جینۆسایدی ئەرمەنییەکان

جینۆسایدی ئەرمەنییەکان (بە ئەرمەنی: Հայոց ցեղասպանություն) بە زنجیرە ڕووداوێکی مێژوویی کوشتنی خەڵکی ئەرمەنی لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی دەوترێت کە لە نێوان ساڵانی ١٩١٥–١٩١٧ بۆ مەبەستی لەناوبردن و سڕینەوەی ئەرمەنییەکان ڕوویدا.^[١] بەپێی بەراوەردەکان نزیک یەک تا یەک و نیو میلیۆن کەس لە خەڵکی ئەرمەنی بە دەستی سپای عوسمانی و عەشیرەتە ھاوپەیمانەکانی کوژراون.^[٢]

شێوەی کۆمەڵکوژی

لە ساڵی ١٩١٥دا و لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەمی عوسمانییەکاندا و بەپێی پلانەکانی ئەنوەر پاشا، تەلعەت پاشا و جەمال پاشا و تەشیکلاتی مەخسووسەی عوسمانییەکان (دەزگای ھەواڵگریی عوسمانییەکان) و سوپای حەمدییە لە شارەکانی ئیستەنبوڵ، یوزگات، ئەنقەرە، قەیسەری، موغڵا، وان، سێواس، بدلیس، مووش، ئەدەنە، ترابزۆن، ھاتای، ئیزمیر، ئەفیون، ئیزمیت، ئەسکی شەھیر، مانیسا، کاستامۆن و زیاتر لە ٥٠ شار و ناوچەی تری ژێر دەستی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی یەک ملیۆن و ٥٠٠ ھەزار ئەرمەنی کۆمەڵکوژکراون و نزیکەی ٥٠٠ ھەزار ئەرمەنیی تریش لە شوێن و ماڵی و حاڵی خۆیان بۆ ناوچە دوورە دەستەکانی وەک دێرەزوور و بیابانەکانی ناوەڕاستی سووریا ڕاگوێزران.^[٣]

بەپێی مێژوونووسان، لێکۆڵەران و ئەنجومەنی نێونەتەوەییی توێژینەوە لە بارەی جینۆسایدەوە (IAGS)، زیاتر لە یەک ملیۆن ئەرمەنی بەشێوەی پلان بۆ داڕێژراو کۆمەڵکوژکراون، بەڵام بەپێی لێدوانی بەرپرسانی حکوومەتی تورکیا، لە ماوەی جەنگی جیھانیی یەکەمدا و بەھۆی جەنگەوە ٣٠٠ ھەزار تاوەکو ٥٠٠ ھەزار ئەرمەنی و زیاتر لە ٣٠٠ ھەزار تورکیش ژیانی خۆیان لەدەستداوە. ئەو ئامار و زانیارییانەی حکوومەتی تورکیا لەلایەن ناوەندە سەربەخۆ و بێلایەنەکانەوە پشتڕاست نەکراونەتەوە، چونکە زۆربەی تورکە کوژراوەکان سەرباز بوون نەک ھاووڵاتیی مەدەن و ژن و منداڵ و ھەروەھا ھیچ ھاووڵاتییەکی تورکیش لە شوێن و ماڵ و حاڵی خۆی ڕانەگوێزرابوو.^[٣]

