شۆڕشی عێراق
 | ئەم وتارە پێویستی بە بەستەری زیاترە بۆ وتارەکانی تر تا یارمەتیی یەکخستنی لەگەڵ ئینسایکڵۆپدیاکە بدات. |
ھەڵەی لوا لە مۆدیوول:Databox لە ڕیزی 434:attempt to index a nil value.
شۆڕشی بیستەکان شۆڕشێکە لە عێراق لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٢٠ی زایینی[١] دژی داگیرکاری بەریتانیا و سیاسەتی جوولەکەکردنی عێراق، وەک ئامادەکارییەک بۆ لکاندنی بە بەریتانیا و یەکێکە لە زنجیرە ڕاپەڕینێک کە لە جیھانی عەرەبیدا ڕوویدا، لە ئەنجامی شکستی زلھێزە ھاوپەیمانەکان لە جێبەجێکردنی ئەو بەڵێنانەی کە بە عەرەبەکان درابوو بۆ بەدەستھێنانی سەربەخۆیی وەک یەک دەوڵەتی عەرەبی لە خەلافەتی عوسمانی. ئەم شۆڕشە بە گرنگترین و یەکەم ڕووداو دادەنرێت کە ڕێگەی خۆشکرد بۆ بنیاتنانی دەوڵەتی مۆدێرنی عێراق.
شۆڕش لە سەرەتادا شێوەی خۆپیشاندانی خەڵکی بەغدای گرتەبەر. خۆپیشاندانەکان بە کۆبوونەوەی کەسایەتییە دیار و دانیشتووانی مزگەوتی ئەلحەیدەرخانە دەستی پێکرد، کە شایەتحاڵی دەستپێکردنی شۆڕش بوو لە بەغدا[١] پاشان ڕووبەڕووبوونەوەی چەکداری تەشەنەی کرد بۆ ناوچە جیاوازەکانی عێراق.
پێشەکی
[دەستکاری]ئەم شۆڕشە بە شۆڕشی بیستەم ناسراوە، بەھۆی ڕوودانی لە ساڵی ١٩٢٠، عێراق بەھۆی کێڵگە نەوتییە بەرفراوانەکانی و بەھای ستراتیژییەوە بەسوود بوو بۆ داگیرکاری بەریتانیا. ھەر لە یەکەم ڕۆژەوە کە سوپای بەریتانیا ھاتە ناو عێراقەوە مەبەستی تاڵانکردنی سەروەت و سامان و نەوتی عێراق بوو؛ بەڵام تەماحە کۆلۆنیالیزمەکان لەژێر پەردەی پێدانی سەربەخۆییدا دەشارێتەوە، وەک فەرماندەی سوپای بەریتانیا دەڵێت: «ئێمە ھاتووین خەڵکی عێراق ئازاد بکەین نەک بۆ داگیرکردنی عێراق»
ئەم شۆڕشە یەکەمین شۆڕشی چەکداری دژە کۆلۆنیالیزمە لە ناوچەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست. یەکێک لە کاریگەرییەکانی ئەم شۆڕشە، لاوازکردنی دەسەڵاتی کۆلۆنیالیزمی ئینگلتەرا بوو لە ئێران و زەمینەسازی بۆ ھەڵوەشاندنەوەی پەیمانی متمانەی دەوڵەت لە ساڵی ١٩١٩. و لە ڕاستیدا بزووتنەوەی نەتەوەیی ئێران دەبێ بە درێژەپێدەری شۆڕشی ١٩٢٠ی عێراق ھەژمار بکرێت.
پێکھێنانی یەکەمین حکوومەتی مۆدێرن ئیسلامی لە کەربەلا
میرزا شیرازی بە دامەزراندنی مەجلیسی شۆرشگێر و کۆمەڵە خۆجێیییەکان لەسەر بنەمای شەریعەتی ئیسلامی توانی یەکەم حکوومەتێکی ئیسلامیی ھاوچەرخ لە شاری کەربەلا دروست بکات؛ بەڵام لەگەڵ مردنی و شکستی شۆڕشی ١٩٢٠ و فشاری ئینگلیزەکان ئەم حکوومەتە درێژەی نەکێشا.[٢]
لەشکرکێشی بەریتانیا بۆ سەر عێراق لە جەنگی جیھانیی یەکەم
[دەستکاری]لەگەڵ ھەڵگیرسانی جەنگی جیھانیی یەکەمدا، ئینگلیزەکان بە ھێزە سەربازییە بەرفراوانەکەیانەوە لە دەمی شەتولعەرەبەوە بە ھەموو کەرەستە سەربازییە پێشکەوتووەکانیانەوە ھێرشیان کردە سەر عێراق، بە بیانووی ڕێگریکردن لە ھاتنە ناوەوەی ئەڵمانیا. دەستێوەردانی سەربازی بەریتانیا نەک ھەر دژی ھەموو پێوەرە نێونەتەوەیییەکان نەبوو، بەڵکو بە کردەوەیەکی ھەژموون و داگیرکاری لەلایەن کافرەکانەوە بەسەر خاکە ئیسلامییەکان دادەنرا.
