خاتوشا
ھەڵەی لوا لە مۆدیوول:Databox لە ڕیزی 434:attempt to index a nil value.
 | ئەم وتارە وەرگێڕانێکی دەقاودەقە لە زمانێکی ترەوە. لەوانەیە ھۆکارەکەی ئەوەبێت کە وەرگێڕی خۆگەڕ بەکارھاتبێ یان کەسێکی بێ ئەزموون وەری گێڕابێت. |
 | ئەم وتارە لەوانەیە پێویستی بە خاوێنکردن ھەبێت تا بگات بە شێوازی ستانداردی نووسین. |
خاتوشا Ḫattuša یان هاتوشا Hattusa ، بە زمانی خیتی دەنووسرێ ( URU Ḫa-at-tu-ša ) پایتەختی ئیمپراتۆریەتی خیتیە. ئێستا دەکەوێتە پارێزگای چۆروم لە گوندی بۆغازکۆی لە بانووى ئەنادۆڵ لەسەر پێچێکی ڕووباری قزل ئیرماق لە باکووری هەرێمى مێژوویی کاپادۆکیای کۆن و نزیکەی 170 کم لە ڕۆژهەڵاتی ئەنقەرە .
خاتوشا یەکێکە لە گەورەترین شوێنەوارى شارەکۆنەکان لە جیهاندا. لە ساڵی ١٩٨٦دا، خاتوشا و شوێنەوارەکانى ترى خیتییەکان لە یازیلی کایا خرانە لیستی میراتی جیهانی یونسکۆ . هەردوو شوێنەکە لەگەڵ ژینگەی فراوانتر سەر بە پارکە نەتەوەییەکەی تورکیا بۆغازکۆی-ئەلاجە هۆیوکن . لە ساڵی ٢٠٠١دا ئەو ئەرشیفانەی کە لە خاتوشا دۆزراونەتەوە، لە تۆماری یادەوەری جیهانیدا جێگیرکراون.
مێژوو
[دەستکاری]یەکەم شوێنەواری نیشتەجێبوون لە شاری خاتوشا دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی مسین لە هەزارەی شەشەمی پێش زاییندا . نیشتەجێبوونی بەردەوام لە سەرەتای سەردەمی برۆنزی نزیک کۆتایی هەزارەی سێیەمی پێش زایین دەستی پێکرد. کاتێک خیتییەکان ناوەندێکی نیشتەجێبوون و میرنشینیان لەسەر شوێنەکە دامەزراند.
سەرەتای هەزارەی دووەمی پێش زایین . لە کەنارى نیشتەوارى خاتییەکان لە کاروم ، ئاواییێکى بازرگانانی ئاشووریی بنیاترا لە ژێر ناوی خاتووشḪattuš . ئاشوورییەکان بە کاروانەکانیان کە لە کەر و ئێستر پێک دەهات، کاڵایان بە مەودای دوور دەگواستەوە، لە نێوان ئەنادۆڵ و میزۆپۆتامیا و لەگەڵ خۆیان پیتى نووسینیان بۆ ئەنادۆڵ هێنا . لەم سەردەمەدا دژێک لەسەر ترۆپکى کەڤرەکانى (بە ناو بویوک قەلعە) دروستکرا بۆ پاراستن لە دوژمنان.
دۆزراوەکان دەریدەخەن کە شاری خاتوشا لە دەوروبەری ساڵی ١٧٠٠ پێش زایین دروستکراوە. بەڵام بەهۆی ئاگرێکى گەورەوە لەناوچووە. سەبارەت بە وێرانبوونی شوێنەکە، ڕاپۆرتێک هەیە کە لە دەقێکی مێخیدا گواستراوەتەوە تێیدا پاشای ئەنیتا لە کوششارا دەنووسێ کە لە خاتوشا لە پاشا پیوشتی داوە و شارەکەی وێران کردووە، بۆ هەمیشە بە نەفرەتی کردووە و لە جێگەیدا ڕەشکەى چاندووە ناوەندێکى بازرگانیشی بۆ خۆی (لە دوورى ١٦٠ کیلومەتر) لە باشووری ڕۆژهەڵات، لە شاری بە ناو کانێش دامەزراندووە، کە شوێنێکى زاڵ و بە هەیبەت بووە بۆ ناوەندی سەرەکیی کۆلۆنى و نیشتەوارە بازرگانییەکانی ئاشووریەکان.