جەنگی جیھانیی یەکەم

لە ٢ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٤، دەوڵەتی عوسمانی ناوچەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستی جەنگی جیھانیی یەکەمی کردەوە، بە چوونە ناو دووژمنایەتی لەگەڵ زلھێزە ناوەندەکان و دژی ھاوپەیمانان. شەڕەکانی ھەڵمەتی قەوقاز و ھەڵمەتی فارس و ھەڵمەتی گالیپۆلی کاریگەری لەسەر زۆرێک لە ناوەندە چڕەکانی ئەرمەنی دانا. پێش ئەوەی بچێتە ناو جەنگەوە، حکوومەتی عوسمانی نوێنەری نارد بۆ کۆنگرێسی ئەرمەنی لە ئەرزڕۆم بۆ ئەوەی ئەرمەنە عوسمانییەکان ڕازی بکات بۆ ئاسانکاری لەشکرکێشیەکەی لە ڕێگەی قەوقازەوە و ھاندانی یاخیبوونی ئەرمەنەکانی ڕووسیا لە دژی سوپای ڕووسیا لە ئەگەری کردنەوەی بەرەی قەوقاز و سوپای قەوقازی ڕووسیا لە ساریکامیش گەمارۆ بدەن و لەناویان ببەن، ئەمانە بە مەبەستی وەرگرتنەوەی ئەو خاکانەی کە لە دوای شەڕی ڕووسیا و عوسمانی لە ساڵانی ١٨٧٧–١٨٧٨ بۆ ڕووسیا لەدەستیان داوە. ھێزەکانی ئەنوەر پاشا لە شەڕەکەدا شکستیان ھێنا و نزیک بوو بە تەواوی لەناوببرێن. لە گەڕانەوەی بۆ قوستەنتینە، ئەنوەر پاشا بە ئاشکرا شکستی خۆی خستە ئەستۆی ئەرمەنییەکانی ناوچەکە کە لایەنی ڕووسەکانیان گرتبوو. لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٤دا شێخی ئیسلام جیھادی دژی مەسیحییەکان ڕاگەیاند: دواتر ئەمە وەک ورووژاندنی توندڕەوی جەماوەری بۆ ئەنجامدانی جینۆسایدی ئەرمەنەکان بەکارھێنرا.

وان، نیسانی ١٩١٥

لە ١٩ی نیسانی ساڵی ١٩١٥، جەودەت بەگ داوای کرد کە شاری وان بە بیانووی وەرگرتنی سەربازی، دەستبەجێ ٤ ھەزار سەرباز بکرێنە سەرباز. بەڵام بۆ دانیشتوانی ئەرمەنەکان ڕوون بوو کە ئامانجی ئەو کوشتنی پیاوە بەتواناکانی وان بوو بۆ ئەوەی بەرگریکار نەمێنێت. جەودەت بەگ پێشتر فەرمانی فەرمی خۆی لە گوندەکانی دراوسێدا بەکارھێنابوو، بەڕواڵەت بۆ گەڕان بەدوای چەکدا بوو، بەڵام لە ڕاستیدا دەستی بە کۆمەڵکوژی گشتی کردبوو. ئەرمەنییەکان بە مەبەستی کڕینی کات ٥٠٠ سەرباز و لێخۆشبوونی پارەیان بۆ ئەوانی دیکە پێشکەش کرد و جەودەت بەگ ئەرمەنییەکانی بە «یاخیبوون» تۆمەتبار کرد و جەختی لەسەر نیازی خۆی کردەوە کە «لەناوبردن» بە ھەر نرخێک بێت. و ڕای گەیاند: «ئەگەر یاخیبووان یەک تەقە بکەن، من ھەموو پیاو و ژن و پیاوێکی مەسیحی دەکوژم» (ئاماژە بە ئەژنۆی خۆی دەکات) «و ھەموو منداڵێک، تەنانەت لێرەشدا».

ڕۆژی دواتر و لە ٢٠ی نیسانی ١٩١٥ گەمارۆی وان دەستی پێکرد کاتێک ژنێکی ئەرمەنی ھەراسان کرا و دوو پیاوی ئەرمەنی کە بە ھانایەوە ھاتبوون لەلایەن سەربازە عوسمانییەکانەوە کوژران. بەرگریکارانی ئەرمەن بە ھەزار و ٥٠٠ تفەنگ لە ھێزە چەکدارەکانەوە، کە نزیکەی ٣٠٠ تفەنگ و نزیکەی ھەزار دەمانچە و چەکی کۆنیان پێدرابوو، ٣٠ ھەزار دانیشتوو و نزیکەی ١٥ ھەزار پەنابەری دانیشتووی ناوچەیەکی نزیکەی یەک کیلۆمەتر چوارگۆشەی گەڕەکی ئەرمەنەکان و گەڕەکی ئاغیستانیان پاراست. ململانێکان بەردەوام بوو تا ژەنەڕاڵ نیکۆلای یودنیچ لە ڕووسیا بە ھانایانەوە ھاتن.

