تووتی خۆڵەمێشیی ئەفریقی

تووتی خۆڵەمێشیی ئەفریقی (بە ئینگلیزی:African Grey parrot، ناوی زانستی: Psittacus erithacus)، جۆرێکە لە تووتی قەبارە مامناوەند کە بە یەکێک لە زیرەکترین باڵندەکانی جیھان دادەنرێت. زێدی سەرەکیی ئەم باڵندەیە دارستانە باراناوییەکانی ڕۆژاوا و ناوەڕاستی ئەفریقایە.

تووتی خۆڵەمێشی بە توانای لاساییکردنەوەی دەنگی مرۆڤ و دەنگەکانی تری ژینگەکەی بەناوبانگە، بەڵام ئەوەی زیاتر جێی سەرنجە، توانای تێگەیشتن و بەکارھێنانی وشەکانە لە چوارچێوەی گونجاودا. بەھۆی ئەم زیرەکییە ناوازەیە و سروشتە کۆمەڵایەتییەکەیەوە، بووەتە یەکێک لە باوترین ئاژەڵە ماڵییەکان، بەڵام لە ھەمان کاتدا بەھۆی بازرگانیی نایاسایی و لەناوچوونی ژینگەکەیەوە، ڕووبەڕووی مەترسیی لەناوچوون بووەتەوە.

دۆخی پاراستن
مەترسیی لەسەرە (EN)
پۆلێنکردنی زانستی
شانشین	ئاژەڵ (Animalia)
پۆل	باڵندەکان (Aves)
خێزان	تووتییەکان (Psittacidae)
ڕەگەز	Psittacus
جۆر	P. erithacus
ناوی زانستی
ناوی دوانی	Psittacus erithacus
نووسەری دوانی	(Linnaeus, 1758)
ناوی سێیانی	'
نەخشەی جوگرافی
ھاوناوەکان

جۆرەکان

پێشتر ھەموویان وەک یەک جۆر پۆلێن دەکران، بەڵام ئێستا زانایان دابەشیان دەکەن بۆ دوو جۆری سەرەکی:

1. تووتی خۆڵەمێشیی کۆنگۆ (Psittacus erithacus): قەبارەی گەورەترە، پەڕەکانی خۆڵەمێشییەکی کاڵترن، دەنووکی بە تەواوی ڕەشە، و کلکێکی سووری گەشی ھەیە. ئەمە باوترین جۆرە کە وەک ئاژەڵی ماڵی بەخێو دەکرێت.
2. تووتی خۆڵەمێشیی تمنە (Psittacus timneh): قەبارەی بچووکترە، پەڕەکانی خۆڵەمێشییەکی تۆخترن، دەنووکی سەرەوەی ڕەنگێکی کاڵتری ھەیە (ھاوشێوەی ڕەنگی ئێسقان)، و کلکی سوورێکی تۆخ یان قاوەیییە.

زیرەکی و توانای قسەکردن

تووتی خۆڵەمێشی بە شێوەیەکی بەرفراوان بە یەکێک لە زیرەکترین ئاژەڵەکان دادەنرێت. ئاستی تێگەیشتنیان زۆرجار بەراورد دەکرێت بە منداڵێکی ٤ بۆ ٦ ساڵان. ئەوان نەک تەنھا وشەکان دووبارە دەکەنەوە، بەڵکو دەتوانن فێری ناسینەوەی شتەکان، ڕەنگەکان، و ژمارەکان ببن.

بەناوبانگترین نموونەی زیرەکیی تووتی خۆڵەمێشی، تووتییەک بوو بە ناوی ئەلێکس (Alex)، کە لەلایەن زانای ئاژەڵان دکتۆر ئایرین پێپەربێرگەوە بۆ ماوەی ٣٠ ساڵ لێکۆڵینەوەی لەسەر کرا. ئەلێکس دەیتوانی زیاتر لە ١٠٠ وشە بەکاربھێنێت، شێوە و ڕەنگی جیاواز بناسێتەوە، و تەنانەت چەمکی "سفر"ـیش تێبگات.

ڕەفتار و خۆراک لە سروشتدا

لە سروشتدا، تووتییە خۆڵەمێشییەکان باڵندەیەکی زۆر کۆمەڵایەتین و لە قەرەباڵغی و گرووپی گەورەدا دەژین. ئەوان بە دەنگی بەرز و فیقە پەیوەندی بە یەکترەوە دەکەن. خۆراکی سەرەکییان بریتییە لە:

میوە (بەتایبەتی میوەی داری خورمای ڕۆنی)

گوێز و تۆو

گوڵ و گەڵا

ھەندێک جار مێروو و کرم

وەک ئاژەڵی ماڵی

تووتییەکی خۆڵەمێشیی ئەفریقیی ماڵی (Psittacus erithacus) کە بە پێچەوانەوە بە قاچەکانی لە تەنافێکی جل ھەڵخستنی ناوماڵ ھەڵواسیوە و یاری دەکات.

تووتی خۆڵەمێشی بەھۆی زیرەکی و توانای قسەکردنەوە ئاژەڵێکی ماڵیی زۆر خوازراوە. بەڵام بەخێوکردنی ئاسان نییە و پێویستی بە گرنگیپێدانێکی زۆر ھەیە:

• پەیوەندیی کۆمەڵایەتی: پێویستیان بە کات و سەرنجی زۆری خاوەنەکەیان ھەیە. ئەگەر پشتگوێ بخرێن، تووشی کێشەی دەروونی وەک قژ ھەڵکێشان (feather-plucking) دەبن.
• چالاکیی ھزری: دەبێت بەردەوام یاری و چالاکیی ھزرییان بۆ دابین بکرێت بۆ ئەوەی بێزار نەبن. ماوەی ژیان: تەمەنێکی زۆر درێژیان ھەیە و دەتوانن لە نێوان ٤٠ بۆ ٦٠ ساڵ یان زیاتر بژین، بۆیە بەخێوکردنیان بەرپرسیارێتییەکی درێژخایەنە.

ھەڕەشەکان و دۆخی پاراستن

دۆخی تووتی خۆڵەمێشی لە سروشتدا زۆر جێگەی نیگەرانییە. بەپێی لیستی سووری IUCN، جۆری تووتی خۆڵەمێشیی کۆنگۆ وەک مەترسی لەسەر (Endangered) پۆلێن کراوە. ھۆکارە سەرەکییەکانی ئەم مەترسییە بریتین لە:

بازرگانیی نایاسایی: بۆ دەیان ساڵ، بە ھەزاران تووتی خۆڵەمێشی لە سروشتدا گیراون و وەک ئاژەڵی ماڵی فرۆشراون، کە بووەتە ھۆی دابەزینێکی کارەساتبار لە ژمارەیاندا.

لەناوچوونی ژینگە: بڕینەوەی ئەو دارستانانەی کە ماڵی ئەم باڵندەیەن، ژمارەیانی زیاتر کەم کردووەتەوە. لە ساڵی ٢٠١٦دا، تووتی خۆڵەمێشی خرایە ژێر بەرزترین ئاستی پاراستنی سایتس (CITES Appendix I)، کە بازرگانیکردنی نێودەوڵەتی بەم باڵندەیە بە تەواوی قەدەغە دەکات.

سەرچاوەکان

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای ئینگلیزی و سەرچاوەی دەرەکیی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی جیاواز و فراوانتر نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.