تاکەکەسێتی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

{{Hatnote|"«ئازادیی تاکەکەس"» ڕەوانەکەری ئێرەیە. بۆ بەکارھێنانەکانی تر، بڕوانە [[ئازادییە شارستانییەکان]].}}

'''تاکەکەسێتی''' ھەڵوێستێکی سیاسی، فەلسەفەی سیاسی، بیرۆکەیەک یان دیدگەیەکی کۆمەڵایەتییە کە پێ دادەگرێت لەسەر بەھای ڕەوشتی تاکەکەسیی و بەرز ڕای دەگرێت.<ref name="britannica.com">[https://www.britannica.com/topic/individualism "Individualism" on Encyclopædia Britannica Online]</ref><ref>[[Ellen Meiksins Wood]]. ''Mind and Politics: An Approach to the Meaning of Liberal and Socialist Individualism''. [[University of California Press]]. 1972. {{ISBN|0-520-02029-4}}. p. 6</ref> لایەنگرانی تاکەکەسێتی پشتگیری ئامانج و ویستی کەسەکان دەکەن بۆیە سەربەخۆیی و پشت بەخۆبەستنی تاکەکەس بەلایانەوە نرخدارە<ref name="thefreedictionary.com">{{Cite web |url=http://www.thefreedictionary.com/individualism |title="individualism" on The Free Dictionary |access-date=١٧ی ئایاری ٢٠١٩ |archive-url=https://web.archive.org/web/20190517010759/http://www.thefreedictionary.com/individualism |archive-date=١٧ی ئایاری ٢٠١٩ |dead-url=yes }}</ref> وەو بانگەشەی ئەوە دەکات کە بەرژەوەندییە تاکەکەسییەکان دەبێت لەسەروو بەرژەوەندییەکانی دەوەڵەت و دەستە کۆمەڵایەتییەکانەوە بێت،<ref name="thefreedictionary.com"/> کە لە ھەمان کات دا دژێتی دەکات لە دەست تێ وەردانی دەرەکی لە بەرژەوەندی تاکەکەس لەلایەن کۆمەڵگە و دامەزراوەکانەوە وەک حکومەتحکوومەت.<ref name="thefreedictionary.com"/> تاکەکەسێتی زۆربەی جار پێناسەدەکرێت بە پێچەوانەوە و دژی تاکڕەوەیی، دیکتاتۆری و دەستە کۆمەڵایەتییە ھاوبەشەکان دادەنرێت.<ref>{{cite journal |title=Individualism vs. Collectivism: Our Future, Our Choice |url=https://www.theobjectivestandard.com/issues/2012-spring/individualism-collectivism/ |journal=The Objective Standard |volume=٧ |number=١ |first=Craig |last=Biddle}}</ref><ref name="Hayek 1994 17, 37–48">{{cite book|last=Hayek|first=F.A.|title=The Road to Serfdom|year=١٩٩٤|publisher=The University of Chicago Press|location=United States of America|isbn=0-226-32061-8|pages=١٧, ٣٧–٤٨}}</ref>

بیرۆکەی تاکەکەسێتی تاکەکەس بە خاڵی چەق دادەنێت<ref name="britannica.com"/> بۆیە یەکەم ھەنگاوی دەست پێ دەکات بە " «گریمانەیەکی بنچینەی کە مرۆڤ خۆی سەرەکیترین و گرنگترین خاڵە لە خەباتی ئازادبوون دا."»<ref name="ReferenceA"/> ئازادڕوەکان (لیبڕاڵییەکان)، بوونگەراییەکانبوونگەرایییەکان و دژە دەسەڵاتەکان نموونەی ئەو جوڵانەوانەنجووڵانەوانەن کە مرۆڤ بە یەکەی ناوەندیی شیکارکردن دادەنێنن.<ref name="ReferenceA"/> بۆیە تاکەکەسێتی بریتییە لە " «مافی تاکەکەس بۆ ئازادی و خۆ دۆزینەوە."»<ref>[[Ellen Meiksins Wood]]. ''Mind and Politics: An Approach to the Meaning of Liberal and Socialist Individualism''. [[University of California Press]]. 1972. {{ISBN|0-520-02029-4}} pp. 6–7</ref>