ھەواڵەکانی ئەم ململانێیە لە حەلەب و وانەوە گەیشتە باڵیۆزی ئەمریکا لە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی، ھێنری مۆرگنتاو، ئەمەش وای لێکرد کە بە شێوەیەکی کەسیی ئەو پرسە لەگەڵ تەلعەت پاشا و ئەنوەر پاشا بوروژێنێت. ھەروەھا ئاماژەی بە ئیفادەی بەرپرسانی کونسوڵگەری کرد، کە پاساوی دیپۆرتکردنەوەکانیان بۆ بەڕێوەچوونی شەڕەکە ھێنایەوە و ئاماژەیان بەوە کرد کە ھاوبەشی ئەرمەنییەکانی وان لەگەڵ ئەو ھێزە ڕووسیانەن کە شارەکەیان کۆنترۆڵکردبوو، ئەم ھەموو بیانوە بۆ ڕەوایەتی چەوساندنەوەی ھەموو ئەرمەنییەکان بوو.

دەستگیرکردن و دیپۆرتکردنەوەی کەسایەتییە دیارەکانی ئەرمەن، نیسانی ١٩١٥

وێنەی ژمارەیەک لە ڕۆشنبیر و نوخبەی ئەرمەنی ئەستەنبوڵ کە لە ٢٤ی نیسانی ١٩١٥ لەلایەن حکوومەتی عوسمانییەوە لە سێدارە دران، کە سەرەتای کۆمەڵکوژییەکانی ئەرمەن بوو.

تا ساڵی ١٩١٤ دەسەڵاتدارانی عوسمانی ھەڵمەتێکی پڕوپاگەندەیان دەستپێکردبوو بۆ وێناکردنی ئەو ئەرمەنانەی کە لە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانیدا دەژین وەک ھەڕەشەیەک بۆ سەر ئاسایشی ئیمپراتۆرییەتەکەیە. ئەفسەرێکی ھێزی دەریایی عوسمانی لە فەرمانگەی جەنگ باسی لە پلاندانانەکەی کردووە:

«بۆ ئەوەی پاساو بۆ ئەم تاوانە گەورەیە بھێنرێتەوە، ماددەی پڕوپاگەندەی پێویست لە ئەستەنبوڵ ئامادەکرا. [دەستەواژەی وەک] «ئەرمەنییەکان ھاوپەیمانی دووژمنن. لە ئەستەنبوڵ ڕاپەڕین دەستپێدەکەن، سەرکردەکانی یەکێتییەکە دەکوژن و کاردەکەن بۆ کردنەوەی گەرووی [دەردەنێل].»

دیپۆرتکردنەوەی ڕۆشنبیرانی ئەرمەنی کە ھەندێک جار بە یەکشەممەی سوور (بە ئەرمەنی: Կարմիր կիրակի) ناسراوە، یەکەم ڕووداوی گەورە و بەرچاوی جینۆسایدی ئەرمەنەکان بوو، کە تێیدا حکوومەتی عوسمانی و پایتەختەکەی کە قوستەنتینە بوو، ھەڵمەتێکی دژی ڕۆشنبیرانی ئەرمەنی لە زۆرێک لە ناوچە و شارەکاندا دەستپێکرد بۆ دەستگیرکردنیان و دیپۆرتکردنەوەیان لە دواتردا. بۆ ئەوەی ئەم کارە بکات؛ فەرمانێکی فەرمی لەلایەن وەزیری ناوخۆ، تەلعەت پاشا، لە ٢٤ی نیسانی ١٩١٥ دەرچوو، ئەو شەوە؛ شەپۆلی یەکەم کە ژمارەیان لە نێوان ٢٣٥ بۆ ٢٧٠ ڕۆشنبیری ئەرمەنی بوو تەنھا لە قوستەنتینە دەستگیرکرا. لە کۆتاییدا کۆی ژمارەی دەستگیرکردن و دیپۆرتکردنەوە گەیشتە ٢٣٤٥ کەس. یاسای کۆچکردن لە ٢٩ی ئایاری ١٩١٥ دەرچوو؛ بۆیە دواتر ئەم گیراوانە گواستراونەتەوە بۆ دەرەوەی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی، لە کاتێکدا زۆربەیان کوژراون، لە کاتێکدا کەمێکیان دوای دەستێوەردانی ناسیاوەکانیان ڕزگارکراون، وەک ڤرتانیس پاپازیان و کۆمیتاس. ئەم ڕووداوە لەلایەن مێژوونووسانەوە بە شێوەی جۆراوجۆر وەسف کراوە و تەنانەت بە ھەڵمەتی مانگرتنی سەربڕین شوواندووە، کە ئامانج لێی بێبەشکردنی دانیشتووانی ئەرمەن بووە لە دەرفەتی پێکھێنانی ھەر بەرخۆدانێک بۆ بەرگریکردن لە خۆیان و مافەکانیان.

