بۆ ناوەڕۆک بازبدە

توندوتیژیی سیاسیی کوردی

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
سووتاندنی ئاشوورییەکان لەلایەن کوردەکانەوە

توندوتیژیی سیاسیی کورد ئاماژە بە کرداری توندوتیژیی سیاسی دەکات کە لەلایەن کوردەکانەوە ئەنجام دەدرێت بە مەبەستی بەدەستھێنانی مافە باشترەکان، سەربەخۆیی، دانپێدانان، ئازادیی زیندانییەکان، ئۆتۆنۆمی، سەربەخۆیی، یان ھەر ئامانجێکی تر. لەکاتێکدا توندوتیژی سیاسیی کورد بە زۆری لە تورکیا، ئێران، عێراق و سوریا ڕوویداوە، دواتر لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بڵاوبۆتەوە.

ئەو گرووپە کوردییانەی کە بەشداربوونە لە توندوتیژیی سیاسی، بریتین لە پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)، حیزبوڵڵای کورد، پارتی دیموکراتی کوردستان (پەدەکە)، یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان (یەنەکە)، پارتی یەکێتیی دیموکرات (پەیەدە)، پارتی ژیانی ئازادی کوردستان (پژاک)، پارتی ئازادیی کوردستان (پاک)، حدکا، کۆمەڵە، سازمانی خەبات، بزووتنەوەی ئیسلامی لە کوردستان، کۆمەڵی دادگەریی کوردستان، ئەنسارولئیسلام، ئاڵا سپییەکان و بازەکانی ئازادیی کوردستان. زۆرێک لەم گرووپ و کۆمەڵانە لە زۆرێک لە وڵاتاندا بە گرووپە تیرۆریستییەکان ناودەبرێن.

ڕاپەڕینەکانی پێشوو

[دەستکاری]
شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری دەورووبەری ساڵانی ١٨٨٠

یەکەم یاخیبوونی نەتەوەییی کوردیی مۆدێرن کە لەڕووی سیاسییەوە ھاندرابێ، لەلایەن شێخ عوبەیدوڵڵای نەھرییەوە بەڕێوەچووە، کە ڕازی نەبوو بە دابەشبوونی کوردەکان لەنێوان ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی و بنەماڵەی قاجاڕەکان کە وای لێکرد لە ساڵانی ١٨٧٩ تا ١٨٨١ یاخیبووان و ناڕازییەکان کۆبکاتەوە بۆ درووستکردنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردی کە خۆی فەرمانڕەواییی دەکرد، بێ ھیچ دەستێوەردانێکی دەوڵەتی عوسمانی یان دەوڵەتی قاجەڕەکان.[١]

لە ئایاری ١٩١٩، شێخ مەحموودی بەرزنجی سەرکردایەتیی یاخیبوونێکی کرد دژ بە دەسەڵاتدارانی عێراق لە میسۆپۆتامیای نوێی بەریتانی و دواتر فەرمانڕەواییی بەریتانی بۆ سەر عێراق. مەحموود بەرزنجی زیندانی کرا و لە کۆتاییدا بۆ ماوەی یەک ساڵ لە ساڵی ١٩١٩ ڕەوانەی ھیندستان کرا. کاتێک کە گەڕایەوە، بە فەرمانڕەوا دەستنیشان کرا، بەڵام دیسان یاخی بوو و شانشینی سەربەخۆی کوردستانی ڕاگەیاند. شانشینی کوردستان لە ئەیلوولی ١٩٢٢ تا تەممووزی ١٩٢٤ بەردەوام بوو پێش ئەوەی لەلایەن بەریتانییەکانەوە بۆ عێراق دەستبەسەر بکرێت.[٢][٣][٤]

لە ھاوینی ١٩١٨، سمکۆی شکاک دەسەڵاتی بەسەر ناوچەکانی کوردیدا دامەزراند لە ڕۆژئاوای دەریاچەی ورمێ.[٥] لە ساڵی ١٩١٩، سووپایەکی ٢٠ ھەزار کوردی کۆکردەوە و توانی ناوچەیەکی خۆبەڕێوەبەریی لە باکووری ڕۆژئاوای ئێران بەدەست بھێنێت، کە ناوەندەکەی شاری ورمێ بوو. ھێزەکانی بە چەند سەد سەرباز و بەکرێگیراوەوە بەھێزکرابوون، لەنێویاندا ناسیۆنالیستەکانی کورد لە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی کە سووپای عوسمانییان بەجێھێشتبوو.[٦] یاخیبووانی کورد بە ڕێبەرایەتیی سمکۆ شکاک ھەزاران مەدەنیی ئاشوورییان کووشت.[٧] لە ماوەیەکی کورتدا چەندین شاریان داگیرکرد. دوای شکستی دووبارەبوونەوەی ڕەزا شا بۆ بەرەنگاربوونەوەی فراوانبوونی کوردەکان، حکوومەتی تاران ھەوڵی گەیشتن بە ڕێککەوتنێکی دا لەگەڵ سمکۆ لەسەر سەربەخۆییی سنوورداری کورد.[٨] سمکۆ بە خێرایی قەبارەی سوپا کوردەکەی زیاد کرد، کە بەھێزتر بوو. ئەو بەردەوام بوو لە فراوانکردنی ناوچەکانی ڕۆژئاوای ئێران لەژێر کۆنترۆڵی خۆی. لە ساڵی ١٩٢٢، شارەکانی بانە و سەردەشت لەژێر بەڕێوەبردنی ئەو بوون.[٩] لە ساڵی ١٩٢٢، سووپای ئێران توانی سمکۆ و زۆرێک لە سەربازەکانی لە ئێران دەربکات و خاکەکە بگەڕێنێتەوە.[١٠]