خاتووشا لە نیوەی دووەمی سەدەی ١٧ی پێش زایینەوە دووبارە ئاوەدانکرایەوە . . شازادەی خیتی لابارنا (١٥٦٥-١٥٤٠ پێش زایین) تەختى حکومەتەکەی تێدا دروست کرد و دواتر ناوی خۆی ناوە خاتوشیلیḪattušili . کە بە واتای "خاتووشی: پەیوەندی بە خاتوشاوە هەیە". بەم شێوەیە چیرۆکی خاتوشا وەک پایتەختی خیتیەکان و شوێنی نیشتەجێبوونی ماڵی شاهانەی خیتیەکان دەست پێدەکات، کە تا ئێستا ٢٧ پاشایان بە ناو ناسراون. لە سەدەی ١٦ پێش زاییندا ڕووبەری شارە شوورەدارەکە لە ٧٩ هێکتارەوە بۆ ١٨٠ هێکتار درێژ دەبوویەوە. لە سەدەی ١٤ و ١٣ پێش زاییندا شارەکە گەیشتە ئەوپەڕى گەشەسەندنى خۆى: دژى قایم و گەورە، نووژەنکردنەوە یان فراوانکردنی کۆمەڵگەی کۆشکەکان. ناوچەیەکی نوێی پەرستگاکانیش لە بەشى سەرووى شارەکەدا بنیاتنرا. نزیکەی ١٢٠٠ پێش زایین، کاتێک ئیمپراتۆریەتی خیتی ڕووخا، پایتەختی ئیمپراتۆریەتەکە چۆلکرا.
لە سەدەکانى نۆ بۆ پێنجى پێش زایین هەندێک لە لایەن فریجیەکانەوە ئاوایی و نیشتەوارى تازە پەیدا بوون تا چاخی هیلینى و رۆمانى و بیزەنتى تا سەدەى ١٢ى زایینى.
شارى خاتوشا
[دەستکاری]شاری ژێروو و شاری سەروو
[دەستکاری]
1 بەشی نووژەنکراوى شوورەى شار لە بەشى ژێرووى شار 2 کۆمەڵگەی پەرستگا لە شاری خواروو لەگەڵ پەرستگای گەورە ("پەرستگای 1") 3 خانووى سەر لێژ (بینایەکی ئیداری) 4 پشتێنەى بەردینی بوبوک قەڵا Büyükkale (بەردەکان لەگەڵ قەڵای شاهانە) 5 کەسیک کاوا Kesikkaya (بەردی درزدار) 6 ساری قەڵا (کەڤرى گەورە) 7 دەروازەی شێرەکان 8 شوورەى یەرقاپى 9 دەروازەی سفنکس 10تاخی پەرستگای شارى سەروو 11 دەروازەی پاشا 12 دەروازەی چوونە ژوورەوە بۆ قەڵای باشوور 13 قەڵای باشوور لەگەڵ ژووری هیرۆگلیفی
خاتوشا دەکەوێتە دیوى باشووری دەشتێک، لە سەر لێژایێک کە ٣٠٠ مەتر لە ئاستی دۆڵەکەوە بەرز دەبێتەوە. رێڕەوەى چەمێک، کە ڕەنگە لە سەردەمی ئاسندا ڕێڕەوی ڕێکخرابێت، سنووری نێوان شارۆچکەی خوارەوە لە باکوور (کە پێی دەوترێت شارۆچکە کۆنەکە ) و شارۆچکەی سەرەوە لە باشوور (کە پێی دەوترێت شارۆچکەی مۆدێرن ) دادەبڕیت. ڕووبەری شاری سەرەوە زیاتر لە یەک کیلۆمەتر چوارگۆشەیە.
شوورە و دەروازەکانی شار
[دەستکاری]شارەکە بە شوورەیێکى گەورە دەورە دراوە کە درێژییەکەی زیاتر لە ٨ کیلۆمەتر دەبێت. شاری خوارەوە تەنیا بەشێکی بە دیوارێک لە باکوور و ڕۆژهەڵاتەوە داخراوە. هەروەها لە نێوان گەڕەکە جوداکانى شارەکەدا دیوارى ناوبڕ هەبوون، کە پاشماوەی ئەو دیوارانە پارێزراون. زیاتر لە سەد قوللە لە سەر دیوارە دروستکرابوون لە بەشى سەرووى شاردا.
