شوێنی ئاشوورییەکان

سێگۆشەی ئاشووری پێش لەشکرکێشی داعش بۆ سەر عێراق لە ساڵی ٢٠١٤ زۆرترین چڕبوونەوەی ئاشوورییە ڕەسەنەکانی جیھان بوو، ھەروەھا ئەمە سنوورە پێشنیار کراوەکان بوون بۆ دەوڵەتێکی ئاشووری سەربەخۆ لە دوای جەنگی جیھانیی یەکەم

شوێنی ئاشوورییەکان (بە سوریانی: ܐܬܘܪ) ناوچەیەکی جوگرافی، مێژوویی و چاندییە، دەکەوێتە بەشێکی بچووکی کوردستان، کە ئاشوورییەکان تێیدا نیشتەجێ بوون. گەورەترین چڕبوونەوەی ئاشوورییەکان لە جیھاندا تا ئەم دواییانە لە سێگۆشەی ئاشووریدا بوو.

دەشتی ورمێ لە ئێران بەشێک لە زێدی ئاشوورییەکان پێکدەھێنێت، ھەرچەندە ئازەری و کوردەکان تێیدا نیشتەجێن. زۆرینەی ئاشوورییەکان لە ئێران لە ئێستادا لە تاران دەژین.

ئاشوورییەکان زۆرینەیان مەسیحین، و زۆربەیان پابەندن بە ڕێوڕەسمەکانی مەسیحی ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا. بە زمانە ئارامییە نوێیەکان قسە دەکەن، باوترینیان؛ ئارامیی ئاشووری نوێ، ئارامیی نوێی کلدانی و تۆرۆیۆ.

مێژوو

سەردەمی کۆن

زۆرترین ئەگەر ھەیە کە شاری ئاشوور و نەینەوا (مووسڵی نوێ)، کە کۆنترین و گەورەترین شاری ئیمپراتۆریەتیی ئاشووری کۆن بوون، لەگەڵ ھەندێک شاری تری ئاشووری، لە ساڵی ٢٦٠٠ پێش زایین دروستکرابن. لەگەڵ ئەوەشدا، ڕەنگە لە سەرەتادا ناوەندی ئیداری بووبن کە لەلایەن سۆمەرییەکانەوە حوکمڕانی کراون. لە کۆتایییەکانی سەدەی بیست و شەشی پێش زایین، ئیاناتووم لە لەگش، حاکمی سۆمەری و دەسەڵاتداری مێزۆپۆتامیا، ئاماژەی بە «لێدانی سوبارتۆ» کردووە (سوبارتۆ ناوی سۆمەرییە بۆ ئاشوور). بە ھەمان شێوە، لە دەوروبەری سەرەتای سەدەی بیست و پێنجی پێش زایین، لوگال-ئانی-موندو، پاشای دەوڵەتی سۆمەری لە ئەداب، ئاماژەی بەوە کردووە کە سوبارتۆ باجی پێداوە.

ئاشوورییەکان بە زمانی ئارامی قسە دەکەن، و لە دانیشتووانی مێزۆپۆتامیای سەرەوەی پێش ئیسلامەوە ھاتوون. زمانی ئارامی کۆن لەلایەن دانیشتووانی ئیمپراتۆرییەتیی ئاشووری نوێوە، لە دەوروبەری سەدەی ھەشتەمی پێش زایین، وەرگیرا، و ئەم شێوەزارە ڕۆژھەڵاتییانە بە فراوانی لە سەرتاسەری مێزۆپۆتامیای سەرەوە لە ماوەی سەردەمەکانی فارسی و ڕۆمانیدا بەکاردەھێنران، تا ئەمڕۆش. زمانی سوریانی لە ئاشووری ئەخمینی لە ماوەی سەدەی پێنجەمی پێش زاییندا پەرەی سەند.

لە ماوەی سەردەمی ئاشووریدا، دھۆک بە نۆھەدرا (ھەروەھا بێت نۆھەدرا یان ناردا) ناودەبرا، و بێت نۆھەدرا لە ماوەی حوکمڕانی پەھلەوی ساسانی لە ئاشوور (لە ١٦٠ پێش زایین تا ٢٥٠ زایینی) نیمچە سەربەخۆ بوو. شانشینە ئاشوورییە نوێیەکانی ئاشوور، ھەروەھا ئەدیابین، و ئەسرۆین، و ئاشوور، و بێت گەرمایشیان لەخۆگرتبوو.