لەناوبردنی ژن و منداڵان لە کۆمەڵکوژیی سەیفۆدا

لە ئازاری ١٩٢١، ھۆزی قۆچگری لە ڕۆژھەڵاتی ئێستای پارێزگای سێواس دەستیان بە یاخیبوون کرد دژ بە مستەفا کەمال ئاتاتورک. یاخیبوونەکە لە سەرەتادا عەلەوی بوو، بەڵام سەرکەوتوو بوو لە یەکخستنی ھۆزە کوردە سوننییەکانی نزیک.[١١][١٢] سەرکردە یاخیبووەکان نزیک بوون لە کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان (SAK).[١٣][١٤] یاخیبوونەکە لە حوزەیرانی ١٩٢١ دا شکستی ھێنا.[١٥]

بەھۆی نائوومێدییەوە بەھۆی ھەڵوەشاندنەوەی خەلافەت و زیادبوونی ناسیۆنالیزمی تورکی، یەکەم یاخیبوونی کورد لە کۆماری تورکیای ھاوچەرخ ڕاپەڕینی ئلکێ بوو.[١٦][١٧] یاخیبوونەکە لەلایەن خالید بەگ جبران لە ھۆزی جبرانەوە بەڕێوەچوو.[١٨] ئەوانی تر کە ڕۆڵێکی گەورەیان ھەبوو بریتی بوون لە ئیحسان نووری و یووسف زیا.[١٩] یاخیبوونەکە لە ئابی ١٩٢٤ دەستی پێکرد[٢٠] و لە کانوونی یەکەمی ١٩٢٤ کۆتایی ھات.[٢١]

شێخ سەعیدی پیران لەگەڵ فەرماندە و ھێزەکانی

لە ساڵی ١٩٢٥ یاخیبوونێک بە ڕێبەرایەتیی شێخ سەعید لە دژی کۆماری تورکیی تازە بەرپابوو و دامەزرا بە پشتگیریی ئازادی.[٢٢] یاخیبوونەکە لەلایەن زازا کوردەکانەوە زاڵتر بوو، بەڵام ھەروەھا پاڵپشتیی لە نێوان کوردە کرمانجییەکانیشی بەدەستھێنا.[٢٣]

لە ساڵی ١٩٢٧، کوردەکان بە ڕێبەرایەتیی ئیحسان نووری یاخی بوون و کۆماری ئاراراتیان دامەزراند، بۆ ماوەی ٣ ساڵ بەرگرییان لێکرد تا ساڵی ١٩٣١ لە دەستی ھێزە تورکییەکان لەژێر سەرکردایەتیی مستەفا کەمال ئاتاتورک.[٢٤]

لەساڵی ١٩٣٧، یاخیبوونێک بە ڕێبەرایەتی سەید ڕەزا لە مامەکی ڕوویدا. یاخیبوونەکە بووە ھۆی کۆمەڵکوژیی دێرسیم.[٢٥][٢٦][٢٧][٢٨][٢٩] ڕەجەب تەییب ئەردۆغان داوای لێبوردنی کرد بۆ کۆمەڵکوژییەکە لە تشرینی دووەمی ٢٠١١.[٣٠]

نەخشەی کۆماری مەھاباد و ڕۆیشتنی بارزانی بۆ یەکێتیی سۆڤیەت

جیابوونەوەی کورد و ئازەربایجانییەکان لە ماوەیەکی کەم دوای شەڕی جیھانیی دووەم زیادی کرد کاتێک یەکێتیی سۆڤیەت ڕەتی کردەوە دەستبەرداری خاکی داگیرکراوی باکووری ڕۆژئاوای ئێران ببێت.[٣١] قەیرانی ١٩٤٦ی ئێران یاخیبوونێکی جیابوونەوەییی حدکا و گرووپە کۆمۆنیستەکان[٣٢] بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێکی بووکەڵەییی سۆڤیەت[٣٣][٣٤][٣٥] و ڕاگەیاندنی کۆماری مەھاباد. ئەمە لەگەڵ حکوومەتی خۆبەڕێوەبەریی گەلی ئازەربایجان ڕوویدا، دەوڵەتێکی دیکەی بووکەڵەییی سۆڤیەت.[٣٦][٣٧] دەوڵەتەکە خۆی ناوچەیەکی زۆر بچووکی تێدابوو، لەنێویاندا مەھاباد و شارەکانی دەورووبەری، کە نەیانتوانیوە باشووری ڕۆژھەڵاتی کوردستان لەخۆبگرن، و نەیانتوانی ھۆزەکانی دەرەوەی مەھاباد بۆ خۆیان ڕابکێشن بۆ ناسیۆنالیستی بە ھۆکاری ئەوەی لەلایەن قازی محەممەدەوە بەڕێوەدەبردرێت.[٣٨] کاتێک سۆڤیەت لە کانوونی یەکەمی ١٩٤٦ لە ئێران کشایەوە، ھێزەکانی حکوومەت توانیویانە بچنە ناو مەھاباد و دەستیان بەسەردا بگرن.[٣٩]

دوای پشوویەک لەدوای شکستی مەحموود بەرزنجی، زنجیرەیەک یاخیبوون بە ڕێبەرایەتیی مەلا مستەفا بارزانی دژی عێراق ڕوویدا و لەکۆتاییدا بوو بە جەنگێکی تەواو.[٤٠] لە ساڵی ١٩٦١ تا ساڵی ١٩٧٠ بەردەوام بوو. عێراق ٨٠٪ی سووپاکەی بڵاوکردەوە لە ماوەی شەڕدا. شەڕەکە بە ڕێککەوتننامەی ١١ی ئازار کۆتاییی ھات و لەنێوان ٧٥،٠٠٠ بۆ ١٠٥،٠٠٠ قوربانی لێکەوتەوە.[٤١]

