Psychiatry. ٢٥ (2): ٨٣–٨. doi:١٠.١٠٩٧/YCO.٠b٠١٣e٣٢٨٣٥٠٣٥ca. PMID ٢٢٢٤٩٠٨١.
  11. ^ GBD 2015 Mortality and Causes of Death Collaborators (تشرینی یەکەمی ٢٠١٦). «Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. ٣٨٨ (10053): ١٤٥٩–١٥٤٤. doi:١٠.١٠١٦/s٠١٤٠-٦٧٣٦(١٦)٣١٠١٢-١. PMC ٥٣٨٨٩٠٣. PMID ٢٧٧٣٣٢٨١. {{cite journal}}: |نووسەر= has generic name (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە ژمارەیییەکان: authors list (بەستەر)
  12. ^ Pijnenborg GH، van Donkersgoed RJ، David AS، Aleman A (ئازاری ٢٠١٣). «Changes in insight during treatment for psychotic disorders: a meta-analysis». Schizophrenia Research. ١٤٤ (1–3): ١٠٩–١٧. doi:١٠.١٠١٦/j.schres.٢٠١٢.١١.٠١٨. PMID ٢٣٣٠٥٦١٢.
  13. ^ van Os J، Kapur S (ئاب 2009). «Schizophrenia» (PDF). Lancet. ٣٧٤ (9690): ٦٣٥–٤٥. doi:١٠.١٠١٦/S٠١٤٠-٦٧٣٦(٠٩)٦٠٩٩٥-٨. PMID ١٩٧٠٠٠٠٦. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 23ی حوزەیرانی 2013 ئەرشیڤ کراوە. لە 23ی کانوونی یەکەمی 2011 ھێنراوە.
  14. ^ Picchioni MM، Murray RM (تەممووزی ٢٠٠٧). «Schizophrenia». BMJ. ٣٣٥ (7610): ٩١–٥. doi:١٠.١١٣٦/bmj.٣٩٢٢٧.٦١٦٤٤٧.BE. PMC ١٩١٤٤٩٠. PMID ١٧٦٢٦٩٦٣.
  15. ^ Drake RJ، Lewis SW (ئازاری ٢٠٠٥). «Early detection of schizophrenia». Current Opinion in Psychiatry. ١٨ (2): ١٤٧–٥٠. doi:١٠.١٠٩٧/٠٠٠٠١٥٠٤-٢٠٠٥٠٣٠٠٠-٠٠٠٠٧. PMID ١٦٦٣٩١٦٧.
  16. ^ van Os J، Kapur S (ئاب 2009). «Schizophrenia» (PDF). Lancet. ٣٧٤ (9690): ٦٣٥–٤٥. doi:١٠.١٠١٦/S٠١٤٠-٦٧٣٦(٠٩)٦٠٩٩٥-٨. PMID ١٩٧٠٠٠٠٦. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 23ی حوزەیرانی 2013 ئەرشیڤ کراوە. لە 23ی کانوونی یەکەمی 2011 ھێنراوە.
  17. ^ Laursen TM، Munk-Olsen T، Vestergaard M (ئازاری ٢٠١٢). «Life expectancy and cardiovascular mortality in persons with schizophrenia». Current Opinion in Psychiatry. ٢٥ (2): ٨٣–٨. doi:١٠.١٠٩٧/YCO.٠b٠١٣e٣٢٨٣٥٠٣٥ca. PMID ٢٢٢٤٩٠٨١.
  18. ^ van Os J، Kapur S (ئاب 2009). «Schizophrenia» (PDF). Lancet. ٣٧٤ (9690): ٦٣٥–٤٥. doi:١٠.١٠١٦/S٠١٤٠-٦٧٣٦(٠٩)٦٠٩٩٥-٨. PMID ١٩٧٠٠٠٠٦. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 23ی حوزەیرانی 2013 ئەرشیڤ کراوە. لە 23ی کانوونی یەکەمی 2011 ھێنراوە.
  19. ^ Laursen TM، Munk-Olsen T، Vestergaard M (ئازاری ٢٠١٢). «Life expectancy and cardiovascular mortality in persons with schizophrenia». Current Opinion in Psychiatry. ٢٥ (2): ٨٣–٨. doi:١٠.١٠٩٧/YCO.٠b٠١٣e٣٢٨٣٥٠٣٥ca. PMID ٢٢٢٤٩٠٨١.
  20. ^ Erlangsen A، Eaton WW، Mortensen PB، Conwell Y (شوباتی ٢٠١٢). «Schizophrenia--a predictor of suicide during the second half of life?». Schizophrenia Research. ١٣٤ (2–3): ١١١–٧. doi:١٠.١٠١٦/j.schres.٢٠١١.٠٩.٠٣٢. PMC ٣٢٦٦٤٥١. PMID ٢٢٠١٨٩٤٣.
  21. ^ Owen MJ، Sawa A، Mortensen PB (تەممووزی ٢٠١٦). «Schizophrenia». Lancet. ٣٨٨ (10039): ٨٦–٩٧. doi:١٠.١٠١٦/S٠١٤٠-٦٧٣٦(١٥)٠١١٢١-٦. PMC ٤٩٤٠٢١٩. PMID ٢٦٧٧٧٩١٧.
  22. ^ de Leon J، Diaz FJ (تەممووزی ٢٠٠٥). «A meta-analysis of worldwide studies demonstrates an association between schizophrenia and tobacco smoking behaviors». Schizophrenia Research. ٧٦ (2–3): ١٣٥–٥٧. doi:١٠.١٠١٦/j.schres.٢٠٠٥.٠٢.٠١٠. PMID ١٥٩٤٩٦٤٨.
  23. ^ Keltner NL، Grant JS (تشرینی دووەمی ٢٠٠٦). «Smoke, smoke, smoke that cigarette». Perspectives in Psychiatric Care. ٤٢ (4): ٢٥٦–٦١. doi:١٠.١١١١/j.١٧٤٤-٦١٦٣.٢٠٠٦.٠٠٠٨٥.x. PMID ١٧١٠٧٥٧١.
  24. ^ Keltner NL، Grant JS (تشرینی دووەمی ٢٠٠٦). «Smoke, smoke, smoke that cigarette». Perspectives in Psychiatric Care. ٤٢ (4): ٢٥٦–٦١. doi:١٠.١١١١/j.١٧٤٤-٦١٦٣.٢٠٠٦.٠٠٠٨٥.x. PMID ١٧١٠٧٥٧١.

بەستەری دەرەکی

[دەستکاری]
ویکیمیدیا کامنز میدیای پەیوەندیداری بە شیزۆفرێنیا تێدایە.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=شیزۆفرێنیا&oldid=1444817»