دوای ئەوەی لە ٢٧ی ئایاری ١٩١٥ یاسای ڕاگواستن دەرچوو، سەرکردەکانی ئەرمەن جگە لەو کەمانەی کە توانیان بگەڕێنەوە بۆ قوستەنتینە، دیپۆرت کران و وردە وردە تیرۆر کران. ٢٤ی نیسان وەک ڕۆژی یادکردنەوەی جینۆسایدی ئەرمەنییەکان لەلایەن ئەرمەنییەکانی سەرتاسەری جیھانەوە بەڕێوەدەچێت. ئەمڕۆ؛ ھەموو ساڵێک لە ٢٤ی نیسان یادی کۆمەڵکوژیی ئەرمەنەکان دەکرێتەوە، ئەو کاتە ئەرمەنییەکان ئەو چەوساندنەوە و ئەشکەنجە و لەسێدارەدانی بەکۆمەڵیان لەبیرە کە بەسەر ڕۆشنبیرانیاندا ھاتبوو. لە ئێستادا؛ ٢٤ی نیسان لە ئەرمینیا جەژنێکی نیشتمانییە، ھەروەھا لەلایەن ڕەوەندی ئەرمەنی لە سەرانسەری جیھاندا یادی دەکرێتەوە.

ئاوارەبوون و جینۆساید

لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩١٥دا، محەممەد تەلعەت پاشا داوای لە حکوومەت و وەزیری گەورە سەعید حەلیم پاشا کرد کە ڕێکارەکانی ڕاگواستنی ئەرمەنییەکان بۆ شوێنەکانی دیکە بە یاسایی بکەن بە ھۆی ئەوەی کە تەلعەت پاشا ناوی لێنابوو «ئاژاوە و کۆمەڵکوژی ئەرمەنییەکان، کە لە ژمارەیەک شوێنی وڵاتدا سەریھەڵدابوو». بەڵام تەلعەت پاشا بە تایبەتی ئاماژەی بە ڕووداوەکانی وان دەکرد و مەودای جێبەجێکردنی درێژکردەوە بۆ ئەوەی ئەو ناوچانە بگرێتەوە کە گوایە «ئاژاوە و کۆمەڵکوژییەکان» کاریگەرییان لەسەر ئاسایشی ناوچەی جەنگ لە ھەڵمەتی قەوقازدا ھەیە. دواتر دیپۆرتکردنەوەکە فراوانتر کرا تاکو ئەرمەنییەکانی پارێزگاکانی دیکەش بگرێتەوە.