بەپێی زانیارییەکان، لە دیواری دەرەوەی شارەکەدا پێنج دەروازە هەبوون: دوو دەروازەی شار لە ڕۆژئاوا، دەروازەی شێرەکان لە باشووری ڕۆژئاوا، دەروازەی سفنکس لە باشوور و دەروازەی پاشا لە باشووری ڕۆژهەڵات. دەروازەی سفنکس لە بەرزترین خاڵ لە شارەکەدا هەڵکەوتووە. پێنج دەروازەکە بە خشتى بەردی گەورە لە دەروازەکانی چوونە ژوورەوە لە دەرەوە و ناوەوە تایبەتمەندن، و چوار دەرگا (هەموویان جگە لە دەروازەی سفنکس) وەک کەوانە دیزاین کراون، کە دیزاینێکی ناوازە بووە لەو سەردەمەدا. [١] دەروازەکان لە هەردوو لا بە قوللە و بورج دەورە دراون.
سێ دەروازەی باشوور ناوی ئەو پەیکەرانەیان لێنراوە کە لەسەر بلۆکە بەردییە گەورەکان لە دەروازەکانی چوونە ژوورەوە نمایشکراون:
پیتەر نێڤ سێ دەروازەی باشووری (دەروازەی شێرەکان، دەروازەی سفنکس و دەروازەی پاشا) وەک توخمەکانی نمایشی شەقامێکی کەژاوەکان کە لە ناوەوە دەستی پێکرد و دەگەڕێتەوە بۆ گەڕەکی پەرستگاکانی شارۆچکەی سەرەوە لێکدایەوە.
-
دەروازەی شێرەکان، دیمەنێک لە دەرەوە -
دەروازەی پاشا، دیمەنێک لە ناوەوە - شێوەی قوبە بە ڕوونی دیارە
-
دەروازەی سفنکس، دیمەنێک لە ناوەوە (لە لای شارەوە) -
دەروازەی سفنکس، دیمەنێک لە دەرەوە
.jpg)
لە نێوان شتەکانی تردا، خاتوشا شاری پەرستگاکان بووە و بە “شاری هەزار خوداوەند” ناسرابوو. (لە پیرۆزگای یازلى کایا کە تەنها دوو کیلۆمەتر لێیەوە دوورە، زۆرێک لە خوداوەندەکان بە شێوەی نەقشى بەرجەستە وێنا کراون, هەندێکیان بریتین لە ئەفسانەی خیتیەکان .)
گەورەترین پەرستگا لە خاتووشا لە بەشى خوارووى شار دروستکرابوو لە سەدەی ١٤ پێش زایین .. پەرستگای گەورە (کە پێی دەوترێت "پەرستگای یەکەم") گرنگترین بینا بوو کە کۆمەڵگەى ١٦٠ x ١٣٥ بوو پێوەر لەگەڵ بیناکانی تر. دیوارەکانی دەرەوەی پەرستگاکە لە بلۆکی گەورەی بەردی جیڕى دروستکرابوون. کونە زۆرەکانی کونکردن لە خشتە بەردەکاندا نیشان دەدەن کە ئەو کاریتە دارانەی کە بە شێوەیەکی ڕاست دانراون، لەناویاندا جێگیرکراون. بۆشایی نێوان کاریتە دارەکان پڕ بوو لە خشتی قوڕ. لە کۆتاییدا دیوارەکان بە گچکەی گڵین داپۆشران. لە گۆشەی باکووری ڕۆژهەڵاتی پەرستگاکەدا دوو ژووری نزاکردن هەبوون کە جگە لە پاشا و شاژن و کاهینەکان کەسى تر بۆى نەبوو بچێتە ژوورەوە. لێرەدا پەیکەری دوو لەو خوداوەندانە راگیراون کە پەرستگاکەیان بۆ تەرخان کراوە. ڕەنگە دوو خوداوەندی سەرەکی خیتیەکان بووبن: خوداوەندی کەشوهەوا تێشوب و خوداوەندی خۆر ئارینا کە هاوشێوەیە لەگەڵ خیپات .
