شانشینی سکۆتلاند

شانشینی سکۆتلاند
دامەزران	١ی کانوونی دووەمی ٠٨٤٣
ناو بە زمانی فەرمی	Rìoghachd na h-Alba، Kinrick o Scotland، Kingdom of Scotland
کورتەناو	Scotland، Scotland، Шотландия
بەشداربووە لە	Eighty Years' War، First War of Scottish Independence
ناسناوی خەڵک	Scottish، skót، escocés، escocesa
زمانی فەرمی	گادێلیی سکۆتی، سکۆتلەندی، زمانی لاتینی
سروودی نیشتمانی	سروودی نیشتمانی سکۆتلاند
دروشم بە کوردی	لە بەرگرییەکانمدا خودا بەرگریی لە من دەکات
کیشوەر	ئەورووپا
وڵات	شانشینی سکۆتلاند
پایتەخت	ئێدینبەرە
شێوەی بنەڕەتیی حکوومەت	پاشایەتی
پۆستی سەرۆکی دەوڵەت	پاشای سکۆتلاند
سەرۆکی حکوومەت	ئان شاژنی بریتانیای مەزن
ئەنجومەنی یاسادانەر	پەرلەمانی سکۆتلاند
دانیشتووان	١٬٢٥٠٬٠٠٠، ١٬١٠٠٬٠٠٠
دراو	پاوەندی سکۆتلەندی
گۆڕدراوە لەلایەن	شانشینی بەریتانیای مەزن، سکۆتلاند
زمانەکان	گادێلیی سکۆتی، سکۆتلەندی، زمانی ئینگلیزی
کۆتاییھاتن	٣٠ی نیسانی ١٧٠٧
ڕووبەر	٧٨٬٧٨٢ کیلۆمەتر چوارگۆشە
وەسفی ئاڵا	ئاڵای سکۆتلاند
وەسفی نیشان	ئاڵای شاھانە لە سکۆتلاند
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

شوێنی شانشینی سکۆتلەندا

شانشینی سکۆتلاند (بە گەیلیکی سکۆتلەندی: Rìoghachd na h-Alba؛ بە سکۆتلەندی: Kinrick o Scotland) دەوڵەتێکی سەروەرە لە باکووری ڕۆژاوای ئەورووپا بە شێوەیەکی نەریتی دەوترێت لە ساڵی ٨٤٣ دامەزراوە. خاکەکانی شانشینەکە فراوانتر و بچووک بوونەوە، بەڵام سێیەمی باکووری دوورگەی بەریتانیای داگیرکرد، و سنوورێکی وشکانی لە باشوور لەگەڵ شانشینی ئینگلتەرا ھاوبەش بوو. شانشینییەکە لەلایەن ئینگلیزەکانەوە چەندین داگیرکاریی بەسەردا ھات، بەڵام لە سەردەمی ڕۆبەرتی یەکەمدا شەڕێکی سەرکەوتووی سەربەخۆیی کرد و بە درێژایی کۆتایی سەدەکانی ناوەڕاست وەک دەوڵەتێکی سەربەخۆ مایەوە. دوای لکاندنی دوورگەکانی باکوور لەلایەن شانشینی نەرویج لە ساڵی ١٤٧٢ و گرتنی کۆتایی بۆرگی شاھانەی بێرڤیک لەلایەن شانشینی ئینگلتەرا لە ساڵی ١٤٨٢، خاکی شانشینی سکۆتلەندا ھاوتەریب بوو لەگەڵ خاکی شانشینی سکۆتلەندی ئێستا، کە لە ڕۆژھەڵاتەوە ھاوسنوورە لەگەڵ دەریای باکوور، لە باکوور و ڕۆژاوا لەگەڵ زەریای ئەتڵەسی، و لە باشووری ڕۆژاوا بە کەناڵی باکوور و دەریای ئێرلەندا. لە ساڵی ١٦٠٣ شا جەیمس شەشەمی سکۆتلەندا بوو بە پاشای ئینگلتەرا و سکۆتلەندا و ئینگلتەرای تێکەڵ کرد بۆ یەکێتییەکی کەسی. لە ساڵی ١٧٠٧دا ھەردوو شانشینەکە یەکگرتوو بوون و شانشینی بەریتانیایان پێکھێنا بەپێی مەرجەکانی یاساکانی یەکێتی.