یاسای دیپۆرتکردنەوە یاسایەکی کاتی بوو کە لەلایەن پەرلەمانی عوسمانییەوە لە ٢٧ی ئایاری ١٩١٥ دەرچووە، بۆ بە یاساییکردنی دیپۆرتکردنەوەی ژێردەستە ئەرمەنییەکانی سەر بە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی، ئەمەش وەک بەشێک لە زنجیرەیەک ڕێوشوێنی تایبەت کە حکوومەتی عوسمانی لە دژی ژێردەستە ئەرمەنییەکانی لە کاتی جەنگی جیھانیی یەکەمدا گرتبوویانەبەر. ژمارەیەکی زۆر لە ئەرمەنییەکان لە کاتی ئۆپەراسیۆنەکانی "دووبارە نیشتەجێکردنەوە"دا گیانیان لەدەستداوە، کە لەلایەن ھەندێک سەرچاوەوە بە ٦٠٠ ھەزار کەس و ھەندێکی دیکەش بە یەک ملیۆن و ٨٠٠ ھەزار کەس گیانیان لەدەستداوە، ئەمەش بووە ھۆی وەسفکردنی ئەو ئۆپەراسیۆنانە بە جینۆسایدی ئەرمەنییەکان. ئەم یاسایە لە ١ی حوزەیرانی ١٩١٥ کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە و لە ٨ی شوباتی ١٩١٦ کۆتایی ھات، بەڵام ھەندێک بەڵگەنامەی عوسمانی نیشان دەدەن کە دیپۆرتکردنەوەی ئەرمەنییەکان لە ڕاستیدا لە ٢ی ئازاری ١٩١٥ دەستیپێکردووە، حکوومەتی عوسمانی مۆڵەتی سەربازیی داوە بۆ دیپۆرتکردنەوەی ھەر کەسێک کە «ھەستی پێکردبێت» مەترسییە بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانی.

لەگەڵ جێبەجێکردنی یاسای دیپۆرتکردنەوە، دەستبەسەرداگرتنی موڵک و ماڵی ئەرمەنەکان و کۆمەڵکوژیی ئەرمەنییەکان کە بەدوای یاساکەدا ھات، بەشێکی زۆری جیھانی ڕۆژاوای تووڕە کرد. لە کاتێکدا زلھێزەکانی ھاوپەیمانان لە سەردەمی شەڕی عوسمانیدا ناڕەزایەتییەکی کەمیان پێشکەش کرد، بەڵام لەو کاتە سەروەتێکی زۆر بەڵگەنامەی مێژوویی ئەڵمانی و نەمسا شایەتحاڵی کوشتنی بەکۆمەڵ و برسێتی ئەرمەنییەکانیان پێشکەش کردووە. لە ئەمریکا، نیویۆرک تایمز نزیکەی ڕۆژانە ڕاپۆرتی لەسەر کوشتنی بەکۆمەڵی گەلی ئەرمەن بڵاودەکردەوە و پرۆسەکەی بە «سیستماتیک»، «مۆڵەتدراو» و «لەلایەن حکوومەتەوە ڕێکخراوە» وەسف دەکرد. دواتر تیۆدۆر ڕۆزڤێڵت ڕووداوەکانی بە «گەورەترین تاوانی جەنگ» وەسف کرد.