لە دەوری پەرستگا گەورەکە ژووری تەسک هەبوون بۆ عەمبارکردن کە کووپەى گەورەی تێدا دۆزرایەوە. ئەم هیزە و کووپانە کە توانای ٩٠٠ بۆ ٣٠٠٠ لیتریان هەبووە، بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ هەڵگرتنی شەراب و ڕۆن و دانەوێڵە بەکاردەهێنران، ئەمەش بەڵگەی مۆر و نیشانەکانی دیکەی سەر قاپەکانە. لە ساڵی 1907 شوێنەوارناسان هەزاران تابلۆی مێخییان لەناو پەرستگاکەدا دۆزیەوە، کە زانیاری لەسەر ڕێوڕەسمى ئاینیی خیتیەکان و چەندین شتی تر دەدات.
سەردانیکەران بە ڕێگایەکی قیرتاوکراوەوە دەگەیشتنە شوێنەکە لە ڕێگەی دەروازەی شارەوە، پاشان گەیشتنە گەڕەکی پەرستگاکانی خوارەوەی شارەکە، کە حەوزێکی چوارگۆشەی تێدابوو کە بە شێر ڕازاوەتەوە، کە پێی دەگوترا حەوزی شێرەکان. لە دەرەوەی گەڕەکی پەرستگاکە حەوزێکی دیکە هەبوو. حەوزەکان ئەرکێکی ئایینییان هەبوو. جگە لە دەروازەی سەرەکی باشووری ڕۆژهەڵات بۆ ناوچەی پەرستگاکە، ڕێگای دیکەش لە ڕۆژهەڵات و باشوور و ڕۆژئاواوە هەبوون.
زۆربەی پەرستگاکان لە گەڕەکی باشووری شارەکە هەڵکەوتوون. لە سەدەی ١٣ی پێش زایین دروستکراون. تا ئێستا ٢٨ پەرستگا لە تاخی پەرستگاکانی سەرووی شارەکە دۆزراونەتەوە. [٢] هەندێک لە پەرستگاکان دوو نهۆم بوون، و میچیان تەخت بوو. ڕووبەری نهۆمەکە بەزۆری لە نێوان ٤٠٠ بۆ ١٥٠٠ مەتر چوارگۆشەدایە، بەڵام بە پێچەوانەوە هێڵکارىى پەرستگاکان هاوشێوەن: لە حەوشەی ناوەوە، تێپەڕین بە داڵانێک دەچێتە رووگەیێکى پیرۆز بۆ پەرستکارىى. لە دەقە مێخییە خیتییەکانەوە دەزانرێت کە لەم هۆڵە پیرۆزەدا پەیکەری ئەو خوداوەندە هەبووە کە پەرستگاکەى بۆ تەرخانکراوە . پەیکەرەکان لە کانزا یان لە دار و کانزا دروست دەکران. بەڵام تا ئێستا هیچ پەیکەرێکی لەو جۆرە نەدۆزراوەتەوە. لەو تاخەدا پەرستگای ٥ ڕووبەرەکەی ٦٠ x ٦٠ مەتر دەبێت، رووبەرەکەى نزیکە لە پەرستگای گەورە لە شاری خواروو. پەرستگای پێنجەم وەک پەرستگایەکی دووانە دیزاین کراوە چونکە دوو خوداوەند لەوێ دەپەرستران.
یەرقاپی Yerkapi
[دەستکاری]
یەرقابی لێژایێکى دەستکردە کە بە بەردی جیرى رەنگکراوە داپۆشراوە لە لێواری باشووری شارۆچکەی سەرەوە - بەرزییەکەی ١٥ مەتر و درێژییەکەی ٢٥٠ مەتر و لە بنکەکەیدا پانییەکەی ٨٠ مەترە. لە سەرەتای سەدەی ١٤ پێش زایین تەواو بووە. ناوی تورکی یەرقاپی بە واتای "دەروازەی ناو زەوی" دێت. ناوەکە ئاماژەیە بۆ تونێلی پیادە کە درێژییەکەی ٧٠ مەتر دەبێت و لە سەرەوەی شارەوە بە کەناری یەرقابیدا بەرەو دەرەوە دەڕوات، کە لێوارێکی بەرچاوی بەرەو خوارەوەیە. تونێلەکە لە پارچە بەردێکی گەورە دروستکراوە و بەربەستێکی بەرد بەسەریدا دروستکراوە. لە دۆخێکی نایابدایە. تا ئێستا زیاتر لە ١٢ تونێل لە قەڵاکانی شارەکەدا دۆزراونەتەوە، بەڵام بە باشی پارێزراو نین. دەروازەی سفنکس لە لەناوەندى شوورەى یەرقابیدا هەڵکەوتووە.