سەرەتای دەرکەوتنی مەسیحییەت

مەسیحیەتی سوریانی لە نێوان سەدەی یەکەم و سێیەمی زایینیدا لە نێو ئاشوورییەکاندا بڵاوبووەوە، ھاوکات لەگەڵ دامەزراندنی کڵێسای ڕۆژھەڵات لە ئاشوور و ئەدەبی سوریانیدا.

یەکەم دابەشبوون لە نێوان مەسیحییە سوریانییەکاندا لە سەدەی پێنجەمدا ڕوویدا، کاتێک مەسیحییە ئاشوورییەکانی ئیمپراتۆرییەتی فارسی ساسانی لە مێزۆپۆتامیا لەوانەی شام جیاکرانەوە بەھۆی دابەشبوونی نێستۆرییەوە. ھۆکاری ئەم دابەشبوونە دەگەڕێتەوە بۆ سیاسەتەکانی ئەو کاتە و شانازییەکەی دەدرێتە پاڵ ئۆرتۆدۆکسی لاھووتی. تیسفۆن، کە لەو کاتەدا پایتەختی ساسانییەکان بوو، لە کۆتاییدا بووە پایتەختی کڵێسای ڕۆژھەڵات. لە ماوەی سەردەمی مەسیحیدا، نۆھەدرا بووە ئەبرەشییەتێک لەناو کڵێسای ئاشووریی ڕۆژھەڵات، شاری ئەدیابین (ھەولێر).

زۆرێک لە مەسیحییە سوریانییەکانی ناو ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمانی دژی بڕیارەکانی یاخی بوون، دوای کۆبوونەوەی خەلکیدۆنیا لە ساڵی ٤٥١. پاشان پاتریارکی ئەنتاکیا لە نێوان کۆمەڵەی خەلکیدۆنی و نا-خەلکیدۆنیدا دابەشکرا. بە خەلکیدۆنییەکان زۆرجار «مەلەکی» دەگوترێت، واتە حیزبی ئیمپراتۆر، لەکاتێکدا نەیارەکانیان بەوە وەسف دەکران کە خاوەنی یەک سروشتن (مۆنۆفیزیت)، واتە باوەڕیان بە یەک سروشتی مەسیح ھەبوو لەبری دوو سروشت، و یەعقوبییەکان (دوای یەعقوبی برادعی). کڵێسای مارۆنی خۆی لە نێوانیاندا بینییەوە، بەڵام دڵسۆزی خۆی بۆ کڵێسای کاسۆلیکی و ھاوکاری لەگەڵ قەشەی ڕۆما، پاپا، ڕادەگەیەنێت.

سەردەمەکانی ناوەڕاست

ھەردوو مەسیحییەتی سوریانی و زمانی ئارامی ڕۆژھەڵاتی کەوتنە ژێر فشارەوە دوای ئەوەی زمانی عەرەبی ناوچەکەی داگیرکرد پاش فەتحی ئیسلامی بۆ مێزۆپۆتامیا لە سەدەی حەوتەمدا. مەسیحییە ئاشوورییەکان بە درێژایی سەدەمەکانی ناوەڕاست ناچارکران بە عەرەباندنی چینە باڵاکان. ئاشوورییەکان تووشی چەوساندنەوەیەکی توند بوونەوە بەھۆی کۆمەڵکوژییە ئایینییەکانەوە کە لەلایەن فەرمانڕەوای تورکی مەغۆلی موسڵمان، تەیمووری لەنگەوە، لە سەدەی چواردەھەمی زایینیدا ئەنجامدرا. لەو کاتەوە ئاشوورییەکان وازیان لە شاری کۆنی ئاشوور ھێنا، و بوونە کەمینەیەک لەناو نیشتمانی کۆنی خۆیاندا.

میزۆپۆتامیای سەرەوە لە ساڵی ٥٠٠ی زایینیدا، دوای ئەوەی مەسیحییەت لە سەدەی سێیەمی زایینیدا ھاتە ناوی، پێکھاتەیەکی دامەزراوی ئەبرەشییەکانی ھەبوو. دوای ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتی ئاشووری نوێ لە ساڵی ٦٠٥ پێش زایین، ئاشوور بۆ زیاتر لە ١٢٠٠ ساڵ وەک قەوارەیەک لەژێر دەسەڵاتی بابلی، ھەخامەنشی، فارسی سلوقی، یۆنانی پارتی، ڕۆمانی و فارسی ساسانیدا مایەوە. دوای فەتحی عەرەبی ئیسلامی لە نیوەی دووەمی سەدەی حەوتەمی زایینیدا، ئاشوور بووە ناوچەیەکی دیاریکراو.