مێژوونووس ھانس لوکاس کیسەر دەڵێت لە لێدوانەکانی تەلعەت پاشادا ڕوونە کە بەرپرسانی عوسمانی ئاگاداری ئەوە بوون کە فەرمانی دیپۆرتکردنەوەکە جینۆساید بووە. مێژوونووسێکی دیکە بە ناوی تانەر ئاکچەم دەڵێت، لە تەلەگرامەکاندا دەردەکەوێت کە ھەماھەنگی گشتیی کۆمەڵکوژییەکە لەلایەن تەلعەت پاشاوە ئاگادار کراوەتەوە. لە ساڵی ٢٠١٧دا ئەکسام توانی دەستی بە یەکێک لە تەلەگرامە ڕەسەنەکان بگات، کە لە قودس پارێزراو بوو، کە پرسیاری لەبارەی تەسفییەکردنی جەستەیی و قڕکردنی دانیشتوانی ئەرمەن کرد. لە جەنگی جیھانیی یەکەمدا، تورکەکان بە ھاوکاری لەگەڵ بەشێک لە ھۆزەکانی کورد، سەدان گوندی ئەرمەنییان لە ڕۆژھەڵاتی وڵاتدا لەناوبرد، ئەمەش وەک ھەوڵێک بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای ئەو ناوچانە، پێیان وابوو ڕەنگە ئەو کەسانە لەگەڵ ڕووسەکان و شۆڕشگێڕانی ئەرمەنەکان ھاوکاری بکەن. ھەروەھا گوندنشینەکانیان ناچار کرد لە سوپای عوسمانیدا وەکو بارھەڵگر کار بکەن و دواتر دوای ماندووبوونیان کوشتوویانن. بەڵام تا بەھاری ساڵی ١٩١٥ بڕیاری جینۆسایدی گشتی نەدرا، لە ٢٤ی نیسانی ١٩١٥ عوسمانییەکان سەدان کەسایەتی دیاری ئەرمەنییان لە ئەستەنبوڵ کۆکردەوە و لە گۆڕەپانەکانی شارەکە لە سێدارەیان دان. پاشان فەرمان بە سەرجەم خێزانە ئەرمەنییەکان لە ئەنادۆڵ درا کە موڵک و ماڵی خۆیان بەجێبھێڵن و بچنە پاڵ کاروانەکان کە لە سەدان ھەزار ژن و منداڵ پێکھاتبوون، بەدرێژایی ڕێگا شاخاوییە دڕەکان و بیابانەکان. زۆرجار لە خواردن و جل و بەرگ بێبەش بوون. نزیکەی ٧٥٪ی ئەوانەی لەم ھەڵمەتە ئاوارەبوونانەدا بوون گیانیان لەدەستداوە و ئەوانی دیکەش لە بیابانەکانی شامدا بەجێھێڵدراون.

پەیامنێرێکی ئەمریکی بۆ شاری ئورفا دەگێڕێتەوە:

« لە ماوەی شەش ھەفتە شاھیدی قێزەونترین دڕندەیی بەرامبەر ھەزاران... کە لە شارەکانی باکورەوە ھاتبوون بۆ ئەوەی بە شارەکەماندا تێپەڕن، ھەموویان ھەمان چیرۆک دەگێڕنەوە: ھەموو پیاوەکانیان لە یەکەم ڕۆژی ڕێپێوانەکەدا کوژران، دوای ئەوە ژن و کچەکان لێیان درا و دزییان لێکرا، ھەندێک لە پاسەوانەکانیان ڕفێندران... ئەوان خراپترین توخمەکان بوون بوون، و ڕێگەیان بە ھەرکەسێک دەدا لە گوندەکان کە لێیەوە تێدەپەڕن ژنەکان بڕفێنن و دەستدرێژی بکەنە سەریان. ئەمە تەنھا چیرۆک نەبوون، بەڵکو بە چاوی خۆمان ئەم شتەمان بە ئاشکرا بینی کە لە شەقامەکاندا ڕوویدەدا.»

لەکاتی جینۆسایدی ئەرمەنەکاندا کە لەلایەن ئیمپراتۆریەتیی عوسمانییەوە ئەنجامدرا، بە تایبەتی پارتی گەنجی تورک، ھێزە چەکدارەکانی دەوڵەتی عوسمانی، و ھەندێک لە خەڵکی گشتی دژی ئەرمەنییەکان؛ ھەڵمەتێکی سیستماتیکی جینۆساید و دەستدرێژیکردنە سەر ژنان و منداڵانی ئەرمەنی لە ھەردوو ڕەگەزدا بەڕێوەچوو. پێش دەستپێکردنی جینۆساید؛ ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی پشتی بە یەک شێواز بەستبوو بۆ ترساندنی دانیشتوانی ئەرمەن، ئەویش زەلیلکردنی سێکسی بوو. ژنان و کچان نەک ھەر دەستدرێژییان کراوەتە سەر، بەڵکو زۆرێکیان بە زۆر ھاوسەرگیریان پێدەکرا، ئەشکەنجە دەدران، بە زۆر لەشفرۆشییان دەکرد، فرۆشران لە بازاڕی کۆیلایەتی و ئەندامی زاوزێیان دەشێوێندران. لەم چوارچێوەیەدا؛ ھاینریچ بێرگفێڵد، کونسووڵی ئەڵمانیا لە ترابزۆن، ڕای گەیاند کە «زۆرێک لە ژن و کچان دەستدرێژییان کراوەتە سەر... ئەوە بەشێک بووە لە پلانێکی تەواو بۆ قڕکردنی ئەرمەنییەکان.» لە لایەکی دیکەوە بەرپرسانی دەوڵەتی تورکیا، ئەمریکا، نەمسا و ئەڵمانیا دانیان بەوەدا نا کە جینۆسایدەکە دەستدرێژیی سیستماتیکی وەک شێوازێکی گوشار لەخۆ گرتووە.