دیواری یەرقابی هیچ ئەرکێکی سەربازی نەبوو، چونکە هەڵبەزینى بە سەریدا ئاسان بوو، هەروەها پلیکانەی لە تەنیشتدا هەیە بۆ ئاسانکاری سەرکەوتن. تونێلەکە ڕاستەوخۆ بەرەو سەرەوەی شارەکە دەڕوات، بە ژێر دیواری شارەکەدا تێدەپەڕێت. ئەندرێاس شاکنەر ئاماژە بەوە دەکات کە شوورەى گەورەى شارەکە بەهۆی ئەو کەناراوانەی کە درێژییەکەی ٢٥٠ مەتر بووە لەم ناوچەیەدا ئەوەندە بەرز بووە کە دیوارەکە لە باکوورەوە دیار بووە، بەسەر شارەکەدا، نزیکەی ٢٠ کم لێیەوە دوورە. نزیکەی لە هەموو خاڵەکانی شارەکەدا تەنها بیوککالێ و قەڵای شاهانە و دیواری بەرزی شارەکە لە یەرکاپی دەبینرێت، یەرکاپی دیمەنی ناوەوەی باشووری گرتووە و بەم شێوەیە ئاسمانی باشووری شارەکە پێکدەهێنێت. دیزاینە نائاساییەکە دیمەنێکی مەزن لە باشوورەوە دەخاتە ڕوو، کاریگەرییەکی ئیرادە و هێزی داهێنەرانە دەگەیەنێت. هەروەها شاکنەر لێکدانەوەی پیتەر نێڤ بەم شێوەیە هەڵدەسەنگێنێت کە "ئەگەری هەیە" کە بەرمی یارکابی "بۆ ئەوەی بڵێین سەکۆیەکە" بۆ کاروان یان ڕێوڕەسمی ئایینی
بویوک قەلا (قەڵاى گەورە)
[دەستکاری]پاشماوەی قەڵای شاهانە لە سەر ترۆپکى بەردینی بویوک قەلا (بە تورکی: "قەڵای گەورە") لە ڕۆژهەڵاتی شارە کۆنەکە دۆزرایەوە. بەشێک لە پاشماوەکانی بیناکە لەسەر بوبوک قەلا دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەردەمی برۆنزی، بەڵام ئەو کەلاوە دیارانەی کە ماونەتەوە بۆ سەدەی ١٣ی پێش زایین دەگەڕێتەوە. لەو کاتەدا لە خاتووشە کاری بیناسازی بەرفراوان هەبوو. تەواوی کۆمپلێکسەکە بە دیوارێکی قەڵادار دەورە دراوە. پردێکی گەورە دەچووە دەروازەی سەرەکی دامەزراوەکە لە باشوور. ئەم دەروازەیە لەلایەن دوو شێری بەردەوە پاسەوانی دەکرا. کۆمەڵگەی قەڵاکە پێکهاتووە لە چەندین حەوشەی ناوەوەی بەیەکەوە گرێدراو، ئەرشیف، بینای نیشتەجێبوون، بینای ئایینی و هۆڵێکی ڕێوڕەسم. ڕووبەری بیناکە ٢٥٠ x ١٤٠ مەتر دەگرێتەوە. لە لوتکەدا، "کتێبخانە" بە تابلۆ گڵینەکانیەوە دوو نهۆم و چوار ژووری هەبوو. لەوێ ٣٠٠٠ لوحی مێخی دۆزرایەوە. لە ئێستادا تەنها دیواری نزم لەو شوێنەدا دەبینرێت، بەو پێیەی زۆرێک لە باڵەخانەکان دوای پشکنینی شوێنەواریی دووبارە بە زەوی داپۆشراونەوە بۆ ئەوەی لە زیانەکان بپارێزرێن.