ناوچە شاخاوییەکەی نیشتمانی ئاشوورییەکان، برواری، کە بەشێک بوو لە ئەبرەشییەتی بێت نۆھەدرا (دھۆکی ئێستا)، دوای ڕووخانی بەغدا لە ساڵی ١٢٥٨ و داگیرکارییەکانی تیمورلەنگ لە ناوەڕاستی عێراق، شایەتی کۆچێکی بەکۆمەڵی نێستۆرییەکان بوو. دانیشتووانە مەسیحییەکە زۆر کاریگەری فەتحە عوسمانییەکانیان لەسەر نەبوو، بەڵام لە سەدەی نۆزدەھەمەوە میرە کوردەکان ھەوڵیاندا خاکەکانیان لەسەر حیسابی ئەوان فراوان بکەن. لە سییەکانی سەدەی نۆزدەھەمدا، محەممەد ڕەواندزی، میری سۆران، ھەوڵیدا بە زۆر ناوچەکە بخاتە ژێر کۆنترۆڵی خۆی و چەندین گوندی ئاشووری تاڵان کرد. بەدرخان بەگی بۆتان لە چلەکانی سەدەی نۆزدەھەمدا ھێرشەکانی بۆ سەر ناوچەکە نوێ کردەوە، کە بووە ھۆی کوشتنی دەیان ھەزار ئاشووری لە برواری و ھەکاری پێش ئەوەی لە کۆتاییدا لەلایەن عوسمانییەکانەوە بشکێنرێن.

لە ساڵی ١٥٥٢دا دابەشبوونێک لەناو کڵێسای ڕۆژھەڵاتدا ڕوویدا: پاتریارکی ڕکابەری دامەزراو، سولاقا، دژی «ھێڵی ئیلیا» بوو کە بە «ھێڵی شیمۆن» ناسرابوو، کرایەوە. ئەو و جێنشینە سەرەتایییەکانی ھاوبەشییان لەگەڵ کڵێسای کاسۆلیکیدا کرد، بەڵام دوای ماوەیەکی زۆر پەیوەندییان لەگەڵ ڕۆمادا لاواز بوو، بەڵام لە ساڵی ١٦٧٢دا بە ئاشکرا وازی لێھێنرا، کاتێک شیمۆنی سێزدەھەم دینکا باوەڕێکی وەرگرت کە دژی ڕۆما بوو، لە ھەمان کاتدا سەربەخۆیی خۆی لە «ھێڵی ئیلیا» پاراست. سەرکردایەتی ئەوانەی دەیانویست لەگەڵ ڕۆمادا بن، گواسترایەوە بۆ سەرۆکی قەشەکانی ئامەد، جۆزێفی یەکەم، کە سەرەتا لەلایەن دەسەڵاتە مەدەنییە تورکییەکانەوە (١٦٧٧) و پاشان لەلایەن ڕۆما خۆیەوە (١٦٨١) دانی پێدانرا. دوای سەدە و نیوێک، لە ساڵی ١٨٣٠دا، سەرۆکایەتی کاسۆلیکەکان درا بە یوحەننای ھەشتەم ھورمزد. یوحەننا ئەندامی بنەماڵەی «ھێڵی ئیلیا» بوو، بەڵام دژی ھەڵبژاردنی دووەمیان بوو بە شێوەی ئاسایی وەک پاتریارک (ئیشۆع یەھب ١٧٧٨–١٨٠٤)، کە زۆربەی شوێنکەوتووانی بە ھاوبەشی لەگەڵ ڕۆمادا بەدەستھێنا، دوای ئەوەی لە ساڵی ١٧٨٠دا بە شێوەیەکی ناڕێک ھەڵبژێردرا، لەکاتێکدا سولاقا لە ساڵی ١٥٥٢دا بوو. «ھێڵی شیمۆن» کە لە ساڵی ١٥٥٣دا ھاوبەشی لەگەڵ ڕۆمادا کرد و لە ساڵی ١٦٧٢دا پچڕاندی، ئێستا ئەو کڵێسایەیە کە بە فەرمی ناوی «کڵێسای ئاشووری ڕۆژھەڵات»ی وەرگرتووە. لەکاتێکدا یەکێک لە ئەندامانی بنەماڵەی «ھێڵی ئیلیا»یەکێکە لە پاتریارکەکانی کڵێسای کلدانی کاسۆلیکی.