لە ساڵی ١٩٦٦، یاخیبووانی کورد بە ڕێبەرایەتیی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران و لایەنە مارکسیستە بچووکترەکانی تر، لە دژی ئێرانی پەھلەوی یاخی بوون، ھەرچەندە یاخیبوونەکە بە مەبەستی فیدراڵیکردنی ئێران و بەدەستھێنانی ئۆتۆنۆمیی کورد بوو.[٤٢] شۆڕشەکە لە ساڵی ١٩٦٨ دا سەرکووت کرا.[٤٣]

شەڕی دووەم لەنێوان کوردەکان و ھێزەکانی عێراق لە ساڵی ١٩٧٤ ڕوویدا، کە حکوومەتی عێراق لە کۆتاییدا کۆنترۆڵی باشووری کوردستانی کرد دوای ١٥ ساڵ. وە بۆ ڕێگریکردن لە یاخیبوونێکی تر، بەرنامەی عەرەباندنی دەستپێکرد بە گواستنەوەی عەرەبەکان بۆ نزیک کێڵگە نەوتییەکانی باکووری عێراق، بەتایبەتی ئەوانەی دەورووبەری کەرکووک بوون.[٤٤] حکوومەتی عێراق قەناعەتی بە ئێران ھێنا کە پشتیوانی خۆی بۆ چەکدارە کوردەکان بوەستێنێت. یاخیبوونەکانی تری کورد لە ساڵی ١٩٧٥ ڕوویاندا.[٤٥]

لە ساڵی ١٩٨٣، پارتی دیموکراتی کوردستان، یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و کوردە ئیسلامییەکان بەیەکەوە یاخی بوون و شارە گەورەکانی کوردستانی باشووریان گرت. ئەم یاخیبوونە تایبەتە بووە ھۆی شاڵاوی ئەنفال، کە بووە ھۆی یاخیبوونی گەورەتر و سەرکەوتووتر.[٤٦]

لە ساڵی ١٩٧٨، پەکەکە دامەزرا و یاخیبوونی پارتی کرێکارانی کوردستان دەستیپێکرد. یاخیبوونەکە ھێشتا بەردەوامە، دژ بە کۆماری تورکیا.[٤٧] پەکەکە وەک گرووپی مارکسی دەستی پێکرد کە ئامانجی سەربەخۆییی کورد بوو، ھەرچەندە دواتر گۆڕدرا بۆ کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتیک و بەگوێرەی کۆنفیدرالیزمی دیمۆکراتی، سەربەخۆییی بەجێھێشت و لەجیاتی ئەوە داوای ئۆتۆنۆمی و لامەرکەزییەتی کرد.[٤٨][٤٩][٥٠]

شەڕکەرێکی کورد کە ڕێژنگێکی بەدەستەوەیە لە کاتی ڕاپەڕینەکەی ساڵی ١٩٩١ی عێراق

لە ساڵی ١٩٧٩، یاخیبوونی کورد لە ئێران ڕوویدا، ھەرچەندە بەھۆی شەڕی ئێران و عێراقەوە سەرنەکەوت و ھیچیان بەدەست نەھێنا.[٥١][٥٢]

لەماوەی ڕاپەڕینەکانی عێراقی ساڵی ١٩٩١، کوردەکان بە سەرکەوتوویی سەربەخۆیییان وەرگرت.[٥٣] ناوچەی خۆبەڕێوەبەریی لە ساڵی ١٩٩٢ بە فەرمی ناسرا.[٥٤] حکوومەتی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥دا دانی بە ئۆتۆنۆمیی ھەرێمی کوردستاندا نا.[٥٥]

توندوتیژیی سیاسی

[دەستکاری]

لە ٢٢ی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٨٨، کاتێک ئێسات ئۆکتای یڵدران لەگەڵ ھاوسەرەکەی و دوو منداڵەکەی لە پاسێکدا بوون، لەلایەن چەکدارێکەوە کوژران کە ھاواری کرد "کەمال پیر سڵاوتان بۆ دەنێرێت".[٥٦][٥٧] پەکەکە شانازی بە کوشتنەکە کرد و بکوژەکە ھەڵات و ھەرگیز دەستگیر نەکرا.[٥٨]

ھەروەھا لە ساڵانی ١٩٨٠کاندا، کوردە ئیسلامییەکان دەستیان کرد بە ھێرشکردنە سەر ھەر دامەزراوەیەک کە بەشێک بوو لە حکوومەتی بەعسی عێراقی دوای ڕاگەیاندنی شەڕ لەلایەن عوسمان عەبدولعەزیز. کە زەوییانی گرنگیان داگیرکرد. عەلی باپیر بە ئاشکرا براکەی خۆی کووشت بەھۆی کارکردن لەگەڵ بەعسییەکان.