شتی دیکەى سەرنجڕاکێش
[دەستکاری]
لە پەرستگای گەورەوە خاکەکە بەرەو قەڵای شاهانەی پێشوو بەرز دەبێتەوە. لەم ناوچەیەدا چەندین بینا لەسەر تەراسە دەستکردەکان دروستکراون. باشترین بینای ئەم بینایانە کە پێی دەوترێت ماڵی سەر بەردەکە. درێژییەکەی ٣٦ مەتر و پانییەکەی ٣٢ مەتر و بەرزییەکەی دوو نهۆم بوو. ئەم خانووە گەورە و ناوازەیە ڕەنگە بینایەکی کارگێڕی بووبێت. ژێرزەمینەکە وەک کۆگا و ئەرشیف کاری دەکرد. لێرەدا هەڵکۆڵینەکان لە ساڵانی ١٩١١ و ١٩٦٠-١٩٦٣ی زایینیدا کۆگایەکی گەورەی حەبی گڵینیان دەرکەوت.
لە باشووری بویوک قلعە قەڵای باشوور هەڵکەوتووە، کە کەنارێکی بەرزە و پاشماوەی قەڵایەکی فریجیای تێدایە. هەڵکۆڵینەکانی لای باشووری ڕۆژهەڵاتی ژوورێکیان دەرکەوت کە ڕەیلیفی خوداوەندی خۆر و یەکێکی دیکە لە پاشاکانی پاشاکان بە ناوی شوپیلولیومای دووەم. هەروەها ئینفۆنتۆری ساڵانەی پاشای پاشاکانی تێدایە کە بە هیرۆگلیفی دڵسۆز نووسراوە . ئەم ژوورە پێی دەوترێت ژووری هیرۆگلیفی. نزیکەی 200 مەتر لە خۆرئاواوە گردی نیشانتێپە هەیە کە نوسراوەکەی تێدایە بە ناوی نیشانتاش کە بۆ هەمان فەرمانڕەوایە.
جگە لە بویوک قلعە لەگەڵ قەڵای شاهانە، بەردی سروشتی دیکەش لە بیناسازییەکەدا جێگیرکرابوون، بۆ نموونە کەسیکایا، “بەردی درز” لە شارەکەی خوارەوە – بەردێک کە دوو نیوەی هەیە و درزێکی قووڵی لە ناوەڕاستیدا هەیە. لەسەر بەردی بەردینی ساریکالێ (بە تورکی بۆ "قەڵای زەرد") لە شارۆچکەی سەرەوە قەڵایەک هەبوو کە ڕەنگە لە سەدەی ١٤ یان ١٣دا دروستکرابێت. پێش زایین.
لە هەڵکۆڵینەکانی ئەم دواییەدا ئەو ناوچانەی شارەکە دەرکەوتووە کە بۆ چالاکییە عەلمانییە جۆراوجۆرەکان بەارهێنراون. بەڵام تەنها ناوچەیەکی بچووکی ناحیەی نیشتەجێبوون و وەرشەی دەرکەوتووە.
دانەوێڵەکان کە چێندراون بریتین لە گەنم و جۆ ، هەروەها بەزالیا، نیسک ، نۆک ، کەتان. لە کۆگایەکی گەنمەشامی سووتاودا لە سەرەتای سەردەمی خیتییەکان، پاشماوەی سووتاو لە بڕێکی زۆر دانەوێڵە، بە تایبەت جۆ، هەروەها گەنمی پەرداخ ، مابووەوە. دانەوێڵەی جۆ تاڕادەیەک بچووک بوون، دانەوێڵەکانیش بە خراپی پاککرابوونەوە. هەڵکەندنەکان وا گریمانە دەکەن کە ئەم کۆگایە لە باجی ناچارییەوە بووە کە باشترین دانەوێڵە تێیدا دابین نەکراوە.
تاڕادەیەک زۆرجار لە هەڵکۆڵینەکاندا ئێسکی ئاسکی سوور لە قەڵاکەدا دەرکەوتووە. ڕەنگە ڕاوکردن کات بەسەربردنێکی کات بەسەربردن بووبێت لەلایەن ئاغاکانەوە. لە کۆی ئەو ئێسکانەی لە شارەکەی خوارەوە دۆزراونەتەوە، تەنها نیوەیان ئێسکی ئاسکی سوورن .