ژمارەی مردووان و ڕزگاربووان (١٩١٤–١٩٢٣)

لە کاتێکدا ھیچ کۆدەنگییەک نییە لەسەر ژمارەی ئەو ئەرمەنیانەی لە کاتی جینۆسایدی ئەرمەنەکاندا گیانیان لەدەستداوە، بەڵام لە نێوان مێژوونووسانی ڕۆژاوادا ڕێککەوتنێکی گشتی ھەیە کە ژمارەی کوژراوانی ئەرمەنییەکان یەک ملیۆنی تێپەڕاندووە. خەمڵاندنەکان لە نێوان ٨٠٠ ھەزار بۆ یەک ملیۆن و نیو (بەپێی حکوومەتەکانی فەڕەنسا و کەنەدا و وڵاتانی دیکە). ئینسایکلۆپیدیای بریتانیکا ئاماژە بە لێکۆڵینەوەکانی مێژوونووس ئارنۆڵد تۆینبی، ئەفسەری ھەواڵگری لە وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا دەکات، کە لە ڕاپۆرتێکدا کە لە ٢٤ی ئایاری ١٩١٦ کۆکراوەتەوە، ٦٠٠ ھەزار ئەرمەنی «لە کاتی دیپۆرتکردنەوەدا مردوون یان کۆمەڵکوژکراون»، بەڵام ئەم ژمارەیە تەنھا ساڵێکی یەکەمی جینۆسایدەکە نیشاندەدات و ئەو کەسانە لەبەرچاو ناگرێت کە لە دوای مانگی ئایارەوە گیانیان لەدەستداوە یان کوژراون ١٩١٦.

بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی پێشتر بۆ تەلعەت پاشا دەگەڕایەوە، لە ساڵی ١٩١٥ تا ١٩١٦ زیاتر لە ٩٧٠ ھەزار ئەرمەنی عوسمانی لە تۆمارە فەرمییەکانی دانیشتووان دیارنەماون، لە ساڵی ١٩٨٣، بێوەژنەکەی تەلعەت پاشا، خەیریە تەلعەت پاڤرالی، بەڵگەنامەکان و تۆمارەکانی پێشکەش بە ڕۆژنامەنووسی تورک موراد بەرداکچی کردووە، کە لە کتێبێکدا بە ناونیشانی بڵاویکردووەتەوە بەڵگەنامەکانی ماوەتەوەی تەلات پاشا (بە «کتێبی ڕەشی تەلعەت پاشا» ناسراوە). بەپێی بەڵگەنامەکان، ژمارەی ئەو ئەرمەنییانەی پێش ساڵی ١٩١٥ لە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانیدا ژیاون، یەک ملیۆن و ٢٥٦ ھەزار کەس بووە. بەڵام گریمانە کراوە کە لە تێبینییەکی ژێرەوە کە خودی تەلعەت پاشا نووسیوویەتی، ژمارەی دانیشتوانی ئەرمەن بە ڕێژەی لەسەدا سی کەم بووەتەوە. جگە لەوەش دانیشتوانی پرۆتستانتی ئەرمەن لەبەرچاو نەگیرا. بۆیە بە گوتەی مێژوونووس ئارا سەرافیان، دەبێ پێش دەستپێکردنی شەڕ، ژمارەی دانیشتووانی ئەرمەنەکان لە دەوروبەری ملیۆنێک و ٧٠٠ ھەزار کەس بووبێت. بەڵام ئەم ژمارەیە بۆ ٢٨٤ ھەزار و ١٥٧ کەس پاش دوو ساڵ لە ساڵی ١٩١٧ کەم بووەوە، لە کاتێکدا سەرژمێرییەکانی عوسمانییەکان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ژمارەی دانیشتوانی ئەرمەنەکان یەک ملیۆن و ٢٠٠ ھەزار کەسە، فایز غوسێن نووسیوویەتی کە نزیکەی یەک ملیۆن و ٩٠٠ ھەزار ئەرمەنی لە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانیدا ھەبووە و ھەندێک لە زانایانی مۆدێرن ژمارەی دانیشتوانی ئەرمەنی عوسمانی بە زیاتر لە ٢ ملیۆن کەس دەخەمڵێنن. بەرپرسێکی ئەڵمانی ماکس ئێرووین ڤۆن شایبنەر-ڕیختەر نووسیوویەتی کەمتر لە ١٠٠ ھەزار ئەرمەنی لە جینۆساید ڕزگاریان بووە و ئەوانی دیکە لەناوچوون.

