بۆ ناوەڕۆک بازبدە

دەوڵەتی ئەمەوی ئەندەلوس

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
دەوڵەتی ئەمەوی ئەندەلوس
دامەزران١ی کانوونی دووەمی ٠٧٥٦
ناو بە زمانی فەرمیEmirato de Córdoba
پۆستی سەرۆکی ئەم ڕێکخراوەemir of Cordoba
زمانی فەرمیزمانی عەرەبی
کیشوەرئەورووپا
پایتەختQurṭubah
پۆتانی شوێن٣٧°٥٢′٤٨″N ٤°٤٦′٤٨″W
شێوەی بنەڕەتیی حکوومەتپاشایەتی
پۆستی سەرۆکی دەوڵەتemir of Cordoba
لە پێشWilayah of Al-Andalus
لە دوایخەلافەتی ئەمەوی لە ئەندەلوس
جێگەی دەگرێتەوەWilayah of Al-Andalus
زمانەکانAndalusi Romance، زمانی عەرەبی، Medieval Hebrew
کۆتاییھاتن١ی کانوونی دووەمی ٠٩٢٩
ئایینی فەرمیئیسلام
جیاکراوەتەوە لەدەوڵەتی ئەمەوی
Map


دەوڵەتی ئەمەوی لە ئەندەلوس میرنشینێکی ئیسلامی بوو کە لەلایەن عەبدولڕەحمانی کوڕی موعاوییە لە ساڵی ١٣٨ی کۆچی / ٧٥٦ی زایینی لە ئەندەلوس و بەشێک لە باکووری ئەفریقا دامەزرا، پایتەختەکەی قورتوبە بوو، کاتێک عەبدولڕەحمان ناسر لیدینللا خۆی بە خەلیفەی قورتوبە ناساند لە کانوونی دووەمی ی زایینی، ئەو نازناوە جێگەی نازناوی پێشوو ئەمیری قورتوبەی گرتەوە،[١][٢] کە ئەو نازناوە بوو کە شازادەکانی ئەمەوی ھەڵیان گرتبوو لەو کاتەوەی عەبدولڕەحمانی یەکەم سەربەخۆیی لە ئەندەلوس بەدەستھێنا. ئەم دەوڵەتە لە ئەنجامی ڕووخانی دەوڵەتی ئەمەوی لە ڕۆژھەڵات لەسەر دەستی عەباسییەکان دامەزرا، کە دوای دامەزراندنی دەوڵەتەکەیان، دەستیان کرد بە ڕاوەدوونان و کوشتنی ئەمەوییەکان، ھەر بۆیە زۆرێکیان لە دوورەوە ھەڵھاتن، ھەوڵی ڕزگارکردنی خۆیان دەدا. لە نێو ئەمانەدا عەبدولڕەحمانی یەکەم بوو کە بەرەو ئەندەلوس ھەڵھات و لەوێ سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاند.[٣] ئەمەوییەکان توانیان بەم شێوەیە بژین؛ دەوڵەتی نوێی خۆیان لە ئەندەلوس دامەزراند، و بۆ ماوەی نزیکەی سێ سەدە بەردەوام بوون لە حوکمڕانی. عەبدولڕەحمانی کوڕی معاوییە بە «عبدُ الرحمٰن الدَّاخل» (ئەو کەسەی کە چووە ناو) ئەندەلوس ناسرابوو لەو کاتەوەی دەسەڵاتی گرتە دەست، موسڵمانان لە ئەندەلوس چوونە ناو سەردەمێکی نوێ کە لەسەر بنەمای بنەما سیاسییەکان دوور بوون لە ڕەگەزپەرستی و خێڵەکی، لەسەر بنەمای کەمکردنەوەی کاریگەری سەرکردەکانی خێڵ و گۆڕینی دەسەڵاتی خێڵەکی بە دەسەڵاتی دەوڵەت، نوێنەرایەتی دەکرا. ئەندەلوس دەستی کرد بە ھەنگاونان بەرەو بەدەستھێنانی شارستانییەتی.[٤]