پاشان
[دەستکاری]٢٠٥٠ بۆ ١٠ ھەزار عێراقی و نزیکەی ١٠٠٠ سەربازی بەریتانیا و ھیندستان لە کاتی ڕاپەڕیندا گیانیان لەدەستدا. ھێزی ئاسمانی بەریتانیا ئەرکەکانی بە کۆی گشتی ٤٠٠٨ کاتژمێر فڕیوە و ٩٧ تۆن بۆمبی فڕێداوە و ١٨٣ ھەزار و ٨٦١ گوللەی تەقاندووە کە بووەی ھۆی ٩ پیاوی کوژراو و حەوت بریندار و ١١ فڕۆکەی لەناوبراو لە پشت ھێڵەکانی یاخیبووانەوە. شۆڕش بووە ھۆی ئەوەی بەرپرسانی بەریتانیا بە شێوەیەکی توند بە ستراتیژی خۆیان لە عێراقدا بچنەوە. ڕاپەڕینەکە ٤٠ ملیۆن لیرە لە حکوومەتی بەریتانیا تێچوو، کە دوو ئەوەندەی ئەو بوودجەیەی ساڵانە بۆ عێراق تەرخانکرابوو و ھۆکارێکی گەورەیە بۆ سەرلەنوێ سەیرکردنەوەی ستراتیژەکەیان لە عێراقدا. تێچووی زیاتری لە تەواوی ئەو ڕاپەڕینە عەرەبییەی کە لەلایەن بەریتانیاوە پارەیان بۆ دابینکرابوو، لە ساڵانی ١٩١٧–١٩١٨دا لە دژی ئیمپراتۆرییەتیی عوسمانی تێچووی ھەبوو.
سکرتێری نوێی داگیرکاری، وینستن چەرچڵ، بڕیاریدا ئیدارەیەکی نوێ لە عێراق و ھەروەھا کۆلۆنییەکانی بەریتانیا لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا پێویستە، بۆیە کۆنفرانسێکی گەورەی لە قاھیرە بانگھێشت کرد. لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٢١ لە کۆنفرانسی قاھیرە، بەرپرسانی بەریتانیا باسیان لە داھاتووی عێراق کرد. ئینگلیزەکان دەیانویست لە ڕێگەی ناڕاستەوخۆترەوە عێراق کۆنترۆڵ بکەن، بە شێوەیەکی سەرەکی بە دانانی بەرپرسانی پێشووی دۆست لەگەڵ حکوومەتی بەریتانیا. دواجار بڕیاریان دا شا فەیسەلی یەکەم بن حوسێن بن عەلی ئەلھاشمی وەک پاشای عێراق دابنێن، ئەمەش وەک بەشێک لەو کارەی کە بە شێوەیەکی نافەرمی پێی دەگوترا چارەسەری شەریفی. فەیسەڵ پێشتر لە سەردەمی جەنگی جیھانی یەکەمدا لەگەڵ ئینگلیزەکان لە ڕاپەڕینی عەرەبیدا کاری کردووە و پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ ھەندێک بەرپرسی گرنگدا ھەبووە. ھەروەھا بەرپرسانی بەریتانیا پێیانوابوو دانانی فەیسەڵ وەک پاشا ڕێگری دەکات لە شەڕی فەیسەڵ لە سووریا و زیان بە پەیوەندییەکانی بەریتانیا و فەڕەنسا بگەیەنێت.
بۆ عێراقییەکان، ڕاپەڕین وەک بەشێک لە دامەزراندنی ناسیۆنالیزمی عێراقی کاری کردووە ھەرچەندە ئەم دەرەنجامە لەلایەن زانایانەوە مشتومڕی لەسەرە. ھەروەھا ھاوکارییەکی بێ وێنەی لە نێوان موسڵمانانی شیعە و سوننەدا نیشان دا، ھەرچەندە ئەم ھاوکارییە زۆر زیاتر لە کۆتایی ڕاپەڕین درێژەی نەکێشا.
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ ئ ا «The 1920s British air bombing campaign in Iraq». لە ڕەسەنەکە لە ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە.
- ^ نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام نوشته محمد صادقی تهرانی