بۆ چەندین سەدە، لانی کەم لە سەردەمی جیرۆمەوە (٣٤٧–٤٢٠)، زاراوەی «کلدانی» ئاماژە بووە بۆ زمانی ئارامی و لە سەدەی نۆزدەھەمیشدا ھێشتا ناوە ئاسایییەکە بووە؛ بەڵام لە ساڵی ١٤٤٥دا ئەم زاراوەیە بۆ ئاماژەدان بە ئارامی زمانەکان لە ھاوبەشی لەگەڵ کڵێسای کاسۆلیکیدا بەکارھێنرا، لەسەر بنەمای فەرمانێکی ئەنجومەنی فلۆرەنسا، کە پێش دانپێدانانی باوەڕی تیمۆساوس، مەتڕانی ئارامی زمانەکانی قوبرس بە زمانی ئارامی ھاتبوو و تێیدا ھاتبوو کە «ھیچ کەسێک لە داھاتوودا ناوێرێت کلدانی و نێستۆرییەکان بانگ بکات». پێشتر، کاتێک ھیچ قسەکەری کاسۆلیکی بە زمانی ئارامی بە ڕەچەڵەک میزۆپۆتامیایی نەبوون – تا ئەمڕۆش – زاراوەی «کلدانی» بە ئاماژەیەکی ڕوون بۆ ئایینە «نێستۆرییەکەیان» بەکاردەھێنرا. بۆ نموونە، ژاک دێ ڤیتری لە ١٢٢٠/١دا لەبارەیانەوە نووسیویەتی «ئەوان نکۆڵییان لەوە دەکرد کە مرییەم دایکی خودایە و ئیدیعایان دەکرد کە مەسیح لە دوو کەسدا بووە. نانی ھەویرترشیان پیرۆز دەکرد و زمانی کلدانی (سوریانی)یان بەکاردەھێنا». تا نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەھەم. زاراوەی «کلدانی» بە گشتی بۆ مەسیحییە سوریانییە ڕۆژھەڵاتییەکان بەکاردەھێنرا، جا «نێستۆری» بن یان کاسۆلیک. سوریانییە ڕۆژاوایییەکان بوون کە ئیدیعایان دەکرد لە ئاشوورەوە، کوڕی دووەمی سام، ھاتوون.

سەردەمی نوێی سەرەتایی

(نەخشەی پۆیتینگەر) وێنای جیھانی نیشتەجێکراوی دەکرد، کە لای جوگرافیناسە ڕۆمانییەکان ناسراو بوو، سێنجارا (شەنگال) وەک ئەوەی دەکەوێتە ڕۆژاوای ترۆگۆدیتی فارسی. (بە لاتینی: Troglodytae Persiae، «ترۆگلۆدایتەکانی فارس») کە لە ناوچەی دەوروبەری چیای شنگال نیشتەجێ بوون. لە سەردەمی عەرەبەکانی سەدەکانی ناوەڕاستدا، زۆربەی دەشتەکە وەک بەشێک لە پارێزگای دیار ڕەبیعە، «نیشتمانی ھۆزی ڕەبیعە» ھەژمار دەکرا. دەشتەکە شوێنی دیاریکردنی پلە بوو لەلایەن خوارەزمی و ئەستێرەناسەکانی ترەوە لە سەردەمی خەلیفە مەئموندا. شەنگال لە سەدەی ھەشتەمدا شانازی بە کاتدرایییەکی بەناوبانگی ئاشوورییەوە دەکرد.

سووریا و میزۆپۆتامیا لە سەدەی شازدەھەمدا، دوای فەتحەکانی سولەیمانی قانوونی، بوونە بەشێک لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی.