تاکەکەسیی پەیوەستە بە ھونەر، بۆھیمی و شێوازەکانی ژیانەوە کە ئامادەگییەکەی ھەیە بەرەو خۆ دروست کردندروستکردن و تاقیکردنەوەی ئەو شتانەی ناپەسەندن بەپێی کلتوور یان بۆچوون و ھەڵسووکەوتە باوەکان.<ref>"The leading intellectual trait of the era was the recovery, to a certain degree, of the secular and humane philosophy of Greece and Rome. Another humanist trend which cannot be ignored was the rebirth of individualism, which, developed by Greece and Rome to a remarkable degree, had been suppressed by the rise of a caste system in the later Roman Empire, by the Church and by feudalism in the Middle Ages.[http://www.historyguide.org/intellect/humanism.html "The history guide: Lectures on Modern European Intellectual History"]</ref><ref>"Anthropocentricity and individualism...Humanism and Italian art were similar in giving paramount attention to human experience, both in its everyday immediacy and in its positive or negative extremes...The human-centredness of Renaissance art, moreover, was not just a generalized endorsement of earthly experience. Like the humanists, Italian artists stressed the autonomy and dignity of the individual."[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/275932/humanism/11824/Anthropocentricity-and-individualism "Humanism" on Encyclopædia Britannica]</ref>

لە بەرانبەردابەرامبەردا پرەنسیپی دەستەگەرایی هەیەھەیە کە لانی کەم لای [[بێرتراند ڕەسڵ]] لە فەلسەفەی یۆنانەوە (ئاینگەرایی،ئایینگەرایی، کۆمەڵگاگەرایی و پاشایەتی هتدھتد) تا دەرکەوتنی [[پرۆتێستانت|پرۆتێستانیزم]] ڕێگای بە دەرکەوتنی تاکگەرایی نەداوە.<ref>{{Cite web|title=History of Western Philosophy|url=https://www.routledge.com/History-of-Western-Philosophy/Russell/p/book/9780415325059|access-date=2021-09-04|website=Routledge & CRC Press|language=en}}</ref> لە سەدەی ٢١یشدا نوسەرینووسەری وەک [[هەراریھەراری]] پێی وایە جۆرەکانی تاکگەرایی جێگای ئاینەکانیانئایینەکانیان گرتۆتەوەگرتووەتەوە.<ref>{{Cite web|last=Nast|first=Condé|date=2020-02-07|title=Yuval Noah Harari’s History of Everyone, Ever|url=https://www.newyorker.com/magazine/2020/02/17/yuval-noah-harari-gives-the-really-big-picture|access-date=2021-09-04|website=The New Yorker|language=en-US}}</ref>

تاکەکەس بریتییە لە کەسێک یان شتێکی دیاری کراوە لە کۆمەڵەیەک دا. لە سەدەی پانزدەھەم و پێشتر و تەنانەت لەم سەردەمەش دا لە بوارەکانی ئامارزانی و دەرەوەی سروشت (مێتافیزیک) دا، تاکەکەس با واتای "«دابەش نەکراو"» دێت، بە شێوەیەکی باو وەک تاکە شتێک و ھەندێک جار وەک "«کەس"»یش پێناسە دەکرێت. لە سەدەی حەڤدەھەم بە دواوە تاکەکەسی نیشانەیە بۆ جودایی و دابەش بوون.<ref name="Claeys">{{cite journal|author=Claeys, Gregory |authorlink=Gregory Claeys |title="Individualism," "Socialism," and "Social Science": Further Notes on a Process of Conceptual Formation, 1800–1850 |journal=Journal of the History of Ideas |year=١٩٨٦ |volume=٤٧ |issue=١ |pages=٨١–٩٣ |doi=10.2307/2709596|jstor=2709596|publisher=University of Pennsylvania Press}}</ref> تاکەکەسێتی بە واتای کەسێک جیاواز بێت لە چواردەورەکەی بە کەسایەتییەکی شاز و دانسقە بەوەی کە خاوەنی چەند پێویستی، ئامانج و ئارەزووەیەکی تایبەت بە خۆیەتی بە بەراورد بە کەسانی تر.<ref name="Swart">{{cite journal|author=Swart, Koenraad W. |author-link=Koenraad W. Swart |title="Individualism" in the Mid-Nineteenth Century (1826–1860) |journal=Journal of the History of Ideas |year=١٩٦٢ |volume=٢٣ |issue=١ |pages=٧٧–٩٠ |doi=10.2307/2708058|jstor=2708058|publisher=University of Pennsylvania Press}}</ref>

جان جاک رۆسۆ،ڕۆسۆ، دەڵێت کە چەمکی "«ویستی گشتی"»یەکەی لە "«ڕێکەوتنی کۆمەڵایەتی"» دا تەنھا کۆکراوەیەکی سادەی ویست نییە بەڵکو درێژەپێدەر، پەرەپێدەر و پشتگیریکەری بەرژەوەندییەکانی تاکەکەسن (ئەو بەربەستانەی یاسا دەیان چەسپێنێت سوودبەخشن بۆ تاکەکەس، لە بینینی ڕۆسۆوە رێزڕێز نەگرتن لە یاسا پێویستییە و شێوەیەکە لە شێوەکانی ڕەت کردنەوەی نەزانی و ھەستی کەسێک و پشت بەستن بە سەربەخۆی مێشکی خودی کەسەکە.)