توندوتیژیی پەکەکە لە ئامەدی باکووری کوردستان، دوای ھێرشەکەی بۆ سەر ئەوێ

لە ١٧ی شووباتی ساڵی ١٩٩٩، لە دوای دەستگیرکردنی عەبدوڵڵا ئۆجەلان لە کینیا لەلایەن میتی تورکیاوە بە یارمەتیی CIA و مۆساد، گرووپێک لە ٥٥ بۆ ٢٠٠ لایەنگرانی پەکەکە کە چەکداربوون، ھەوڵی ھێرشیان دا بۆ سەر کونسوڵخانەی ئیسڕائیل لە بەرلین. خۆپیشاندەران سەرکەوتن بەسەر پۆلیسی ئەڵمانیا و چوونە ناو بینای کونسوڵخانەکە، کە لەوێدا ئاسایشی ئیسڕائیل تەقەیان لێکردن و ٣ کەسیان کووشت و ١٤ کەسیشیان بریندار کرد. پۆلیسی ئەڵمانیا ٣٠ لە پشتیوانکەرانی پەکەکەی دەستگیرکرد و ھەموو رێگاکانى ھاتوچۆى بۆ ناوچەکە داخست، کاتێک ھێلیکۆپتەرەکان دەستیان کرد بە سووڕانەوە بەسەر باڵەخانەی کونسوڵخانەکە. لە زۆرێک لە وڵاتانی تری ئەورووپا، خۆپیشاندەرانی پەکەکە ھێرشیان کردە سەر باڵیۆزخانەکانی یۆنان، کینیا و تورکیا. لە ئیستەنبوڵ خۆپیشاندەرانی پەکەکە ئۆتۆمبێلەکانیان سووتاند و بۆمبێکی بەنزینیان فڕێدا بۆ سەر پاسێک کە ھی بولێنت ئەجەویتی سەر بە پارتی چەپی دیموکراتی تورکیا بوو. خۆپیشاندەرانی پەکەکە باڵیۆزخانەکانی یۆنان لە ئوستراڵیا، ئیتاڵیا، ھۆڵەندا، فەڕەنسا، ڕووسیا، نەمسا،[٥٩] بەریتانیا، ئەمریکا و کەنەدایان دەستبەسەر کرد.[٦٠] سەدان کورد لە یۆنان دەستگیرکران بەھۆی خۆپیشاندانی توندوتیژی.[٦١] ئەوان بانکی ناوەندیی یۆنانیان لە مۆنتریال تاڵان کرد و ھێرشیان کردە سەر باڵیۆزخانەی تورکیا لە ئۆتاوا، وە بەرد و سەھۆڵیان فڕێدا بۆ بیناکە، چەند پەنجەرەیەکیان شکاند و ٩ پۆلیسی کەنەدییان بریندار کرد لە پڕۆسەکەدا.[٦٢] ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ڕێوشوێنێکی بەرفراوانی بۆ پاراستنی دیپلۆماتکارانی یۆنان، کینیا و تورکیا گرتە بەر.

خۆپیشاندەرانی پەکەکە

لە ٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٠١، حیزبوڵڵای کوردی، شەش ئەفسەری پۆلیسی تورکیایان کووشت، لەنێویاندا سەرۆک، گافار ئۆکان ھەبوو، وەک تۆڵەسەندنەوەیەک بۆ کووشتنی حوسێن وەلیئۆغلو.[٦٣]

لەماوەی ئاژاوەکانی ٢٠٠٤ی قامیشلۆ، کە لە یارییەکی تۆپی پێوە سەرچاوەی گرت و بوو بە ئاژاوەگێڕییەک، شەپۆلێکی تووندوتیژی لە باکووری خۆرھەڵاتی سووریادا ڕوویدا.[٦٤][٦٥] لە لایەن لایەنگرانی عەرەبیی تیمی ڕکابەرەوە، کوردەکان دەستیان کرد بە ھێرشکردنە سەر عەرەبەکان، و لە کۆتاییدا توانیان دەسەڵاتدارانی سووریا بۆ ماوەیەکی کورت لە شارەکە دەربکەن، ھەرچەندە لەگەڵ تانک و ھێلیکۆپتەرەکان گەڕانەوە و شارەکەیان گرتەوە. ٣٠ کەس گیانیان لەدەستدا و ١٦٠ کەس بریندار بوون.[٦٦][٦٧] شێخ مەعشووقی خەزنەوی چالاک بوو بەھۆی ئەم ڕووداوە، و ئەشکەنجەدان و مردنەکەی بەشێک بوو لە چەندین ڕووداوی زیاتر کە تووندوتیژی سیاسیی کوردیان درووست کرد کە بووە ھۆی دامەزراندنی خۆبەڕێوەبەریی باکوور و ڕۆژھەڵاتی سووریا لە ماوەی شەڕی ناوخۆییی سوریا.[٦٨][٦٩][٧٠]

شەڕکەرەکانی پژاک لە ئێران

وە ھەروەھا لە ساڵی ٢٠٠٤دا، پژاکی تازە دامەزراوە، دەستی بە خەباتێکی چەکداریی پچڕپچڕ کرد، دژ بە ڕژێمی ئێران، کە بەدوای مافی چارەی خۆنووسین دا دەگەڕان لەڕێی ڕاددەیەک ئاستی ئۆتۆنۆمی بۆ کوردەکانی ئێران.[٧١][٧٢][٧٣] پێکدادانەکان لە ساڵی ٢٠١٦ زیاتر تووند بوون پێش ئەوەی ھێمن ببنەوە.[٧٤]

لە ساڵی ٢٠١٥، ڕەفیق یووسف پەنابەرێکی ئەڵمانیا کە ئەندامێکی ئەنسارولئیسلام بوو و بۆ ماوەی دوو ساڵ لەلایەن سەددام حوسێن دەستگیرکرابوو، ھەوڵی کووشتنی ئەیاد عەلاوی دا لە کاتی سەردانەکەیدا بۆ ئەڵمانیا، دواتر کۆتایی پێھات بە ھێرشکردنە سەر ئەفسەرێکی پۆلیس کە ھەوڵی وەستاندنی دەدا.[٧٥][٧٦][٧٧]