تاج گرنگترین توخم بوو لە حکوومەتدا. دەسەڵاتی پاشایەتی سەدەی ناوەڕاستی سکۆتلەندا دامەزراوەیەکی تا ڕادەیەکی زۆر جووڵاو بوو، پێش ئەوەی ئێدینبەرە لە نیوەی دووەمی سەدەی پازدەھەمدا گەشە بکات و ببێتە پایتەخت. تاج لە دڵی ژیانی سیاسیدا مایەوە و لە سەدەی ١٦دا وەک ناوەندێکی سەرەکی بینین و پاڵپشتی ھونەری سەریھەڵدا، تاوەکو بە شێوەیەکی کاریگەر لەگەڵ یەکێتیی تاجەکان لە ساڵی ١٦٠٣دا ھەڵوەشایەوە. تاجی سکۆتلەندا ھەڵوێستە تەقلیدییەکانی پاشایەتییەکانی ئەورووپای ڕۆژاوای لەو کاتەدا گرتەبەر و ئەنجومەنی پاشاکان و فەرمانگە گەورەکانی دەوڵەتی پەرەپێدا. ھەروەھا پەرلەمان وەک دامەزراوەیەکی گەورەی یاسایی سەریھەڵدا، کە چاودێری باج و سیاسەتی دەکرد، بەڵام وەک تاج ناوەندی ژیانی نەتەوەیی نەبوو. لە قۆناغی سەرەتاییدا پاشاکانی سکۆتلەندا پشتیان بە ئاغا گەورەکان بەستبوو – مۆرمێرەکان و تویسیچەکان – بەڵام لە سەردەمی دەیڤیدی یەکەمەوە، شەریفییەت ھاتە ئاراوە، ئەمەش ڕێگەی بە کۆنترۆڵکردنی ڕاستەوخۆتردا و لە کۆتاییدا دەسەڵاتی لۆردە گەورەکانی سنووردار کرد. لە سەدەی ١٧ دا دامەزراندنی دادوەرەکانی ئاشتی و کۆمیساری بڕگەکان یارمەتیدەر بوو بۆ زیادکردنی کاریگەری حکوومەتی ناوخۆیی. بوونی ھەمیشەیی دادگاکانی بارۆنی و ھێنانەکایەی ئەنجومەنی کڵێساکان یارمەتیدەر بوو بۆ بەھێزکردنی دەسەڵاتی لۆردەکان.

یاسای سکۆتلەندی لە سەدەکانی ناوەڕاستدا پەرەی سەند و لە سەدەی ١٦ و ١٧دا چاکسازی و تۆمارکرا بۆ یاسا. لە سەردەمی جەیمسی چوارەمدا ئەرکە یاساییەکانی ئەنجومەنەکە عەقڵانی کران، دادگای دانیشتن ڕۆژانە لە ئێدینبەرە کۆدەبێتەوە. لە ساڵی ١٥٣٢ کۆمەڵەی دادپەروەری دامەزرا، کە یارمەتی ڕاھێنان و پیشەییکردنی پارێزەرانی دا. دەیڤیدی یەکەم یەکەم پاشای سکۆتلەندی بوو کە ناسرابوو کە دراوی خۆی دروست کردووە. لە یەکێتیی تاجەکان لە ساڵی ١٦٠٣، پاوەندی سکۆتلەندی تەنھا بە ١/١٢ی بەھای پاوەندی ئینگلیزی دیاریکرا. بانکی سکۆتلەندا لە ساڵی ١٧٠٤ەوە دراوی پاوەندی دەرکردووە، دراوەکە بەھۆی یاساکانی یەکێتییەوە ھەڵوەشایەوە، بەڵام سکۆتلەندا تا ئەمڕۆش دراوی ناوازەی ھەیە.

لە ڕووی جوگرافیاوە سکۆتلەندا لە نێوان بەرزاییەکان، دوورگەکان و نزمەکاندا دابەش بووە. وەرزی گەشەکردنی بەرزاییەکان تاڕادەیەک کورت بوو، کە لە سەردەمی سەھۆڵی بچووکدا زیاتر کورت بووەوە. لە دامەزراندنی سکۆتلەندا تا سەرەتای مردنی ڕەش، ژمارەی دانیشتووانەکەی بۆ یەک ملیۆن زیادی کرد و دواتر دابەزی بۆ نیو ملیۆن دوای تاعوون. ژمارەکە لە نیوەی یەکەمی سەدەی ١٦دا زیادی کرد و تا ساڵانی ١٦٩٠ گەیشتە نزیکەی یەک ملیۆن و ٢٠٠ ھەزار کەس. زمانە گرنگەکان لە شانشینی سەدەی ناوەڕاستدا بریتی بوون لە گەیلیک، ئینگلیزیی کۆن، نۆرس و فەڕەنسی، بەڵام لە سەرەتای سەردەمی مۆدێرن سکۆتلەندی ناوەڕاست دەستی کرد بە زاڵبوون. ئایینی مەسیحی لە سەدەی شەشەمدا ھاتە ناو سکۆتلەندا. لە سەردەمی نۆرمانەکاندا، کەنیسەی سکۆتلەندی کۆمەڵێک گۆڕانکاری بەسەردا ھات کە بووە ھۆی سیستم و ڕێکخستنی نوێی ڕەبەنی. لە ماوەی سەدەی ١٦دا سکۆتلەندا چاکسازییەکی پرۆتستانتی بەسەردا ھات کە کەنیسەی نەتەوەیی کە تاڕادەیەکی زۆر کالڤینیستی دروستکرد. زنجیرەیەک مشتومڕی ئایینی دروست بوو کە بووە ھۆی دووبەرەکی و چەوساندنەوە. تاجی سکۆتلەندا لە خاڵە جیاوازەکانی مێژووی خۆیدا ھێزی دەریایی دروستکرد، بەڵام زۆرجار پشتی بە چەتەی دەریایی دەبەست و خەریکی ھەڵکوتانە سەر بازرگانی بوو. ھێزە وشکانییەکان لە دەوری سوپای گشتی گەورە بوو، بەڵام لە سەدەی شانزەھەمەوە داھێنانە ئەورووپییەکانیان وەرگرت و زۆرێک لە سکۆتلەندییەکان وەک بەکرێگیراو و سەرباز بۆ تاجی ئینگلیز خزمەتیان دەکرد.