سەردەمی نوێ

لە ماوەی جەنگی جیھانی یەکەمدا، ئاشوورییەکان تووشی جینۆساید بوون (کۆمەڵکوژیی سەیفۆ) کە بووە ھۆی کەمبوونەوەی ژمارەیان بە ڕێژەی دوو لەسەر سێ. دواتر، چوونە ناو جەنگەکەوە شانبەشانی بەریتانی و ڕووسەکان. دوای جەنگی جیھانی یەکەم، نیشتمانی ئاشووری لە نێوان ژێرفەرمانی بەریتانی بۆ مێرۆپۆتامیا، کە لە ساڵی ١٩٣٢دا بووە شانشینی عێراق، و ژێرفەرمانی فەرەنسی بۆ سووریا کە لە ساڵی ١٩٤٤دا بووە کۆماری عەرەبی سووریا، دابەشکرا.

ئاشوورییەکان لەژێر دەسەڵاتی پاشایەتی ھاشمیدا تووشی تۆڵەسەندنەوە بوونەوە بەھۆی ھاوکارییان لەگەڵ بەریتانییەکان لە ساڵانی دوای جەنگی جیھانی یەکەمدا، و زۆرێکیان بەرەو ڕۆژاوا ھەڵاتن. پاتریارک شیمۆنی بیست و یەکەم ئیشای، سەرەڕای ئەوەی لە بنەماڵەی پاتریارکەکانی قۆچانس لەدایکبووە، لە بەریتانیا خوێندوویەتی. ھەروەھا لە قۆناغێکدا ھەوڵیدا بۆ بەدەستھێنانی نیشتمانێک بۆ ئاشوورییەکان لە عێراق، بەڵام ناچار بوو لە ساڵی ١٩٣٣دا پەنا بباتە قوبرس، و دواتر ڕووی لە شیکاگۆ، ئیلینۆی کرد، و لە کۆتاییدا لە نزیک سان فرانسیسکۆ، کالیفۆرنیا نیشتەجێ بوو.

کۆمەڵگەی مەسیحی کلدانی لە سەردەمی ژێرفەرمانی بەریتانی بۆ میزۆپۆتامیادا کەمتر بوو لە ژمارە و دەنگ، و ڕۆڵێکی سەرەکی لە حوکمڕانی بەریتانی بۆ وڵاتەکەدا نەگێڕا. لەگەڵ ئەوەشدا، بە ئاوارەبوونی ئەندامانی کڵێسای ئاشووری ڕۆژھەڵات، کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی بووە گەورەترین مەزھەبی ئایینی ناموسڵمان لە عێراقدا، و ھەندێک لە ئاشوورییە کاسۆلیکەکان لە حکوومەتی حیزبی بەعسدا گەیشتنە دەسەڵات، دیارترینیان جێگری سەرۆک وەزیران تارق عەزیز بوو. ئاشوورییەکانی دھۆک شانازی بە یەکێک لە گەورەترین کڵێساکانی ناوچەکەوە دەکەن بە ناوی کاتدرایی مار مارسی، کە ناوەندی ئەبرەشییەکەیە. دەیان ھەزار پەنابەری مەسیحی ئێزیدی و ئاشووری لە شارەکەدا دەژین بەھۆی داگیرکارییەکانی ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامی بۆ عێراق لە ساڵی ٢٠١٤ و ڕووخانی مووسڵ دواتر.

جگە لە دانیشتووانە ئاشوورییەکە، دانیشتووانێکی جوولەکەی ئارامی زمان لە ناوچەکەدا بۆ ھەزاران ساڵ ھەبوون، کە بە شێوەیەکی سەرەکی لە ڕێکەوتی و زاخۆ و ئەلقۆش دەژیان. لەگەڵ ئەوەشدا، ھەموو جوولەکەکانی ڕێکەوتی یان کۆچیان کردووە یان دوای ماوەیەکی کەم لە سەربەخۆیی ئیسرائیل لە ساڵی ١٩٤٧دا بۆ ئەوێ دوورخراونەتەوە. ناوچەکە بە توندی کاریگەری ڕاپەڕینە کوردییەکانی لە پەنجاکان و شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا لەسەر بووە و ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتووانەکەی لە ماوەی شاڵاوی ئەنفالدا لە ھەشتاکاندا چۆڵکراون، و ھەندێکیان دواتر گەڕاونەتەوە بۆ زێدی خۆیان و خانووەکانیان دووبارە بنیاتناوەتەوە. شاری ئاشوور، کە دەکەوێتە پارێزگای سەلاحەددین، لە ساڵی ٢٠٠٣دا خرایە لیستی میراتی جیھانی یوونێسکۆی مەترسی لەسەر، لەو کاتەدا شوێنەکە ھەڕەشەی پڕۆژەیەکی بەنداوی گەورەی لەسەر بوو کە دەبووە ھۆی ژێرئاوکەوتنی شوێنەوارە دێرینەکە.