مێژووی تۆژینەوە
[دەستکاری]سەرەتای گەڕان و کنە
[دەستکاری]
لە ساڵی ١٨٣٤ی زایینی، چارڵز تێکسیە، گەڕێنەری فەرەنسی سەردانی بەرزاییەکانی ناوەڕاستی ئەنادۆڵی کرد و وێرانەکانی پایتەختە کۆنەکەی دۆزیەوە. بەڵام نەیتوانی بە دروستی وێرانەکان بناسێتەوە و بە پاشماوەی شاری پتێریای مادیان زانی. جگە لە وێرانە دیارەکانی ناوچەی شارەکە، تەکسیر هەروەها بەڵگەنامە و نیگارکێشانی پیرۆزگای بەردینی یەزیلیکایا کە لە نزیکەوە بوو، کە لە ڕێگەی وێناکردنی خوداوەندەکانەوە (بەناو کاروانی خوداوەندەکان) ناوبانگی جیهانی بەدەستهێنا.
دوای تێکسار، گەڕێنەرانی دیکە لە دەیەکانی دواتردا سەردانی ناوچەی شارەکەیان کرد، لەوانە لە ساڵی ١٨٣٦ ئینگلیز هامیلتۆن و لە ساڵی ١٨٥٨ بارت . لە ساڵی ١٨٨٢ کارل هیمان نەخشەیەکی تۆپۆگرافی داڕشت و کاریگەری گچکە لەسەر چەندین ڕیلیفی لە یەزیلیکایا دروست کرد.
کنە شوێنەوارییەکان
[دەستکاری]یەکەم هەڵکۆڵینەکان لە ساڵی ١٨٩٣/٤٩ی زایینی ئەنجامدرا، کاتێک فەرەنسی ئێرنست چانتر خەندەقی دەنگی لە پەرستگای گەورە و لە بویوکالێ و لە یازیلکایا دامەزراند. شانتەر یەکەم لوحی مێخی لە هاتوسا بڵاوکردەوە.
گەڕانی شوێنەواریی سیستماتیکی لە ساڵی ١٩٠٦ دەستی پێکرد. وینکلەر ، ئاشوورناس و زانای میخی کە بنکەکەی لە بەرلینە و شوێنەوارناسێکی تورک تیۆدۆر مەکریدی یەکەم هەڵکۆڵینیان ئەنجامدا، کە لەلایەن مۆزەخانەی عوسمانی لە ئەستەنبوڵەوە ڕاسپێردرابوو، بۆ دڵنیابوون لەوەی کە ئایا وێرانەکان پایتەختی هیتییەکانی هاتوسا بوون یان نا. توانیان 2500 پارچەی حەبی مێخ دەستەبەر بکەن و بیسەلمێنن کە خەتوسەیان دۆزیوەتەوە. لە ساڵی ١٩٠٧ وینکلەر و ماکرێدی بەردەوام بوون لە هەڵکۆڵینەکان. ئەمساڵ بۆ یەکەمجار دامەزراوەی شوێنەواری ئەڵمانی (DAI) و دۆیچە ئۆریێنت گێسێلشافت (دۆیچە ئۆریێنت گێسێلشافت) بەشداریان کرد. جگە لە وینکلێر و مەککریدی، گروپێک بە سەرۆکایەتی ئۆتۆ پوچشتاین لە خاتوشا کاریان دەکرد. وێرانەکان بە تەواوی بەڵگەنامە کراون بە چەندین نەخشە و وێنە و نەخشەیەکی تۆپۆگرافی وردتر. لە ساڵی ١٩١١/١٢ی زایینی فینکلەر و ماکرێدی هەڵکۆڵینی زیاتریان ئەنجامدا. تا ساڵی ١٩١٢ی زایینی لە شارۆچکەی خوارەوە (پەرستگای گەورە) و قەڵای شاهانە و لە شارۆچکەی سەرەوە (دەروازەی شێرەکان و دەروازەی پاشا و دەروازەی ئەسفەنگ) هەڵکۆڵین ئەنجام دەدرا.
تا ئەو کاتە نزیکەی دە هەزار پارچەی لوحی میخی پارێزراو بوون، کە بە زمانی ئەکەدی نووسراون. دوای ماوەیەکی کەم لە هەڵکەندنەکە، وینکلێر پەیماننامەی ئاشتی نێوان میسر و هاتی لە دەستیدا بوو، کە لە نێوان هاتوسیلی سێیەم و ڕامێسی دووەمدا ئەنجامدرا - کۆنترین پەیماننامەی ئاشتی نووسراوی مێژووی جیهان کە لە ژیاندا مابێت. کۆپییەکی ئەو تابلۆ گڵینەیە لە بینای نەتەوە یەکگرتووەکان لە نیویۆرک هەڵواسراوە. لەسەر تابلۆکان نەک تەنها بەڵگەنامە فەرمییەکان، وەک گرێبەست و حوکم و نامەنووسی نێودەوڵەتی تۆمارکرابوون، بەڵکو فەلسەفە و ڕێنمایی بۆ ڕێوڕەسمی ئایینی و وەسفکردنی داب و نەریتی و هەروەها هەواڵە مێژووییەکانیش تۆمارکرابوون.
