جدە

جیددە جِدَّة جددە
شار
لە سەرەوە، چەپ بۆ ڕاست: کۆڕنیشی جەدە، نژیاروانیی نەریتی لە جەدەی مێژووییدا، ئاوپژێنی شا فەھەد، مزگەوتی میعمار، ناوەندی شاری جەدەی مێژوویی، ماڵی نەسیف
ناسناو(ەکان):  پەریی ئاویی دەریای سوور
دروشم(ەکان):  جەدە جیاوازە
جیددە جێگەی جەدە لە عەرەبستانی سعوودیدا
پۆتانەکان: 21°32′36″N 39°10′22″E
وڵات	عەرەبستانی سعوودی
ھەرێم	مەککە
دامەزراوە	سەدەی ٦ەم پێش زایین
دەسەڵات
• پارێزگار	ساڵح ئەلتورکی
ڕووبەر
• شار	١٦٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٦٠٠ میلی چوارگۆشە)
• شاری	١٦٨٦ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٦٥١ میلی چوارگۆشە)
• گەورەشار	٤٧ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٨ میلی چوارگۆشە)
بەرزایی	١٢ مەتر (٣٩ پێ)
ژمارەی دانیشتووان  (٢٠٢١)
• شار	٤٫٦٩٧٫٠٠٠
• چڕی	٠٫٠٠٢٩ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (٠٫٠٠٧٦ کەس لە میلی چوارگۆشە)
ناوچەی کاتی	UTC+٣ (کاتی ستانداردی عەرەبی)
کۆدی پۆستی	کۆدی ٥ پێژماری و بە ٢١ دەست پێ بکات (نموونە: ٢١٥٧٧)
کۆدی تەلەفۆن	+٩٦٦–١٢
وێبگە	jeddah.gov.sa
UNESCO World Heritage Site UNESCO World Heritage Site Official name جەدەی مێژوویی، دەروازەی مەککە Criteria Cultural: ii, iv, vi Reference ١٣٦١ Inscription ٢٠١٤ ( session) Area ١٧٫٩٢ ھێکتار Buffer zone ١١٣٫٥٨ ھێکتار

جدە، جیددە یان جددە (بە عەرەبی: جِدَّة) پارێزگایەک و گەورەترین شارە لە پارێزگای مەککە لە عەرەبستانی سعوودی، و دووەم گەورەترین شاری وڵاتە لە دوای ڕیاز، و دەکەوێتە سەر کەناری دەریای سوور لە ناوچەی حیجاز. جیددە ناوەندی بازرگانیی وڵاتە. دیار نییە کەی جیددە دامەزراوە، بەڵام گرنگیی جیددە لە ساڵی ٦٤٧ی زایینیدا زیادی کرد کاتێک خەلیفە عوسمان کردییە ناوەندێکی گەشتیاری بۆ ئەو موسڵمانانەی کە بۆ حەج سەردانی شاری پیرۆزی مەککەیان دەکرد. لەو کاتەوە، جیددە وەک دەروازەیەک خزمەتی بە ملیۆنەھا حاجی کردووە کە گەیشتوونەتە عەرەبستانی سعوودیە، کە بە شێوەیەکی نەریتی لە ڕێگەی دەریاوە و لەم دواییانەشدا لە ڕێگەی ئاسمانەوە بووە.

بەپێی ئاماری ساڵی ٢٠٢٢، ژمارەی دانیشتووانی جیددە نزیکەی ٣٬٧٥١٬٧٢٢ کەسە، بەمەش دەبێتە گەورەترین شار لە پارێزگای مەککە، گەورەترین شار لە حیجاز، دووەم گەورەترین شار لە عەرەبستانی سعوودیە (لە دوای پایتەخت ڕیاز)، و نۆیەمین گەورەترین شار لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست. ھەروەھا وەک ناوەندی ئیداریی ڕێکخراوی ھاریکاریی ئیسلامیی (OIC) کاردەکات. بەندەری ئیسلامیی جیددە، لەسەر دەریای سوور، سی و شەشەمین گەورەترین بەندەری جیھانە و دووەم گەورەترین و دووەم قەرەباڵغترین بەندەری ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستە (لە دوای بەندەری جەبەل عەلی دووبەی).