پشتگیریکەرانی تاکەکەسێتی بە بەردەوامی دودڵن سەبارەت بە پاراستنی سەربەخۆیی تاکەکەس لەو ئەرکانەی دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکان (وەک دەوڵەت یان ڕەوشتە ئایینیەکانئایینییەکان) دەیسەپێنن. سوزان براون دەڵێت " «ئازادڕەویی (لیبڕاڵیزم) و ئەنارکی (دژە دەسەڵاتداران) دوو فەلسەفەی سیاسیین لە بەشێوەیەکی سەرەکی بایەخ بە ئازادی تاکەکەسی دەدات بەڵام جیاوازن لە نێوانیان دا بوونی ھەیە بە شێوەکی زۆر ئاشکرا. ئەنارکی (دژە دەسەڵاتداران) ھاوبیرە لەگەڵ ئازادڕەویی (لیبڕاڵیزم) لەسەر پابەندبوونێکی بناغەیی ئازادی تاکەکەسی بەڵام ڕەتی پەیوەندییە موڵکدارییە پێبرکێ ئاسای ئازادڕەوی (لیبڕاڵیزم) ڕەت دەکاتەوە."»<ref>{{cite book|author=Gerald N. Izenberg|title=Impossible Individuality: Romanticism, Revolution, and the Origins of Modern Selfhood, 1787-18021787–1802|url=https://books.google.com/books?id=TQ60DyQi8mYC&pg=PA18|date=3 June 1992|publisher=Princeton University Press|isbn=1-4008-2066-9|pages=١٨+}}</ref>

ئازادڕەوی مەدەنی بەشێکە لە بۆچوونی سیاسی کە پشتگیری ئازادی مەدەنی دەکات، یان پێ داگیری دەکات لە باڵادەستی مافە تاکەکەسییەکان و ئازادییە کەسیەکانکەسییەکان بەرامبەر ھەر جۆرە دەسەڵاتێک (وەک: دەوڵەت، رێکخراوێکڕێکخراوێک یان ناریتە باوە سەپێنراوەکان لەرێی فشارەوە...فشارەوە… ھتد).<ref name="Cambridge">{{cite book |title=The Cambridge Dictionary of Philosophy |editor1-last= Audi |editor1-first=Robert |edition= 2nd |year= ١٩٩٩|publisher= Cambridge University Press|location=Cambridge |isbn=0-521-63136-X |page=٤٢٤}}</ref> ئازادڕەوی مەدەنی بیرۆکەیەکی تەواو نییە، بەڵکو کۆمەڵەیەک ڕوانینە لەسەر چەند کێشەیەکی ئازادی مەدەنی و مافی مەدەنی. لەبەر ئەمە، ھەڵوێستی ئازادڕەوەی مەدەنی ھاوتایە لەگەڵ چەندەھا فەلسەفەی تری سیاسی و تاکەکەسێتی مەدەنی لە ھەردوو ڕاستڕەو و چەپڕەوەکانی سیاسەتی نوێ دا بوونی ھەیە.<ref name="Jung's Individuation process">[http://soultherapynow.com/articles/individuation.html Jung's Individuation process] Retrieved on 2009-2-20</ref> بە بۆچوونی نووسەر و ڕۆشنبیر ئێلێن مێکسینس وود،{{قت|وود}}، " ڕێبازی تاکەکەسێتی ھەیە ناڕێکە لەگەڵ تاکەکەسێتی جۆن لوک دا وە تاکەکەسێتی ھەیە کە دەکرێت بەشێک بێت لە سۆشەلیزم (کۆمەڵایەتێتی)."<ref>[[Gilbert Simondon]]. ''L'individuation psychique et collective'' (Paris, Aubier, 1989; reprinted in 2007 with a preface by Bernard Stiegler)</ref>

{{سەرچاوەکان|2٢}}