دەرکردنی تورکمان و عەرەبەکان لە کەرکووک لەلایەن پێشمەرگە و ھێزە کوردییەکان

لە کۆتایییەکانی ساڵی ٢٠١٧دا، دوای گرتنی کەرکووک لەلایەن عێراقەوە، گرووپێک کە بە ئاڵای سپی ناسراوە، شەپۆڵێکی تووندوتیژییان دەستپێکرد دژ بە مەدەنییەکان، سیاسەتمەدارەکان، دەسەڵاتدارانی عێراق و میلیشیاکانی حەشدی شەعبی و بۆ ماوەی چەند مانگێک زۆرێک لە ناوچە جێناکۆکەکانی عێراقیان ھەراسان و پڕ تیرۆرکرد، کە خۆیان بە "پارێزەری کورد" ناوبرد.[٧٨] تووندوتیژییەکە بەردەوام بوو تا ساڵی ٢٠١٨ کاتێک عێراق ئاسایشی زیاتری لە ناوچەکەدا دابین کرد و پەیوەندییەکانیان لەگەڵ حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ھێواش بوونەوە. پێشمەرگە بانگەشەی ئەوەیان کرد کە ھیچ پەیوەندییەکیان بە ئاڵای سپییەوە نییە.[٧٩][٨٠][٨١] ئاڵا سپییەکان بۆسەیان بۆ سەربازانی عێراق و چەکدارانی حەشدی شەعبی دانا و بۆمبی چێندراویان بەکارھێنا و ھاوەن و مووشەکیان بەکارھێنا. ھەروەھا ھێرشیان کردە سەر بیرە نەوتییەکان و ڕێگا سەرەکییەکان، وە ئاگریان لە خانووی چەندین سیاسەتمەدار و خەڵکانی سەر بە ھەندێک لە فراکسیۆنە سیاسی و ئەو کەسانەی کە تۆمەتبارکرابوون بە پشتیوانیکردن لە ھێزە عێراقییەکان لە دەستبەسەرداگرتنی کەرکووک، بەردا.[٨٢][٨٣]

لە نەورۆزی ٢٠٢٣، ناسیۆنالیستەکانی کورد کە تووڕە بوون بە ئامادەبوونی چەپەکانی تورکیا و کۆمەڵگەی پەلکەزێڕینە لە فێستیڤاڵەکانی نەورۆز لە دیاربەکر دەستیان کرد بە ھێرشکردن و لێدانی چەپەکان و کۆمەڵگەی پەلکەزێڕینە تەنانەت چەکیان پێبوو و دەریانکردن.[٨٤][٨٥][٨٦][٨٧]