لە شەڕی تورکی و ئەرمەنی ساڵی ١٩٢٠ لە نێوان ٦٠ بۆ ٩٨ ھەزار ھاووڵاتی مەدەنی ئەرمەنی بە دەستی سوپای تورکیا کوژراون. ھەندێک لە خەمڵاندنەکان کۆی ژمارەی ئەو ئەرمەنییانەی کە کۆمەڵکوژکراون بە سەدان ھەزار کەس دادەنێن. دادریان کۆمەڵکوژییەکانی قەوقاز بە «جینۆسایدێکی بچووک» وەسف کردووە. لەبەرامبەردا حکوومەتی تورکیا و ھەندێک لە مێژوونووسانی تورکیا ئاماژە بەوە دەکەن کە تەنھا ٣٠٠ ھەزار ئەرمەنی کوژراون، ھاوکات سەرچاوە ئەرمەنییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە زیاتر لە ملیۆنێک و ٥٠٠ ھەزار ئەرمەنی کوژراون، ئەمە جگە لەوەی سەدان ھەزار ئاشووری/سووریانی/ کلدانی و یۆنانی پۆنتیک کوژراون. ڕزگاربووان ئەرمەنی ڕۆژاوان کە لە جینۆسایدی ساڵی ١٩١٥دا نەکوژراون. زۆربەی ڕزگاربووان بوون بە پەنابەر لە دەرەوەی تورکیا کە دەوڵەتی جێنشینی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی بوو.

ھێشتا نزیکەی ٧٠ ھەزار ئەرمەنی لە تورکیا ماون و زۆربەیان لە ئەستەنبوڵدان. ئەم ژمارەیە ژمارەیەکی نادیار لە ئەرمەنە شاراوەکان ناگرێتەوە.

ناساندن وەک جێنۆساید

بە ئەڵمانیاوە تا ئێستا ٢٤ وڵات کوشتار و کۆمەڵکوژیی ئەرمەنەکانیان لەلایەن حکومەتی عوسمانییەوە بە جینۆسیاد ناساندووە. جگە لەو ٢٤ وڵاتە ئەنجومەنی ئەورووپا و پەرلەمانی ئەوروپاش کۆمەڵکوژیی ئەرمەنەکانیان بە جینۆساید قبوڵکردووە.^[٣]

جگە لەوەی لە ٤٢ ویلایەتی ئەمریکادا کۆمەڵکوژیی ئەرمەنەکان بە جینۆساید ناسراوە، ئیدارەی ئەمریکاش لە بریی دەستەواژەی جینۆساید، ئەوەی بەسەر ئەرمەنییەکاندا ھاتووە و بە زمانی ئەرمەنی دەڵێت " Meds Yeghern" کە بە مانای کارەساتی گەورەیە.^[٣]

بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٦٥ لە ئۆرۆگوای کۆمەڵکوژیی ئەرمەنەکان بە جینۆساید قبوڵ کرا.^[٣]

ئەو وڵاتانەی تا ئێستا کۆمەڵکوژیی ئەرمەنەکانیان بە جینۆساید قبوڵکردووە بریتین لە:^[٣]