دەوڵەتە ئەتۆمییەکان
ھەشت دەوڵەتی خاوەن سەروەری بە ئاشکرا تەقینەوەی سەرکەوتووانەی چەکی ئەتۆمییان ڕاگەیاند.[١] پێنج لەو وڵاتانە بەپێی مەرجەکانی پەیماننامەی بڵاونەکردنەوەی چەکی ئەتۆمی بە دەوڵەتی خاوەن چەکی ئەتۆمی دادەنرێت. ئەم وڵاتانە بەم ڕیزبەندییە چەکی ئەتۆمییان بەدەستھێنا: ئەمریکا، ڕووسیا (پێشتر یەکێتیی سۆڤیەت)، شانشینی یەکگرتوو، فەرەنسا و چین.
ھەر کە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا یانە ئەتۆمییەکەی دامەزراند، پێش وڵاتە پێشکەوتووەکان ھاتە ناو ئەو یانەیە. یەکێتیی سۆڤیەت لە ئەیلوولی ساڵی ١٩٤٩ دوای تەقاندنەوەی یەکەم بۆمبی ئەتۆمی لە بیابانی سیبیریا ھاتە ناوەوە. بەریتانیاش لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٥٢دا دوای ئەوەی بە سەرکەوتوویی یەکەم بۆمبی ئەتۆمی لە بیابانی ئوسترالیا تاقیکردەوە، بەدوایدا ھات. فەرەنساش لە ساڵی ١٩٦٠دا بەدوایدا ھات کاتێک یەکەم تاقیکردنەوەی ئەتۆمی لە بیابانی جەزائیردا بە سەرکەوتوویی ئەنجامدا، دواتر لە مانگی تشرینی یەکەمی ١٩٦٤دا چین و دواتر ھیندستان و پاکستان.
لەوەتەی پەیمانی قەدەغەکردنی چەکی ئەتۆمی لە ساڵی ١٩٧٠ کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە، سێ دەوڵەت کە لایەنی پەیماننامەکە نەبوون، تاقیکردنەوەی ئاشکرای ئەتۆمییان ئەنجامداوە: ھیندستان، پاکستان و کۆریای باکوور. کۆریای باکوور لایەنێک بوو لە پەیماننامەی قەدەغەکردنی بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی بەڵام لە ساڵی ٢٠٠٣ کشایەوە.
ھەروەھا بە شێوەیەکی گشتی دەزانرێت کە ئیسرائیل خاوەنی چەکی ئەتۆمییە، [٢] [٣] [٤] بەڵام دان بەم شتەدا نانێت و سیاسەتی ناڕوونی بە مەبەست پەیڕەو دەکات، ھەروەھا بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە نازانرێت کە ئایا تاقیکردنەوەی ئەتۆمی ئەنجامداوە یان نا. [٥] ئیسرائیل بە خاوەنی لە شوێنێک لە نێوان ٧٥ بۆ ٤٠٠ سەری ئەتۆمی مەزەندە دەکرێت. یەکێک لە پاڵنەرە ئەگەرییەکان بۆ سیاسەتی ناڕوونی ئەتۆمی ئیسرائیل، ڕێگریکردنە بە کەمترین تێچووی سیاسی. [٦]
دەوڵەتانی پێشووی چەکی ئەتۆمی بریتین لە دەوڵەتی ئەفریقای باشوور (چەکی ئەتۆمی پەرەپێداوە بەڵام جبەخانەکەی ھەڵوەشاندەوە پێش ئەوەی بچێتە ناو پەیمانی قەدەغەکردنی ئەتۆم)، و کۆمارەکانی پێشووی سۆڤیەت وەک بیلاڕووس و کازاخستان و ئۆکرانیا کە چەکەکانیان گەڕاندەوە بۆ ڕووسیا.
فیدراسیۆنی زانایانی ئەمریکی گوتی کە نزیکەی ٣٨٨٠ سەری ئەتۆمی چالاک و ١٢١١٩ سەری ئەتۆمی لە جیھاندا لە ساڵی ٢٠٢٤دا ھەیە. [٧] دامەزراوەی نێودەوڵەتی ستۆکھۆڵم بۆ توێژینەوەی ئاشتی لە ساڵی ٢٠٢٣دا مەزەندەی کردووە کە کۆی ژمارەی سەرە ئەتۆمییەکان لە جیھاندا گەیشتووەتە ١٢ ھەزار و ٥١٢ سەری ئەتۆمی، کە نزیکەی ٩ ھەزار و ٥٧٦ سەریان لە کۆگای سەربازیدا ھەڵگیراون، ٣ ھەزار و ٨٤٤ سەریان بە مووشەک ھەڵگیراون و دوو ھەزار سەری جەنگی کە زۆربەیان لە ڕووسیا و ئەمریکاوەن، بە ئاگادارکردنەوەی بەرزی ئەتۆمی ئامادەکراوە.
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ «10. World nuclear forces | SIPRI». Stockholm International Peace Research Institute. کانوونی دووەمی ٢٠٢٠. لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی ئازاری ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
- ^ «Nuclear Weapons: Who Has What at a Glance | Arms Control Association». تەممووزی ٢٠١٩. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی ئازاری ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی ئابی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
India, Israel, and Pakistan never signed the NPT and possess nuclear arsenals.
- ^ Rosen، Armin (١٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤). «Israel's Nuclear Arsenal Might Be Smaller And More Strategic Than Everyone Thinks». Business Insider. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ ھێنراوە.
The country possesses some of the most powerful weaponry on earth, along with delivery systems that give it the ability to strike far beyond its borders.
- ^ «Israel». ئایاری ٢٠١٥. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ ھێنراوە.
While experts generally agree that Israel possesses nuclear weapons, no such current open source consensus exists on the status of Israel's offensive chemical or biological weapons programs.
- ^ Harding، Luke (١٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٦). «Calls for Olmert to resign after nuclear gaffe Israel and the Middle East». The Guardian. London. لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی ئایاری ٢٠٠٩ ھێنراوە.
- ^ Avner Cohen (٢٠١٠). The Worst-Kept Secret: Israel's bargain with the Bomb. Columbia University Press.
- ^ «Status of World Nuclear Forces». Federation of American Scientists (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ڕەسەنەکە لە ١ی تەممووزی ٢٠٢٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی نیسانی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