ھێرشکردنە سەر مەسیحییەکان

دوای ھێرشە ڕێکخراوەکان بۆ سەر مەسیحییە ئاشوورییەکان لە عێراق، کە دیارترینیان ڕۆژی یەکشەممە، ١ی ئابی ٢٠٠٤، و تەقاندنەوەی ھاوکاتی شەش کڵێسا (بەغدا و مووسڵ) و تەقاندنەوەی نزیکەی سی کڵێسای تر لە سەرتاسەری وڵاتدا دواتر، سەرکردایەتی ئاشووری، لە ناوخۆ و دەرەوە، دەستیان کرد بە ڕەچاوکردنی دەشتی نەینەوا وەک ئەو شوێنەی کە ڕەنگە ئاسایشی مەسیحییەکان تێدا مسۆگەر بێت. قوتابخانەکان بە تایبەتی گرنگییان پێدرا لەم ناوچەیە و لە ناوچە کوردییەکاندا کە دانیشتووانە ئاشوورییەکەی تێیدا چڕبوونەتەوە. جگە لەوەش، کلینیکە کشتوکاڵی و پزیشکییەکان ھاوکاری داراییان لە دیاسپۆرای ئاشوورییەوە پێگەیشت.

لەگەڵ زیادبوونی ھێرشەکان بۆ سەر مەسیحییەکان لە بەسڕە و بەغدا و ڕەمادی و شارۆچکە بچووکەکان، زۆر خێزان بەرەو باکوور ئاوارە بوون بۆ موڵک و ماڵی خێزانەکانیان لە دەشتی نەینەوا. ئەم پەناگەیە ھێشتا بەدەست کەمی بوودجەوە دەناڵێنێت و زۆر پێویستی بە ژێرخانی پێویستە بۆ یارمەتیدانی دانیشتووانە ئاوارەبووەکە کە ژمارەیان بەردەوام لە زیادبووندایە. لە ساڵی ٢٠١٢ەوە، دەستی کردووە بە پێشوازیکردن لە شەپۆلی ئاشوورییەکانی سووریاش بەھۆی شەڕی ناوخۆی ئەو وڵاتەوە.

ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) نزیکەی ھەموو دانیشتووانە ناسووننەکانی لە ناوچەکانی باشووری دەشتەکان دەرکرد، لەوانە تلکێف، و بەخدیدە، و بەرتڵە و کەرەملیس لە مانگی ئابی ٢٠١٤دا. کاتێک ڕێکخراوەکە چووە ناو شارۆچکەکەوە، ماڵەکانیان تاڵان کرد و خاچ و نیشانە ئایینییەکانیان لە کڵێساکان لادا. ھەروەھا دواتر گۆڕستانی مەسیحییەکانی شارۆچکەکەیان وێران کرد. شوێنەوارەکانی سەردەمی برۆنزی ئاشووری و ئاسنی و شوێنە شوێنەوارییەکان و زۆرێک لە کڵێسا و دێرە ئاشوورییەکان بە شێوەیەکی سیستماتیک لەلایەن ڕێکخراوەکەوە تێکدران و وێرانکران، لەوانە وێرانەکانی نەینەوا، و کەلخ (نەمروود)، و ئاشوور، و دور شەرووکین و حەزەر. ڕێکخراوەکە زەقوڕەیەکی ٣٠٠٠ ساڵەی وێران کرد (کە پەرستگای پلیکانیین). ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام کڵێسای مریەمی پاکیزەی وێران کرد، و لە ساڵی ٢٠١٥دا کڵێسای قەدیس مارقۆرکسی وێران کرد و گۆڕستانەکەی تەخت کرد.

دوای ماوەیەکی کەم لە دەستپێکردنی شەڕی مووسڵ، ھێزە عێراقییەکان بەرەو تلکێف پێشڕەوییان کرد، و شەڕ تا ساڵی ٢٠١٧ بەردەوام بوو.