جیددە دەروازەی سەرەکییە بۆ مەککەی پیرۆز، پیرۆزترین شاری ئیسلام، کە ٦٥ کیلۆمەتر (٤٠ میل) دەکەوێتە ڕۆژھەڵاتییەوە، لەکاتێکدا مەدینە، دووەم پیرۆزترین شار، ٣٦٠ کیلۆمەتر (٢٢٠ میل) دەکەوێتە باکوورییەوە. لە ڕووی ئابوورییەوە، جیددە تیشکی خستووەتە سەر زیاتر پەرەپێدانی وەبەرھێنانی سەرمایە لە بواری سەرکردایەتیی زانستی و ئەندازیاریدا لەناو عەرەبستانی سعوودیە و ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا. جیددە لە ساڵی ٢٠٠٩ لە ڕیزبەندی چوارەمی ناوچەی ئەفریقا، ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی 'ستان'دا بوو لە پێوەرەکانی شارە داھێنەرەکاندا.

جیددە یەکێکە لە شارە گەشتیارییە سەرەکییەکانی عەرەبستانی سعوودیە و لەلایەن تۆڕی توێژینەوەی جیھانگیری و شارە جیھانییەکانەوە (GaWC) وەک شارێکی جیھانیی پلە بێتا (Beta world city) ناوزەد کراوە. بەھۆی نزیکی شارەکە لە دەریای سوور، ماسیگرتن و خواردنی دەریایی زاڵە بەسەر کولتووری خۆراکیدا، بە پێچەوانەی ناوچەکانی تری وڵاتەکەوە. بە زمانی عەرەبی، دروشمی شارەکە «جدة غیر»ە، کە بە واتای «جیددە جیاوازە» دێت.

ڕیشەی ناو

بەپێی وتەی جیددە ئیبن ئەلقوداعی، سەرۆکی ھۆزی قوداعە، لایەنی کەم دوو ڕیشەناسی بۆ ناوی جیددە ھەیە. باوترین گێڕانەوە ئەوەیە کە ناوەکە لە وشەی «جدة» وەرگیراوە، کە وشەیەکی عەرەبییە و بە واتای «داپیرە» دێت. بەپێی باوەڕی میللی، گۆڕی حەوا، کە بە داپیرە مرۆڤایەتی دادەنرێت، دەکەوێتە جیددەوە.

گەشتیارە مەغریبییەکە، ئیبن بەتووتە، لە کاتی گەشتە جیھانییەکەیدا لە دەوروبەری ساڵی ١٣٣٠ سەردانی جیددەی کردووە. ئەو ناوی شارەکەی لە یاداشتنامەکەیدا بە «جیددە» نووسیوە.

وەزارەتی دەرەوە و کۆمۆنوێلسی بەریتانیا و لقەکانی تری حکوومەتی بەریتانیا پێشتر ڕێنووسی کۆنتری «جیددە»یان بەکاردەھێنا، بە پێچەوانەی بەکارھێنانەکانی تری زمانی ئینگلیزییەوە، بەڵام لە ساڵی ٢٠٠٧دا، ڕێنووسەکەیان بۆ «Jeddah» گۆڕی.

تی ئی لۆرێنس پێی وابوو کە ھەر وەرگێڕانێکی ناوە عەرەبییەکان بۆ زمانی ئینگلیزی شتێکی ھەڕەمەکییە. لە کتێبەکەیدا بە ناوی «شۆڕش لە بیاباندا»، ناوی جیددە تەنھا لە لاپەڕەی یەکەمدا بە سێ شێوازی جیاواز نووسراوە.

لەسەر نەخشە و بەڵگەنامە فەرمییەکانی سعوودیە، ناوی شارەکە بە «جیددە» نووسراوە، کە ئێستا بەکارھێنانی باوە.