سەرچاوەکان

[دەستکاری]
  1. ^ Ozoglu, Hakan. Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries. Feb 2004. ISBN 978-0-7914-5993-5. pp. 74-75.
  2. ^ Ham، Anthony (١٥ی ئەیلوولی ٢٠١٠). Middle East by Anthony Ham. Lonely Planet Publications. ژپنک ٩٧٨١٧٤٢٢٠٣٥٩١. لە ٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.
  3. ^ Fatah، R. (٢٠٠٥). «Mustafa Pasha Yamolki: his life and role in the Kurdish nationalist movement». لە ڕەسەنەکە لە ٣٠ی ئازاری ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە.
  4. ^ Simon، Reeva S.؛ Tejirian، Eleanor Harvey (٢٠٠٤). The Creation of Iraq, 1914-1921, by Reeva S. Simon, Eleanor Harvey Tejirian. Columbia University Press. ژپنک ٩٧٨٠٢٣١١٣٢٩٣٠. لە ٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.
  5. ^ Elphinston، W. G. (١٩٤٦). «The Kurdish Question». International Affairs. ٢٢ (1): ٩١–١٠٣ [p. ٩٧]. doi:١٠.٢٣٠٧/٣٠١٧٨٧٤. JSTOR ٣٠١٧٨٧٤.
  6. ^ Bruinessen، Martin (٢٠٠٦). «Chapter 5: A Kurdish warlord on the Turkish-Persian frontier in the early Twentieth century: Isma'il Aqa Simko». لە Atabaki، Touraj (ed.). Iran and the First World War: Battleground of the Great Powers. Library of modern Middle East studies, 43. London; New York: I.B. Tauris. لاپەڕە ١٨–٢١. ژپنک ٩٧٨١٨٦٠٦٤٩٦٤٦. OCLC ٥٦٤٥٥٥٧٩.
  7. ^ Maria T. O'Shea, "Trapped Between the Map and Reality: Geography and Perceptions of Kurdistan", Routledge, 2004. p. 100: "Simultaneously, a 1000 Christians were killed in Salmas, in a massacre instigated by Simko."
  8. ^ McDowall، David (١٩٩١). «The Kurds in Iran». The Kurds. London: Minority Rights Group. ژپنک ٠٩٤٦٦٩٠٩٢٨. لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی ئەیلوولی ٢٠٠٧ ئەرشیڤ کراوە.
  9. ^ Koohi-Kamali، F. (١٩٩٢). «Nationalism in Iranian Kurdistan». لە Kreyenbroek، P. G.؛ Sperl، S. (eds.). The Kurds: A Contemporary Overview. Routledge. لاپەڕە ١٧٥–١٧٦. ژپنک ٠-٤١٥-٠٧٢٦٥-٤.
  10. ^ Cronin، S. (٢٠٠٠). «Riza Shah and the disintegration of Bakhtiyari power in Iran, 1921–1934». Iranian Studies. ٣٣ (3–4): ٣٤٩–٣٧٦ [p. ٣٥٣]. doi:١٠.١٠٨٠/٠٠٢١٠٨٦٠٠٠٨٧٠١٩٨٦. S2CID ١٥٤١٥٧٥٧٧.
  11. ^ Güneş، Ergin (2014). Boztuğ، Onursal (ed.). Koçgiri İsyanı Ekseninde Dersim Direnişi. Sempozyumu’nda Sunulan Bildiriler , 20-22 Eylül 2013 (بە تورکی). Tunceli University. لاپەڕە 244.
  12. ^
  13. ^
  14. ^
  15. ^ Hülya Küçük, The Role of the Bektashis in Turkey's National Struggle, BRILL, 2002, ISBN 9004124438, page 217.
  16. ^
  17. ^ Zürcher، Erik J. (٤ی ئەیلوولی ٢٠٠٤). Turkey: A Modern History (بە ئینگلیزی). I.B.Tauris. لاپەڕە ١٧٠, ١٧١. ژپنک ٩٧٨١٨٦٠٦٤٩٥٨٥.
  18. ^ Üngör، Umut. «Young Turk social engineering : mass violence and the nation state in eastern Turkey, 1913- 1950» (PDF). University of Amsterdam. لاپەڕە ٢٣١. لە ٩ی نیسانی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
  19. ^
  20. ^ Chaliand، Gérard (١٩٩٣). A People Without a Country: The Kurds and Kurdistan (بە ئینگلیزی). Zed Books. لاپەڕە ٥٢–٥٣. ژپنک ٩٧٨-١-٨٥٦٤٩-١٩٤-٥.
  21. ^
  22. ^
  23. ^ Mehmed S. Kaya (١٥ی حوزەیرانی ٢٠١١). The Zaza Kurds of Turkey: A Middle Eastern Minority in a Globalised Society. I.B.Tauris. لاپەڕە ٦٤–. ژپنک ٩٧٨-١-٨٤٥١١-٨٧٥-٤. was led specifically by the Zaza population and received almost full support in the entire Zaza region and some of the neighbouring Kurmanji-dominated regions
  24. ^ Rohat Alkom, Hoybûn örgütü ve Ağrı ayaklanması, Avesta, 1998, ISBN 975-7112-45-3, p. 80. (تورکی)
  25. ^ Nazmi Sevgen, Zazalar ve Kızılbaşlar: Coğrafya-Tarih-Hukuk-Folklor-Teogoni, Kalan Yayınları, Ağustos 1999, ISBN 975-8424-00-9, s. 12.
  26. ^ Sammali، Jacqueline (١٩٩٥). Être Kurde, un délit?: portrait d'un peuple nié – Jacqueline Sammali – Google Livres. Harmattan. ژپنک ٩٧٨٢٧٣٨٤٣٧٧٢٣. لە ٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  27. ^ Cigerli، Sabri (١٩٩٩). Les Kurdes et leur histoire - Sabri Cigerli – Google Livres. Harmattan. ژپنک ٩٧٨٢٧٣٨٤٧٦٦٢٣. لە ٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  28. ^ «Can Kurds rely on the Turkish state?». Weeklyzaman.com. ١٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١١. لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  29. ^ «Can Kurds rely on the Turkish state?». Weeklyzaman.com. ١٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١١. لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  30. ^ «Turkey PM Erdogan apologises for 1930s Kurdish killings». BBC News (بە ئینگلیزیی بریتانیایی). ٢٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١١. لە ٧ی نیسانی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
  31. ^ Kreyenbroek، Philip G.؛ Sperl، Stefan (١٩٩٢). The Kurds: A Contemporary Overview. London; New York: Routledge. لاپەڕە ١٧. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-٠٧٢٦٥-٦. OCLC ٢٤٢٤٧٦٥٢.
  32. ^ Kreyenbroek، Philip G.؛ Sperl، Stefan (١٩٩٢). The Kurds: A Contemporary Overview. London; New York: Routledge. لاپەڕە ١٧. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-٠٧٢٦٥-٦. OCLC ٢٤٢٤٧٦٥٢.
  33. ^ Kreyenbroek، Philip G.؛ Sperl، Stefan (١٩٩٢). The Kurds: A Contemporary Overview. London; New York: Routledge. لاپەڕە ١٧. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-٠٧٢٦٥-٦. OCLC ٢٤٢٤٧٦٥٢.
  34. ^ Chelkowski، Peter J.؛ Pranger، Robert J. (١٩٨٨). Ideology and Power in the Middle East: Studies in Honor of George Lenczowski. Durham: Duke University Press. لاپەڕە ٣٩٩. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٢٢٣-٠٧٨١-٥. OCLC ١٦٩٢٣٢١٢.
  35. ^ Abrahamian، Ervand (١٩٨٢). Iran Between Two Revolutions. Princeton, N.J.: Princeton University Press. لاپەڕە ٢١٧–٢١٨. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٩١-٠٥٣٤٢-٤. OCLC ٧٩٧٥٩٣٨.
  36. ^ Kreyenbroek، Philip G.؛ Sperl، Stefan (١٩٩٢). The Kurds: A Contemporary Overview. London; New York: Routledge. لاپەڕە ١٧. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-٠٧٢٦٥-٦. OCLC ٢٤٢٤٧٦٥٢.
  37. ^ Chubin، Shahram؛ Zabih، Sepehr (١٩٧٤). The Foreign Relations of Iran: A Developing State in a Zone of Great-Power Conflict. Berkeley: University of California Press. لاپەڕە ٣٩–٤١, ١٧٨. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢٠-٠٢٦٨٣-٤. OCLC ١٢١٩٥٢٥.
  38. ^ Kreyenbroek، Philip G.؛ Sperl، Stefan (١٩٩٢). The Kurds: A Contemporary Overview. London; New York: Routledge. لاپەڕە ١٧. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-٠٧٢٦٥-٦. OCLC ٢٤٢٤٧٦٥٢.
  39. ^ Kreyenbroek، Philip G.؛ Sperl، Stefan (١٩٩٢). The Kurds: A Contemporary Overview. London; New York: Routledge. لاپەڕە ١٧. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-٠٧٢٦٥-٦. OCLC ٢٤٢٤٧٦٥٢.
  40. ^ Michael G. Lortz. (Chapter 1, Introduction). The Kurdish Warrior Tradition and the Importance of the Peshmerga. pp.39-42. «Archived copy» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: archived copy as title (بەستەر)
  41. ^ «All wars in the 20th century, since 1900 | the Polynational War Memorial». لە ١٤ی ئایاری ٢٠١٥ ھێنراوە.
  42. ^ Abrahamian، Ervand (١٩٨٢). Iran Between Two Revolutions. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. لاپەڕە ٤٥٣. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٩١-٠٥٣٤٢-٤. OCLC ٧٩٧٥٩٣٨. ...these Kurdish Democrats raised the slogan "Democracy for Iran, Autonomy for Kurdistan," and called for an armed struggle to establish a federal republic modeled after that of Yugoslavia on the grounds that Iran, like Yugoslavia, contained many diverse nations.