دەوڵەتی ئەمەوی لە ئەندەلوس لەسەر دەستی عەبدولڕەحمان ناسر لیدینیللا گۆڕدرا بۆ سیستمی خەلافەت، بەم کارە لە بنەمای تیۆری عەقیدەی سوننەی خەلافەت دوورکەوتەوە، کە دەڵێت خەلافەت وەک دامەزراوەیەکی ئایینی و دونیایی ناتوانرێت دابەش بکرێت، بەڵام بەپێی ئەو چەمکانەی لەو سەردەمەدا زاڵ بوون ئەم کارەی خستە شوێنی ئیجتیھاد، بۆیە شەرعزانان و زانایانی سوننە ڕێگەیان بە چەندین خەلافەت دا لە ئەگەری بەرژەوەندییەکی گشتی بۆ موسڵمانان، و ئەوان شەرعییەتی بوونی دوو ئیمامیان دا کە لە یەک کاتدا حوکمڕانی موسڵمانان دەکەن، بە مەرجێک مەودای نێوانیان زۆر بێت بۆ ئەوەی ھیچ پێکدادانێک لە نێوانیاندا نەبێت.[٥] لە ھۆکارە واقیعییەکان کە بووە ھۆی ئەوەی عەبدولڕەحمان ناسر خەلافەت ڕابگەیەنێت، لاوازی دەوڵەتی عەباسی و دابەزینی ناوبانگەکەی بوو بۆ خوارەوە، جگە لە ڕاگەیاندنی ئیمامی فاتمی ئوبەید اللە المەھدی لە دامەزراندنی دەوڵەتی فاتیمی لە ئەفریقا ڕەنگە ئەم ڕووداوە بەپەلەتر بووبێت لە دابەزینی کاریگەریی عەباسی لە ڕۆژھەڵات، بۆ ئەوەی عەبدولڕەحمان ناسر ئەم ھەنگاوە بنێت، بەتایبەتی کە فاتمییەکان لەسەر بنەمای ئیسماعیلی شیعە خەلافەتیان ڕاگەیاندبوو، کە ئەمەش مەترسییەکی سەربازی و ئایینی بۆ سەر ئەمەوییەکان بەتایبەتی و بۆ ئەندەلوس بەگشتی نیشان دابوو.[٦]

دەوڵەتی ئەمەوی بە فەرمی لە ئەندەلوس بەردەوام بوو تا ساڵی ٤٢٢ کۆچی/١٠٣٧ی زایینی. کە خەلافەت تێیدا کەوت و ھەڵوەشایەوە بۆ ژمارەیەک شانشین، دوای جەند شەڕێکی ناوخۆیی لە نێوان شازادەکانی ئەمەویدا، کە لە نێوان خۆیاندا ناکۆکییان لەسەر خەلافەت ھەبوو، ئەمەش بووە ھۆی ھەڵوەشاندنەوەی خەلافەت بۆ ژمارەیەک شانشینی سەربەخۆدوای ساڵانێک لە شەڕکردن.

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ رسائل ابن حزم2 1987
  2. ^ ابن عذاری ج2 1980
  3. ^ السرجانی، راغب. عھد الولاة - قصة الأندلس https://web.archive.org/web/20160305173544/http://islamstory.com/عھد_الولاة_فی_الأندلس. لە ڕەسەنەکە لە ٥ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 18 یولیو 2011 ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ڕێکەوتی سەردان= (یارمەتی); پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
  4. ^ طقّوش، مُحمَّد سُھیل (1431ھ - 2010م). تاریخ المُسلمین فی الأندلُس: 91 - 897ھ \ 710 - 1492م (چاپی الثالثة). بیروت - لُبنان: دار النفائس. لاپەڕە ١٤٦. ژپنک ٩٧٨٩٩٥٣١٨٤١٢٨. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ساڵ= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ساڵ (بەستەر)
  5. ^ طقّوش، مُحمَّد سُھیل (1431ھ - 2010م). تاریخ المُسلمین فی الأندلُس: 91 - 897ھ \ 710 - 1492م (چاپی الثالثة). بیروت - لُبنان: دار النفائس. لاپەڕە ٣١٧. ژپنک ٩٧٨٩٩٥٣١٨٤١٢٨. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ساڵ= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ساڵ (بەستەر)
  6. ^ الدُلیمی، انتصار مُحمَّد صالح (٢٠٠٥). التحدیات الداخلیَّة والخارجیَّة التی واجھت الأندلُس خلال الفترة (300-366 ھ / 912-976 م). جامعة الموصل. لاپەڕە ١١٧. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |ساڵ= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ساڵ (بەستەر)

سەرچاوەی زیاتر

[دەستکاری]

بە عەرەبی

[دەستکاری]

بەستەرە دەرەکییەکان

[دەستکاری]
ویکیمیدیا کامنز میدیای پەیوەندیداری بە دەوڵەتی ئەمەوی ئەندەلوس تێدایە.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=دەوڵەتی_ئەمەوی_ئەندەلوس&oldid=1435363»