دوای جەنگی جیهانی یەکەم، هەڵکەندنەکان بۆ ماوەی زیاتر لە دە ساڵ وەستان و تا ساڵی ١٩٣١ لە ژێر ڕێنمایی کورت بیتێل دەستیان پێنەکرایەوە. بەهۆی جەنگی جیهانی دووەمەوە لە ساڵی ١٩٣٩ەوە کارەکان وەستانەوە. لە ساڵی ١٩٥٢ بەیتێل توانی بەردەوام بێت لە گەڕان بەدوای شارەکەدا. تەرکیزی کارەکانی بریتی بوو لە بەردەوامی هەڵکەندنی قەڵای شاهانە، لێکۆڵینەوەی بەرفراوان لە شارەکەی خوارەوە و هەڵکۆڵین لە ناوچەی دەوروبەری خەتوشە (یازیلکایا و یاریکایا). تا ساڵی ١٩٧٥ چالاکیی هەڵکەندن بە هاوبەشی لەلایەن دامەزراوەی شوێنەواری ئەڵمانیا و کۆمەڵەی ڕۆژهەڵاتی ئەڵمانیەوە پاڵپشتی دەکرا. [٣] جێگەی بێتێل لە ساڵی ١٩٧٨ لەلایەن پیتەر نێڤەوە گرتەوە، کە لە ژێر ڕێنمایی ئەودا هەڵکۆڵینێکی بەرفراوان لە ناوچەی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی سەرەوەی شارەکە ئەنجامدرا. لە ساڵی ١٩٩٤ یورگن سیهێر بوو بە بەرپرسی هەڵکۆڵینەکان. لە ساڵی ٢٠٠٦ ئەندرێس شاکنەر ئاراستەی هەڵکۆڵینەکانی گرتە ئەستۆ.
لە ساڵی ١٩٥٢ەوە دامەزراوەی شوێنەواری ئەڵمانی بە بەردەوامی خەریکی هەڵکەندنی ئەو شارەیە و ساڵانە دۆزینەوەی نوێ پێشکەش دەکات. تەواوی ناوچەکان بە بێ لێکۆڵینەوە ماونەتەوە؛ و گۆڕەکانی شاهانە هێشتا چاوەڕێی دۆزینەوەن.
پڕۆژەی توێژینەوەی درێژخایەنی خاتوشا لە ساڵی ٢٠١٩ خەڵاتی شوێنەوارناسی شەنگەهای لە بەشی “ توێژینەوە ” بەدەستهێنا
ئاوەدانکردنەوەی بەشێکی قەڵاکانی شارەکە
[دەستکاری]
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ^ Hattusa – Hauptstadt der Hethiter. Entstehung, Entwicklung und Niedergang einer bronzezeitlichen Metropole In: Antike Welt 1/2012, S. 8–15, hier S. 12. «Hattusa-Hauptstadt der Hethiter. Entstehung, Entwicklung und Niedergang einer bronzezeitlichen Metropole. Antike Welt 1/2012, 8-15». لە ڕەسەنەکە لە ٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 10 ديسمبر 2019 ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=(یارمەتی) - ^ Andreas Schachner: Hattusa – Hauptstadt der Hethiter. Entstehung, Entwicklung und Niedergang einer bronzezeitlichen Metropole In: Antike Welt 1/2012, S. 8–15, hier S. 11. «Hattusa-Hauptstadt der Hethiter. Entstehung, Entwicklung und Niedergang einer bronzezeitlichen Metropole. Antike Welt 1/2012, 8-15». لە ڕەسەنەکە لە ٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 10 ديسمبر 2019 ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=(یارمەتی) - ^ Bogazköy-Hattusa. Ergebnisse der Ausgrabungen des Deutschen Archäologischen Instituts und der Deutschen Orient-Gesellschaft. 21 Bände. Gbr. Mann, Berlin 1952 ff., Zabern, Mainz 1996 ff. ISSN 0342-4464.