  43. ^ Benjamin Smith. Land and Rebellion: Kurdish Separatism in Comparative Perspective.P.10. "The Kurds of Iran: Opportunistic and Failed Resistance, 1918‐".
  44. ^ Harris (1977), p. 121.
  45. ^ Farouk-Sluglett، M.؛ Sluglett، P.؛ Stork، J. (تەممووز–ئەیلوولی ١٩٨٤). «Not Quite Armageddon: Impact of the War on Iraq». MERIP Reports: ٢٤.
  46. ^ Human Rights Watch. GENOCIDE IN IRAQ: The Anfal Campaign Against the Kurds, A Middle East Watch Report. New York City: Human Rights Watch, 1993, http://hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ANFAL1/htm[بەستەری مردووی ھەمیشەیی‍]
  47. ^ «TÜRKİYE'DE HALEN FAALİYETLERİNE DEVAM EDEN BAŞLICA TERÖR ÖRGÜTLERİ». لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠١٦ ھێنراوە.
  48. ^ Brandon، James. «The Kurdistan Freedom Falcons Emerges as a Rival to the PKK». Jamestown Foundation. Jamestown.org. لە ١٥ی نیسانی ٢٠١١ ھێنراوە.
  49. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٣١ی تەممووزی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی نیسانی ٢٠١١ ھێنراوە.
  50. ^ O'Byrne، David (٢١ی تەممووزی ٢٠١٠). «PKK 'would disarm for Kurdish rights in Turkey'». BBC News. BBC. لە ١٥ی نیسانی ٢٠١١ ھێنراوە.
  51. ^ «کردستان از فروردین ماه سال ۱۳۵۸ تا پاکسازی کامل» [Kurdistan from April 1979 to the complete cleansing] (بە فارسی). DEFA Press. لە ٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٧ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
  52. ^ «1979: Kurdish revolt grows in Iran». ٢٣ی ئابی ١٩٧٩. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٨ی ئازاری ٢٠١٢ ھێنراوە.
  53. ^ Alex Danilovich (٢٠١٦). Iraqi Kurdistan in Middle Eastern politics. Taylor & Francis. لاپەڕە ١٨. ژپنک ٩٧٨-١٣١٥٤٦٨٤٠٢.
  54. ^ Peter J. Lambert (کانوونی یەکەمی ١٩٩٧). The United States and the Kurds: case studies in United States engagement (PDF) (بە ئینگلیزی). Monterey, California: Calhoun – Institutional Archive of the Naval Postgraduate School. لاپەڕە ٨٥–٨٧. لە ٢ی ئابی ٢٠٢٠ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). لە ٣١ی ئابی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  55. ^ Philip S. Hadji (ئەیلوولی ٢٠١٥). «Iraq Timeline: Since the 2003 War». United States Institute of Peace. ٤١ (2). لە ڕەسەنەکە لە ٥ی ئەیلوولی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣١ی ئابی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  56. ^ HAKAN، Ahmet (١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٢). «'Co'nun kulübesinde 6 ay işkence gördüm'». www.hurriyet.com.tr (بە تورکی). لە ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
  57. ^ Erzeren، Ömer (٢٧ی تشرینی یەکەمی ١٩٨٨). «Chronik eines angekündigten Todes». Die Tageszeitung (بە ئەڵمانی). لاپەڕە ٦. ISSN ٠٩٣١-٩٠٨٥. لە ٦ی شوباتی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  58. ^ «Gazete Oku». ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٢١. لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣ی ئابی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
  59. ^ «CNN - Kurds storm UNHCR headquarters; new protests erupt - February 17, 1999». www.cnn.com. لە ڕەسەنەکە لە ٥ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١١ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  60. ^ «Kurdish Terrorist Captured | The Canadian Encyclopedia». www.thecanadianencyclopedia.ca. لە ٢٨ی ئەیلوولی ٢٠٢٢ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  61. ^ Marsden، Chris (١٩ی شوباتی ١٩٩٩). «International repression follows Ocalan's capture». www.wsws.org (بە ئینگلیزی). لە ٣١ی ئازاری ٢٠٢٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی ئازاری ٢٠٢٠ ھێنراوە.
  62. ^ «Kurdish Terrorist Captured | The Canadian Encyclopedia». www.thecanadianencyclopedia.ca. لە ٢٨ی ئەیلوولی ٢٠٢٢ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  63. ^ «Turkish police chief killed in ambush» (بە ئینگلیزیی بریتانیایی). ٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٠١. لە ٢ی شوباتی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
  64. ^ داڕێژە:Cite periodical
  65. ^ Ahmed، Akbar (٢٠١٣). «4: Musharraf's Dilemma». The Thistle and the Drone. Washington, D.C.: Brookings Institution Press. لاپەڕە ١٨٧. ژپنک ٩٧٨-٠-٨١٥٧-٢٣٧٨-٣.
  66. ^ داڕێژە:Cite periodical
  67. ^ داڕێژە:Cite periodical
  68. ^ «Kurdish Syria: From cultural to armed revolution». ٢٨ی تەممووزی ٢٠١٢.
  69. ^ «Hedging their Syrian bets». The Economist. ٤ی ئابی ٢٠١٢.
  70. ^ Stack، Megan K. (١٤ی ئابی ٢٠٠٥). «Cleric's Slaying a Rallying Cry for Kurds in Syria». Los Angeles Times.
  71. ^ Iraq's other Kurdish rebel group, BBC, Dec. 19, 2007.
  72. ^ About PJAK, PJAK Official Website.
  73. ^ Interview with the Secretary general of PJAK 2016-12-08 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە., Chris Kutschera, September 2008.
  74. ^ Bozorgmehr، Najmeh (٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦). «Tehran blames Kurd and Isis militants for clashes in north-west Iran». Financial Times. لە ١٥ی ئابی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  75. ^ «Berlin: Dschihadist durch Polizei erschossen».
  76. ^ Huggler، Justin (١٧ی ئەیلوولی ٢٠١٥). «Islamic terrorist shot dead after Berlin attack on policewoman». Telegraph. لە ١٧ی ئەیلوولی ٢٠١٥ ھێنراوە.
  77. ^ «Iraqi man shot dead in Berlin after stabbing policewoman». The Guardian. Agence France. ١٧ی ئەیلوولی ٢٠١٥. لە ١٧ی ئەیلوولی ٢٠١٥ ھێنراوە.
  78. ^ Al-awsat، Asharq. «Middle-east Arab News Opinion». aawsat.com. لە ٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  79. ^ «White Banners Movement Ignites War of Words Among Iraqi Factions». Asharq AL-awsat (بە ئینگلیزی). لە ٢٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  80. ^ «No surrender: 'White Flags' group rises as new threat in northern Iraq». Middle East Eye (بە ئینگلیزی). لە ٢٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  81. ^ «After ISIS black flags, Iraq faces 'White Banners' threat | Mamoon Alabbasi». AW (بە ئینگلیزی). لە ٢٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  82. ^ Tom Westcott (٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨). «No surrender: 'White Flags' group rises as new threat in northern Iraq». Middle East Eye. لە ٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٧ی ئازاری ٢٠١٨ ھێنراوە.
  83. ^ «"الرايات البيضاء" تشعل التوتر بين البيشمركة و"الحشد الشيعي"». اورینت نیت.
  84. ^ «Diyarbakır Newrozu'nda homofobik saldırı: LGBTİ+'lar Newroz tertip komitesini göreve çağırıyor» (بە تورکی). ٢٢ی ئازاری ٢٠٢٣. لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
  85. ^ Önal، Barış (٢٣ی ئازاری ٢٠٢٣). «Diyarbakır Nevruz'unda Kürt Nazi saldırısı». Tele1 (بە تورکی). لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
  86. ^ Odatv (٢٢ی ئازاری ٢٠٢٣). «LGBT bayrağı yırtanlar: Kürt Naziler... "Kurden Nasyonalist"». Odatv (بە تورکی). لە ١٨ی ئازاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.
  87. ^ «Eşcinseller Diyarbakır'ı karıştırınca fondaş medya: Bir grup erkek saldırgan...». TRHaber (بە تورکی). ٢٣ی ئازاری ٢٠٢٣. لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٤ ھێنراوە.

ھەڵەی ژێدەرەکان: <ref> تاگی «FOOTNOTEOlson198935» کە لە <ژێدەرەکاندا> پێناسەکراوە لە دەقی وتاردا بەکارنەھاتووە.
ھەڵەی ژێدەرەکان: <ref> تاگی «FOOTNOTEOlson198928» کە لە <ژێدەرەکاندا> پێناسەکراوە لە دەقی وتاردا بەکارنەھاتووە.
ھەڵەی ژێدەرەکان: <ref> تاگی «FOOTNOTEOlsonRumbold1989» کە لە <ژێدەرەکاندا> پێناسەکراوە لە دەقی وتاردا بەکارنەھاتووە.
ھەڵەی ژێدەرەکان: <ref> تاگی «FOOTNOTEOlson198931» کە لە <ژێدەرەکاندا> پێناسەکراوە لە دەقی وتاردا بەکارنەھاتووە.
ھەڵەی ژێدەرەکان: <ref> تاگی «FOOTNOTEOlson198948–49» کە لە <ژێدەرەکاندا> پێناسەکراوە لە دەقی وتاردا بەکارنەھاتووە.
ھەڵەی ژێدەرەکان: <ref> تاگی «FOOTNOTEOlson198992» کە لە <ژێدەرەکاندا> پێناسەکراوە لە دەقی وتاردا بەکارنەھاتووە.

ھەڵەی ژێدەرەکان: <ref> تاگی «FOOTNOTEOlson198942» کە لە <ژێدەرەکاندا> پێناسەکراوە لە دەقی وتاردا بەکارنەھاتووە.

کتێبنامە

[دەستکاری]
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=توندوتیژیی_سیاسیی_کوردی&oldid=1454590»